W sprawie lokalizacji cmentarzy żydowskich na średniowiecznym Śląsku
Słowa kluczowe:
żydowskie cmentarze, średniowiecze, Śląsk, Żydzi, mikrotoponimyAbstrakt
Przyjmuje się, że na obszarze historycznego Śląska funkcjonowały cztery średniowieczne cmentarze żydowskie (we Wrocławiu, Świdnicy, Legnicy i Nysie) oraz przypuszcza się, że istniał piąty – w Brzegu. Musiały być one wykorzystywane wspólnie przez kilka lub kilkanaście gmin. Były położone jednak w nazbyt dużych odległościach od siebie i nie mogły zaspokajać potrzeb wszystkich śląskich wspólnot. W niniejszym tekście autorka wykreowała istnienie miejsca pochówkowego dla średniowiecznych Żydów z gmin północnego Śląska (z Głogowa, Ścinawy, Góry i Lubina). Jego funkcjonowanie na wyniesieniu terenowym w dolinie rzeki Rudna mogło poprzedzać założenie przyfolwarcznej wsi zwanej Judenberg (wzmiankowana od 1459 r.). Autorka zasugerowała także umiejscowienie cmentarza pod Świdnicą. Średniowieczną metrykę mogą mieć także wytypowane miejsca opodal Strzelina i Piławy, które zaspokajałyby potrzeby kilku pobliskich wspólnot. Wskazane miejsca domniemanych cmentarzy łączy zbieżność mian utrwalonych w mikrotoponimach (Judenberg, Judenwiese), topografia terenu (wzniesienia opodal rzek) i dogodna lokalizacja między kilkoma gminami o średniowiecznej metryce.
Pobrania
Bibliografia
Adamska Dagmara. 2016. Wokół zagadkowego Judenberg na Śląsku – problem średniowiecznych „osad żydowskich” w Europie Środkowej, [w:] Wieś zaginiona. Stan i perspektywy badań, red. P. Nocuń, A. Przybyła-Dumin, K. Fokt, Chorzów, s. 189-206
Adamska Dagmara. 2017. Śląskie nazwy polne. Kartoteka Artura Zobla i spuścizna Ernsta Maetschkego - problematyka wstępna, [w:] Wieś miniona lecz obecna: ślady dawnych wsi i ich badania, red. K. Fokt, P. Nocuń, Chorzów, (w druku)
Adamska Dagmara, Latocha Agnieszka, Nowakowski Dominik, Paroń Aleksander, Siehankiewicz Marcin, Sikorski Robert. 2014. Słownik wsi śląskich w średniowieczu, t. 1: Powiat lubiński, Wrocław
Bałaban Majer. 1906. Żydzi lwowscy na przełomie XVI i XVII wieku, Lwów
Bałaban Majer. 1929. Zabytki historyczne Żydów w Polsce. Pisma Instytutu Nauk Judaistycznych w Warszawie, t. 1, Warszawa
Berndt Robert. 1874. Geschichte der Juden in Gross-Glogau, Glogau
Brann Marcus. 1896-1917. Geschichte der Juden in Schlesien. „Jahresbericht der jüdisch theologischen Seminars Fränckelschen Stiftung”, Breslau
Brilling Bernhard. 1972. Die jüdischen Gemeinden Mittelschlesiens: Entstehung und Geschichte, Stuttgart
Burchardt Jerzy. 1997. Ciągłość nazw polnych na Dolnym Śląsku od pierwszej połowy XIV w. do pierwszej ćwierci XVIII w., „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, t. 52, nr 1-2, 117-122
Cetwiński Marek. 2001. Wulebrucke – Zbutwiały Most. Początki drogi podsudeckiej a kolonizacja niemiecka w średniowieczu, [w:] Śląski Tygiel, Studia z dziejów polskiego średniowiecza, red. M. Cetwiński, Częstochowa, s. 145-154
Chludziński Andrzej. 2007. Ślady żydowskie w toponimii pomorskiej, [w:] Żydzi oraz ich sąsiedzi na Pomorzu Zachodnim w XIX i XX wieku, red. M. Jaroszewicz, W. Stępiński, Warszawa, s. 405 418
Christl Andreas. 2011. Die Meißner Judengemeinde im Mittelalter: Sachzeugen und Schriftquellen im Kontext, [w:] Religiosität in Mittelalter und Neuzeit, red. M. Untermann, Mitteilungen der Deutschen Gesellschaft für Archäologie des Mittelalters und der Neuzeit 23, Paderborn, s. 219-226
