Z dziejów kolekcji bursztynu w Polsce przedrozbiorowej. Cz. I: Okazy bursztynu z kolekcji Nathanaela Sendela w zbiorach drezdeńskich Augusta II Mocnego — edycja źródłowa elbląskiego inwentarza ofertowego z 1724 r.
DOI:
https://doi.org/10.23858/KHKM72.2024.1.004Słowa kluczowe:
bursztyn, kolekcje, źródła, Nathanael Sendel, Johann Philipp Breyne, Drezno, nowożytnośćAbstrakt
We wstępie do niniejszej edycji inwentarza ofertowego z 1724 r. przedstawiono okoliczności sprzedaży w 1725 r. do królewskich zbiorów w Dreźnie kolekcji bursztynu elbląskiego lekarza miejskiego Nathanaela Sendela. Był on jednym z najważniejszych kolekcjonerów sukcynitu w Prusach Królewskich oraz autorem licznych prac poświęconych bursztynowi. W źródle ukazany został zakres i charakter pierwotnej kolekcji Sendeliańskiej, stanowi ono także cenne uzupełnienie późniejszych inwentarzy przyrodniczych zbiorów królewskich wytworzonych przez Johanna Heinricha von Heuchera i ich kolejnych kustoszy, co jest jego dużą wartością.
Pobrania
Bibliografia
Andraschke Udo. 2012. Zwischenräume. Die Sammlungen des Markgrafen Friedrich von Brandenburg-Bayreuth, [w:] Markgraf Friedrich von Brandenburg-Bayreuth: 1711–1763, red. G. Seiderer, C. Wachter, Erlangen, s. 41–63.
Anonim. 1723. IV. Von dem nicht weit von Thorn ausgeackerten und gefundenen Boernstein, „Das Gelahrte Preussen” 2, 3, s. 199–204.
Anonim. 1724. V. Extract aus einem Schreiben vom gefundenen Boernstein unweit Thorn, „Das Gelahrte Preussen” 3, 2, s. 139–140.
Anonim. 1742a. [recenzja pracy N. Sendela:] Historia succinorum […], „Zuverläßige Nachrichten von dem gegenwärtigen Zustande, Veränderung und Wachsthum der Wissenschafften”, 34, s. 778–795.
Anonim. 1742b. [recenzja pracy N. Sendela:] Historia succinorum […], „Neue Zeitungen von Gelehrten Sachen”, 57, s. 414–416.
Banditt Marc. 2018. Gelehrte — Republik — Gelehrtenrepublik: Der Strukturwandel der Naturforschenden Gesellschaft in Danzig 1743 bis 1820 und die Danziger Aufklärung, Leipzig.
Banditt Marc. 2021. Johann Peter Ernst von Scheffler (1739–1810). Ein Mediziner und Mineraloge zwischen Danzig und Warschau, „Biuletyn Polskiej Misji Historycznej”, 16, s. 153–189, https://doi.org/10.12775/BPMH.2021.006
Banditt Marc. 2022. Jacob Theodor Klein und das Naturalienkabinett der Naturforschenden Gesellschaft in Danzig, [w:] Gründungsgeschichten naturkundlicher Museen, red. K. Porges, K. Schmidt-Loske, Arnstadt, s. 231–244.
Bjuur Jacob, Linnaeus Carolus. 1753. Incrementa botanices proxime praeterlapsi semiseculi [...], Holmiae.
Bock Friedrich Samuel. 1783. Versuch einer wirthschaftlichen Naturgeschichte von dem Königreich Ost- und Westpreussen, 2, Dessau.
Breyne Johann Philipp. 1725. I. Dissertatiuncula de Agno Vegetabili Scythico, Borametz vulgo dicto. Auctore Dno Joh. Phil. Breynio, M. D. Dantisc. R. S. S., „Philosophical Transactions of the Royal Society of London”, 33, 390, s. 353–360, https://doi.org/10.1098/rstl.1724.0068
Breyne Johann Philipp. 1726. IX. Observatio de succinea gleba, plantć cujusdam folio imprćgnata, rarissima, „Philosophical Transactions of the Royal Society of London”, 34, 395, s. 154–156, https://doi.org/10.1098/rstl.1726.0028
Breyne Johann Philipp. 1969. Prace o czerwcu polskim. De Cocco polonico opera: 1731–1733–1750, wyd. Z. Kawecki, H. Wernerówna, Wrocław.