Croon G. 1907. Zur Frage: Hinrichtung auf der Schweidnitzer „Judenwiese“ oder auf der „Juden Weise“, „Zeitschrift des Vereins für Geschichte und Alterthum Schlesiens”, t. 41, s. 407-408
Dzwonkowski Tadeusz. 1997. Żydzi głogowscy a inne grupy społeczne w drugiej połowie XVI wieku, „Rocznik Lubuski”, t. 23, z. 1, s. 45-54
Eysymontt Rafał, Goliński Mateusz. 2014. Rozwój przestrzenny Ziębic na tle dziejów miasta, [w:] Atlas Historyczny Miast Polskich, t. IV: Śląsk, red. M. Młynarska-Kaletynowa, z. 18: Ziębice, red. R. Eysymontt, Toruń, s. 5-16
Fijałkowski Paweł. 1989. Obrządek pogrzebowy Żydów polskich w świetle badań archeologicznych. O potrzebie badań archeologicznych nad historią i kulturą Żydów w Polsce, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”, nr 3, s. 25-42
Florek Marek. 2014. Czy „grodzisko” to dawny, zniszczony gród? O niebezpieczeństwach korzystania ze źródeł toponomastycznych, Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, t. 35, s. 171-188
Gawlik S. 1986. Ludność żydowska w Brzegu od XIV w. do 1942 r. Początki Żydów na Śląsku i w Brzeg, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”, nr 1-2, s. 19-35
Goliński Mateusz. 1991. Miejsce Żydów w gospodarce trzynastowiecznego Wrocławia, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, t. 44, z. 2, s. 127-138
Goliński Mateusz. 1994. Ze studiów nad Żydami świdnickimi w średniowieczu, [w:] Z historii ludności żydowskiej w Polsce i na Śląsku, red. K. Matwijowski, Acta Universitatis Wratislaviensis 1568. Wrocław, s. 11-31
Goliński Mateusz. 2001. Jews in medieval Legnica – their location in the municipal area, [w:] Jews in Silesia, red. M. Wodziński, J. Spyra, Cracow, s. 17-32
Goliński Mateusz. 2003. Wokół socjotopografii późnośredniowiecznej Świdnicy, cz. 2, Wrocław
Goliński Mateusz. 2005. Miasta a polityka gospodarcza Henryka IV Probusa, [w:] Śląsk w czasach Henryka IV Prawego, red. K. Wachowski, Wratislavia Antiqua, 8, Wrocław, s. 49-62
Goliński Mateusz. 2006. Wrocławskie spisy zastawów długów i mienia żydowskiego z 1453 roku. Studium z historii kredytu i kultury materialnej, Wrocław
Goliński Mateusz. 2007. Żydzi w średniowiecznej Legnicy – problem lokalizacji w przestrzeni miejskiej, Szkice Legnickie, t. 28, s. 5-22
Goliński Mateusz. 2016. Zarys dziejów Ząbkowic, [w:] Atlas Historyczny, t. IV: Śląsk, M. Młynarska-Kaletynowa, z.17: Ząbkowice Śląskie, R. Eysymontt, R. Gliński, M. Goliński, M. Siehankiewicz, Toruń, s. 5-10
Goliński Mateusz, Ziątkowski Leszek. 1989. Cmentarze żydowskie we Wrocławiu, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, t. 44, z. 1, 35-43
Görlich Franz Xaver. 1853. Geschichte der Stadt Strehlen in Preußisch-Schlesien, Breslau
Grużlewska Anna. 2016. Żydzi z prowincji. Świdnicki i wałbrzyski okręg synagogalny 1812-1945. Dzierżoniów, Strzegom, Świdnica, Świebodzice, Wałbrzych, Dzierżoniów
Gündel Christian. 1932. Ein mittelalterlicher Goldschatz aus Jauer. „Altschlesien”, t. 4, s. 179-181
Haverkamp Alfred. 2004. Juden und Städte. Verbindungen und Bindungen, [w:], Europas Juden im Mittelalter. Beiträge des internationalen Symposiums in Speyer vom 20. bis 25. Oktober 2002, red. Ch. Cluse, Trier, s. 72-85
Heitmann Margret. 1993. Zur Geschichte der Juden in Glogau, [w:] Glogau im Wandel der Zeiten / Głogów poprzez wieki, W. Bein, J. Schellakowsky, U. Schmilewski, Würzburg, s. 358-364
Heisse Werner. 1932. Die Juden in der Mark Brandenburg bis zum Jahre 1571. Berlin
Jurek Tomasz. 1992/1993. Żydzi w późnośredniowiecznym Kaliszu, „Rocznik Kaliski”, R. 24, s. 29-53
Komski Arkadiusz, Kurasiński Tomasz, Skóra Kalina. 2014. Kłódki ze zniszczonego cmentarza sanockiego. Przyczynek do badań nad żydowską obrzędowością pogrzebową w przeszłości, „Rocznik Sanocki”, R. 11, s. 49-62
Kowalczyk Elżbieta. 2000. Sacrum. Z dziejów mitów toponomastycznych w archeologii, [w:] Człowiek, sacrum, środowisko. Miejsca kultu we wczesnym średniowieczu, S. Moździoch, Spotkania Bytomskie, t. 4, Wrocław, s. 27-36
Kuczer Jarosław. 2005. Osadnictwo żydowskie w księstwie głogowskim w świetle procesów społeczno-ekonomicznych Europy doby średniowiecza, [w:] Europa środkowa-wschodnia. Ideologia, historia a społeczeństwo. Księga poświęcona pamięci Profesora Wojciecha Peltza, red. J. Dudek, D. Janiszewska, U. Świderska-Włodarczyk, Zielona Góra, s. 485-499
Kuhn Walter. 1971. Beiträge zur schlesischen Siedlungsgeschichte, München
Kutzner Marian. 1970. Głogów, [w:] Studia nad początkami i rozplanowaniem miast nad środkową Odrą i Dolną Wartą. II, red. Z. Kaczmarczyk, A. Wędzki, Zielona Góra, s. 135-210
Lämmerhirt Maike. 2007. Juden in den wettinischen Herrschaftsgebieten. Recht, Verwaltung und Wirtschaft im Spätmittelalter. Veröffentlichungen der Historischen Kommission für Thüringen, Kleine Reihe 21, Köln, Weimar, Wien
Matuszkiewicz Felix. 1911. Die mittelalterliche Gerichtsverfassung des Fürstentums Glogau, Darstellungen und Quellen zur Schlesischen Geschichte 30, Breslau
Minsberg Ferdinand. 1853. Geschichte der Stadt und Festung Gross Glogau, t. 1, Glogau
Müller Karlheinz. 2004. Die Würzburger Judengemeinde im Mittelalter: von den Anfängen um 1100 bis zum Tod Julius Echters (1617), Würzburg
Nowakowa Janina. 1951. Rozmieszczenie komór celnych i przebieg dróg handlowych na Śląsku do końca XIV wieku, Wrocław
Nübling Eugen. 1896. Die Judengemeinden des Mittelalters: insbesondere die Judengemeinde der Reichsstadt Ulm, Ulm
Piotrowski Marek. 1987. Próba rekonstrukcji obrządku pogrzebowego ludności żydowskiej na podstawie badań archeologicznych cmentarza w Wyszogrodzie, „Rocznik Mazowiecki”, t. 9, s. 213-240
Ptak Marian. 1991. Źródła prawa ludności żydowskiej do 1742 r., „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, t. 46, z. 2, s. 139-150
Rösch Barbara. 2009. Der Judenweg: Jüdische Geschichte und Kulturgeschichte aus Sicht der Flurnamenforschung, Göttingen
Rosenthal F. 1960. Najstarsze osiedla żydowskie na Śląsku, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”, nr 34, s. 3-27
Rozmus Dariusz. 2015. Przestrzenne zastosowanie obyczajów prawa religijnego na przykładzie cmentarza żydowskiego, „Rocznik Administracji i Prawa”, t. 15, nr 1, s. 99-111
Różański Leszek, Wojtucki Daniel. 2012. Wleńska szubienica, „Sudety”, nr 134, s. 16-17
Scherer Johann Egid. 1901. Die Rechtsverhältnisse der Juden in den deutsch-österreichischen Ländern, Leipzig
Schmidt F.J. 1888. Zu Grünhagen: Schlesien unter Rudolf II und der Majestätsbrief, Zeitschrift XX. Bd. S. 72, Anm. 2, „Zeitschrift des Vereins für Geschichte und Alterthum Schlesiens”, t. 22, s. 331-332
Schönwalder Karl Friedrich. 1856. Der Piasten zum Briege oder Geschichte der Stadt und des Fürstentums Brieg, t. 3, Brieg