Briefe. 1794. Mineralogische, Chemische und Alchymistische Briefe von reisenden und andern Gelehrten an den ehemaligen Chursächsischen Bergrath J. F. Henkel, 2, Dresden.
Chodyński Antoni Romuald. 1994. Gdańskie kolekcje bursztynu od XVIII do XIX wieku, „Porta Aurea: Rocznik Zakładu Historii Sztuki Uniwersytetu Gdańskiego”, 3, s. 51–74.
Correspondence. 1970. The correspondence of Henry Oldenburg, wyd. A.R. Hall, M.B. Hall, 7: 1670–1671, Madison–Milwaukee–London.
Correspondence. 1971 The correspondence of Henry Oldenburg, wyd. A.R. Hall, M.B. Hall, 8: 1671–1672, Madison–Milwaukee–London.
Correspondence. 1973. The correspondence of Henry Oldenburg, wyd. A.R. Hall, M.B. Hall, 9: 1672–1673, Madison–London.
Daszkiewicz Piotr. 2001. Przyrodnicza kolekcja króla Augusta II Mocnego, „Zeszyty Historyczne”, 137, s. 191–201.
Eilenburg Christian Heinrich. 1755. Kurzer Entwurf der königlichen Naturalienkammer zu Dresden, Dresden–Leipzig.
Empfehlungen. 1981. Empfehlungen zur Edition frühneuzeitlicher Texte der „Arbeitsgemeinschaft außeruniversitärer historischer Forschungseinrichtungen”, „Archiv für Reformationsgeschichte”, 72, s. 299–315.
Fischer Walther. 1930. Von dem bei Schmiedeberg im sächsischen Kur-Kreis in den Jahren 1731–1733 gegrabenen Bernstein, „Sitzungsberichte und Abhandlungen der Naturwissenschaftlichen Gesellschaft Isis in Dresden”, 1929, s. 33–47.
Fischer Walther. 1939. Mineralogie in Sachsen von Agricola bis Werner. Die ältere Geschichte des Staatlichen Museums für Mineralogie und Geologie zu Dresden (1560–1820), Dresden.
Geinitz Hanns Bruno. 1858. Das Königliche Mineralogische Museum in Dresden, Dresden.
Geus Armin. 1971. The amber fossils in the natural history collection of the Danzig naturalist Jacob Theodor Klein, „Informa”, 29, s. 14–21.
Goedaert Johannes. 1662–1669. Metamorphosis et historia naturalis insectorum, 1–3, Medioburgi.
Greven Hartmut, Wichard Wilfried. 2010. Schmetterlinge oder Köcherfliegen? Bemerkungen zum Kapitel „De papilionibus” aus der „Historia succinorum” (1742) des NATHANAEL SENDEL, „Entomologie heute”, 22, s. 107–150.
Grulkowski Marcin. 2022. Odkrycia archeologiczne w Gdańsku i ich recepcja w środowisku naukowym Prus XVII i XVIII wieku, „Gdański Notatnik Historyczny”, 1, s. 5–34.
Hartmann Philipp Jacob. 1677. Succini Prussici physica & civilis historia cum demonstratione ex autopsia & intimiori rerum experientia deducta, Francofurti.
Hevelius Johannes. 1670. An extract of a letter, written by Monsieur Hevelius to the publisher, from Dantzick, Ju’y 5. 1670. Containing chiefly a late observation of the variation of the Magnetick Needle; together with an account of some other curiosities in those parts: Englished, as follows, „Philosophical Transactions of the Royal Society of London”, 5, 64 (October 10.), s. 2059–2061,
https://doi.org/10.1098/rstl.1670.0049
Jackowska Krystyna. 2019. Koralowce i bursztyny w dawnych zbiorach Biblioteki Rady Miasta Gdańska, „Libri Gedanenses”, 36, s. 7–23.
Jakubowski Jakub. 2022a. Jacob Theodor Klein (1685–1759) jako kolekcjoner rysunku przyrodniczego oraz współpracownik rysowników i rytowników, „Analecta. Studia i Materiały z Dziejów Nauki”, 31, 1, s. 59–84.