Schubert Heinrich. 1911. Bilder aus der Geschichte der Stadt Schweidnitz, Schweidnitz
Sieradzki Józef. 1960. Bolesława Pobożnego statut kaliski z roku 1264 dla Żydów, [w:] Osiemnaście wieków Kalisza. Studia i materiały do dziejów miasta Kalisza i regionu kaliskiego, red. A. Gieysztor and K. Dąbrowski, t. 1, Kalisz, s. 131-142
Sobczak Jacek. 1989. Żydzi wschowscy i ich udział w handlu ze Śląskiem, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, t. 44, z. 1, s. 73-88
Stawiarski Bartłomiej. 2010. Cmentarze Żydów aszkenazyjskich w średniowieczu. Przykład Wrocławia, [w:] Średniowieczne i nowożytne nekropolie Wrocławia, red. K. Wachowski, Wratislavia Antiqua 12, Wrocław, s. 261-290
Sternberg Hermann. 1878. Geschichte der Juden in Polen unter den Piasten und den Jagiellonen, Leipzig
Trzciński Andrzej. 1995. Nagrobek jako źródło historyczne do początkowego okresu dziejów gminy (na przykładzie Lublina, Chełma, Leska i Szczebrzeszyna), [w:] Cmentarze żydowskie. Studia z dziejów kultury żydowskiej w Polsce, 2: Cmentarze żydowskie, red. J. Woronczak, Wrocław, s. 57-67
Wiśniewski Jerzy. 1986. Garbary zw. też Przed Bramą Szewską, [w:] Słownik historyczno geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, red. J. Laberschek, Z. Leszczyńska Skrętowa, F. Sikora, J. Wiśniewski,1 (4), Wrocław, s. 693-706
Witkowski Sławomir. 2006. Osadnictwo żydowskie na Śląsku do końca XVI wieku, [w:] Z dziejów Żydów w Zagłębiu Dąbrowskim, red. D. Rozmus, S. Witkowski, Sosnowiec, s. 9-27
Wodziński Marcin. 1992. Średniowieczne macewy ze Świdnicy, t. „Rocznik Świdnicki”, t. 20, s. 76-84
Wodziński Marcin. 1994a. Średniowieczny cmentarz żydowski we Wrocławiu, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, t. 49, z. 3-4, s. 341-344
Wodziński Marcin. 1994b. Średniowieczne nagrobki żydowskie ze Świdnicy, [w:] Z historii ludności żydowskiej w Polsce i na Śląsku, red. K. Matwijowski, Acta Universitatis Wratislaviensis 1568, Wrocław, s. 33-40
Wodziński Marcin. 1996. Hebrajskie inskrypcje na Śląsku XIII-XVIII wieku, Wrocław
Wółkiewicz Ewa. 2014. Kościół i jego wierni. Struktury kościelne i formy pobożności w średniowiecznej Nysie, Kraków
Wutke K. 1910. Eine untergegangene schlesische Ortschaft (Judenberg, Kr. Glogau), „Zeitschrift des Vereins für Geschichte und Alterthum Schlesiens”, t. 44, s. 253-254
Zaremska Hanna. 1999. Ulica Żydowska w Krakowie: XIV – pierwsza połowa XV wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. 47, nr 1-2, s. 113-130
Zaremska Hanna. 2011. Żydzi w średniowiecznej Polsce. Gmina krakowska, Warszawa
Ziątkowski Leszek. 2010. Żydzi w Jaworze, Jawor
Zientara Benedykt. 1997. Henryk Brodaty i jego czasy, Warszawa
Zukal Josef. 1905/1906. Das Stadtgebiet von Troppau am Ende des 17. Jahrhunderts, „Zeitschrift für Geschichte und Kulturgeschichte Österreichisch-Schlesiens”, s. 4-23, 51-66
Żerelik Rościsław. 1988. Dokumenty i kancelarie książąt głogowskich w latach 1250-1331, Wrocław
Żerelik Rościsław. 1998. Dzieje polityczne Strzegomia i ziemi strzegomskiej (na tle dziejów księstwa świdnicko-jaworskiego), [w:] Strzegom. Zarys monografii miasta i regionu, K. Matwijowski, Wrocław, Strzegom, s. 62-76
Żerelik Rościsław. 2001. Dzieje Bolesławca w średniowieczu (do 1526 r.), [w:] Bolesławiec. Zarys monografii miasta, red. K. Matwijowski, T. Bugaj, Bolesławiec, s. 26-58
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