Jakubowski Jakub. 2022b. Wkład Jacoba Theodora Kleina (1685–1759) w kolekcję Towarzystwa Przyrodniczego w Gdańsku w świetle inwentarzy i opisów Friedricha Augusta Zorna von Plombsheim (1711–1789), „Analecta. Studia i Materiały z Dziejów Nauki”, 31, 2, s. 11–50.
Jarzęcka Joanna. 1987. Obraz życia umysłowego Rzeczypospolitej doby saskiej w świetle wybranych lipskich czasopism naukowych (1710–1762), Warszawa.
Kizik Edmund. 2010. Z działalności kupców ormiańskich w Gdańsku w XVII–XVIII wieku, „Lehahayer. Czasopismo poświęcone dziejom Ormian polskich”, 1, s. 89–102.
Kühne Ellen, Lange Jan-Michael, Erler Daniela. 2006. Die Geschichte des Museums für Mineralogie und Geologie Dresden, [w:] Das Museum für Mineralogie und Geologie in den Staatlichen Naturhistorischen Sammlungen Dresden. Von der kurfürstlichen Kunstkammer zum staatlichen Forschungsmuseum; 1857 bis 2007, 150 Jahre geowissenschaftliches Fach- und Forschungsmuseum;
bis 2003, 275 Jahre geowissenschaftliches Kabinett und Museum; 1560 bis 2010, 450 Jahre geowissenschaftliche Sammlungen, red. J.-M. Lange, E. Kühne, Dresden, s. 13–95.
Margócsy Dániel. 2014. Commercial Visions: Science, Trade, and Visual Culture in the Dutch Golden Age, Chicago–London.
Mayall John jun. 1886. The Microscope, „Journal of the Society of Arts”, 34, 1765, s. 1031–1048.
Meletemata. [1726]. Meletemata Thorunensia seu dissertationes varii argumenti ad historiam maxime Polon. et Prussicam, politicam, physicam, rem nummariam, ac literariam spectantes, 1,wyd. P. Jaenichen, Thorunii.
Nowgorodowa Daria D. 2018. Musaeum Gottwaldianum i jego losy w Rosji, „Klio. Czasopismo poświęcone dziejom Polski i powszechnym”, 46, 3, s. 109–137, https://doi.org/10.12775/KLIO.2018.035
Pękacka-Falkowska Katarzyna. 2016a. Gdańska kolekcja naturaliów Breyne’ów, https://www.wilanow-palac.pl/gdanska_kolekcja_naturaliow_breyne_ow.html (dostęp 01.02.2023).
Pękacka-Falkowska Katarzyna. 2016b. Johann Philippe Breyne i bursztyny (lata 20. XVIII wieku), https://www.wilanow-palac.pl/johann_philippe_breyne_i_bursztyny_lata_20_xviii_wieku.html (dostęp 01.02.2023).
Pękacka-Falkowska Katarzyna. 2016c. Johann Philipp Breyne i jego srebrne numizmaty, https://www.wilanow-palac.pl/johann_philipp_breyne_i_jego_srebrne_numizmaty.html (dostęp 01.02.2023).
Pękacka-Falkowska Katarzyna. 2016d. Johann Philipp Breyne i jego złote numizmaty, https://www.wilanow-palac.pl/johann_philipp_breyne_i_jego_zlote_numizmaty.html (dostęp 01.02.2023).
Pękacka-Falkowska Katarzyna. 2017. Wokół sprzedaży gdańskiego muzeum doktorów Gottwaldów: Johann Philipp Breyne i jego korespondenci, „Zapiski Historyczne”, 82, 3, s. 33–50, http://dx.doi.org/10.15762/ZH.2017.34
Pękacka-Falkowska Katarzyna. 2018a. Instrumenty chirurgiczno-anatomiczne i rytownicze gdańskiego lekarza Christopha Gottwalda (1636–1700), „Klio. Czasopismo poświęcone dziejom Polski i powszechnym”, 46, 3, s. 157–183, https://doi.org/10.12775/KLIO.2018.037
Pękacka-Falkowska Katarzyna. 2018b. Wokół kolekcji przyrodniczych w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Cz. I: Christoph i Johann Christoph Gottwaldowie oraz ich gdańskie muzeum, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, 63, 2, s. 51–97, https://doi.org/10.4467/0023589XKHNT.18.010.9463
Pękacka-Falkowska Katarzyna. 2018c. Wstęp, [w:] Dziennik podróży uczonej Christiana Erndtela, lekarza przybocznego króla Augusta II, wyd. K. Pękacka-Falkowska, H. Bogusz, Warszawa, s. 11–36.
Pękacka-Falkowska Katarzyna. 2019. Johann Philipp Breyne i baraniec (moskiewski) zwany przez niektórych owcą ze Scytii, https://www.wilanow-palac.pl/johann_philipp_breyne_i_baraniec_moskiewski_zwany_przez_niektorych_owca_ze_scytii.html (dostęp 01.02.2023).
Pękacka-Falkowska Katarzyna. 2021a. Flora rodzima w badaniach Jacoba Breyne’a, [w:] Kolekcje przyrodnicze i gospodarcze innowacje — tradycja i nowoczesność. Pamięci księżnej Anny z Sapiehów Jabłonowskiej (1728–1800), red. I. Arabas, R. Księżopolski, Warszawa–Ciechanowiec, s. 129–145.
Pękacka-Falkowska Katarzyna. 2021b. Ilustracje eksponatów przyrodniczych oraz żywych roślin i zwierząt jako uzupełnienie wczesnonowożytnych kolekcji naturalistycznych: „museo cartaceo”, https://www.wilanow-palac.pl/ilustracje_eksponatow_przyrodniczych_oraz_zywych_roslin_i_zwierzat_jako_uzupelnienie_wczesnonowozytnych_kolekcji_naturalistycznych_museo_cartaceo.html (dostęp 01.02.2023).
Pötzsch Christian Gottlieb. 1805. Kurze Beschreibung des Naturalienkabinets in Dresden, Dresden.
Rzączyński Gabriel. 1721. Historia naturalis curiosa Regni Poloniae, Magni Ducatus Lituaniae, annexarumq; provinciarum, in Tractatus XX divisa [...], Sandomiriae.
Rzączyński Gabriel. 1736. Auctarium historiae naturalis-curiosae regni Poloniae, magni ducatus Lituaniae, annexarumque provinciarum in puncta duodecim divisum, Gedani.
Sendel Nathanael. 1722. De succino Indico [...], [w:] Johann Philipp Breyne, Epistola De Melonibus Petrefactis Montis Carmel Vulgo Creditis [...], Lipsiae, s. 35–48.
Sendel Nathanael. 1725. Electrologiae per varia tentamina historica ac physica continuandae missus primus de perfectione succinorum operibus naturae et artis promota testimoniisque rationis et experientiae demonstrata, Elbingae.
Sendel Nathanael. 1726. Electrologiae per varia tentamina historica ac physica continuandae Missus Secundus De Mollitie Succinorum et inde emergentibus Contentis variis Animalibus Vegetabilibus Mineralibus atque Aquosis, Elbingae.
Sendel Nathanael. 1728. Electrologiae per varia tentamina historica ac physica continuandae Missus Tertius De Prosapia Succinorum Et Eorum Variis Affectionibus, Vi Electrica, Colore, Odore, Sapore, Elbingae.
Sendel Nathanael. 1742. Historia succinorum corpora aliena involventium et naturae opere pictorum et caelatorum ex regis augustorum cimeliis Dresdae conditis aeri insculptorum, Lipsiae.
Sobecka Anna. 2023. Początki naukowych badań nad bursztynem w Gdańsku i kolekcja Jacoba Theodora Kleina (1685–1759), „Artium Quaestiones”, 34, s. 13–46, https://doi.org/10.14746/aq.2023.34.1
Thorunium. 1704. Thorvnivm in Vistulae praeterlabentis Littoribus collectos […], Thorunii.
Wichard Norbert, Wichard Wilfried. 2008. Nathanael Sendel (1686–1757): Ein Wegbereiter der paläobiologischen Bernsteinforschung, „Palaeodiversity”, 1, s. 93–102.
Wichard Wilfried, Greven Hartmut. 2009. Über Tausendfüßler, spanische Fliegen und Heuschrecken — Zur „Historia Succinorum“ des Nathanael Sendel von 1742, „Denisia”, 26, s. 267–294.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2024 Kwartalnik Historii Kultury Materialnej
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
