Skandynawowie nad rzeką Parsętą: problem wikińskich grobów na cmentarzysku w Świelubiu na Pomorzu Zachodnim
DOI:
https://doi.org/10.23858/APol65.2020.004Słowa kluczowe:
osady, cmentarzyska, skandynawska kultura materialna, broń, ozdoby, Polska, Pomorze, Świelubie, BirkaAbstrakt
W pobliżu dziewiątowiecznego grodu w Bardach, na południe od Kołobrzegu, na Pomorzu Zachodnim, w miejscowości Świelubie, znajduje się cmentarzysko składające się z ponad stu kurhanów, spośród których zbadano trzydzieści sześć. W sześciu z nich, kobiecych i męskich, były przedmioty typowe dla Skandynawów. Znaleziska te przez długi czas stanowiły problem nie tylko badawczy, ale i polityczny. Artykuł jest poświęcony skandynawskim przedmiotom ze Świelubia, ich przynależności kulturowej i chronologii. Studium pozwoliło ustalić, że pochowani byli Szwedami, mającymi związek z handlowym emporium Birka na jeziorze Mälaren w środkowej Szwecji; datowanie grobów wskazuje na 2 poł. IX w.
Pobrania
Bibliografia
Adamczyk D . 2018, Srebro i władza. Trybuty i handel dalekosiężny a kształtowanie się państwa piastowskiego i państw sąsiednich w latach 800–1100, transl. A. Gadzała, Warszawa.
Adamczyk P. 2011, Gry typu TAFL – próba klasyfikacji i propozycje zasady gry, „Elbląskie Studia Muzealne”, 2, pp. 148–184.
Ambrosiani B . , Erikson B . G . 1996, Birka vikingastaden, 5: Vikingastaden lever upp igen i TV:s model av 800-talets Birka, Stockholm.
Andersen H . H . 1987, Vorchristliche Königsräber in Dänemark und ihre Hintergründe–Versuch einer Synthese, „Germania”, 65, pp. 159–173.
Andersson G . 1997, Valsta gravfält. Arlandabanan. Arkeologisk undersökning. Rapport / UV Stockholm, 9/1, Stockholm.
Androshchuk F. 2007, The Rural Vikings and the Viking Helgö, [in:] Cultural interaction between east and west. Archaeology, artefacts and human contacts in northern Europe, U. Fransson, M. Svedin, S. Bergerbrant, F. Androshchuk eds, Stockholm Studies in Archaeology, 44, Stockholm, pp. 153–163.
Arbman H . 1937, Schweden und das karolingische Reich. Studien zu den Handelsverbindungen des 9. Jahrhunderts, Kungl. Vitterhets, Historie och Antikvitets Akademiens Handlingar, 43, Stockholm.
Arbman H . 1940, Die Gräber: Tafeln, Birka, 1, Stockholm.
Arbman H . 1943, Die Gräber: Text, Birka, 1, Stockholm.
Arrhenius B . 1990, Utgrävningen av den östligaste storhögen på gravfältet Ormknös. RAÄ 111, Björkö, Adelsö sn, Uppland, „Laborativ arkeologi”, 4, pp. 65–80.
Arrhenius B . , Holmqvist L . , Wase K . 1978, Arkeologiska undersökningar vid Ormknös, Björkö, Adelsö sn, Uppland: rapport, Rapport från Stockholms universitets arkeologiska forskningslaboratorium, 1, Stockholm.
Arwidsson G . 1984, Glas, [in:] Systematische Analysen der Gräberfunde, Birka. Untersuchungen und Studien, II/1, G. Arwidsson ed., Stockholm, pp. 203–212.
Arwidsson G . 1986, Schilde, [in:] Systematische Analysen der Gräberfunde, Birka. Untersuchungen und Studien, II/2, G. Arwidsson ed., Stockholm, pp. 38–44.
Banaszkiewicz J . 2018, Rodulf, król Herulów, który grał (Paweł Diakon, Hist. Long., I, 20), [in:] J. Banaszkiewicz, W stronę rytuałów i Galla Anonima, Kraków, pp. 264–275.
Bjarnason B . [1911–1913] 1913, Brettspiel, [in:] Reallexikon der Germanischen Altertumskunde, 1: A–E, J. Hoops ed., Strassburg, pp. 311–314.
Brunstedt S . 1996, Alsnu Kungsgård. Forskningsprojekt Hovgården, Uppland, Adelsö socken, RAÄ 46 m fl, Dr 764–91, arkeologisk undersökning, Rapport / UV Stockholm, 71/1, Stockholm.
Capelle T. 1968, Kleeblattfibeln und Zierketten, „Fornvännen”, 63, pp. 1–9.
Duczko W. 1985, The filigree and granulation work of the Viking period. An analysis of the material from Björkö, Birka, Untersuchungen und Studien, V, Stockholm.
Duczko W. 1995, Kungar, thegnar, Tegnebyar, juveler och silverskatter. Om danskt inflytande i Sverige under senvikingatid, Sum.: Kings, thengs, Tegnebys, jewellery and hoards. On Danish influence in Sweden during the late Viking Age, „Tor”, 27/2, pp. 625–662.
Duczko W. 1997, Gamla Uppsala, [in:] Reallexikon der Germanischen Altertumskunde, 10/L.5/6, Berlin–New York, pp. 409–418.
Duczko W. 2000, Obecność skandynawska na Pomorzu i słowiańska w Skandynawii we wczesnym średniowieczu, Sum.: Skandinavische Präsenz in Pommern und die slawische in Skandinavien im frühen Mittelalter, [in:] Salsa Cholbergiensis. Kołobrzeg w średniowieczu, L. Leciejewicz, M. Rębkowski eds, Kołobrzeg, pp. 23–44.
Duczko W. 2002, Test or Magic? Pecks on Viking-Age Silver, [in:] Moneta mediaevalis. Studia numizmatyczne i historyczne ofiarowane Profesorowi Stanisławowi Suchodolskiemu w 65. rocznicę urodzin, R. Kiersnowski ed., Warszawa, pp. 192–208.
Duczko W. 2004, Viking Rus. Studies on the Presence of Scandinavians in Eastern Europe, Brill, Leiden–Boston.
Duczko W. 2005, Zebrać, zdeprecjonować, schować i zapomnieć. O skarbach srebrnych Skandynawii okresu wikingów, Sum.: To collect, depreciate, hide and forget. About hoards of silver in the Viking Age Scandinavia, „Wiadomości Numizmatyczne”, 49/2 (180), pp. 205–218.
Duczko W. 2006, Ruś Wikingów. Historia obecności Skandynawów we wczesnośredniowiecznej Europie Wschodniej, tłum. N. Kreczmar, Warszawa.
Duczko W. 2009, Danes and Swedes in written and archaeological sources at the end of the 9th century, [in:] Wulfstan’s voyage. The Baltic Sea region in the early Viking Age as seen from shipboard, A. Englert, A. Trakadas eds, Maritime Culture of the North, 2, Roskilde, pp. 58–71.
Duczko W. 2011, Wikingowie i wczesnośredniowieczna Polska, [in:] Swoi i obcy w kulturze średniowiecza. Wykłady popularno-naukowe zorganizowane w ramach VII Festiwalu Kultury Słowiańskiej i Cysterskiej w Lądzie nad Wartą w dniach 18–19 czerwca 2011, M. Brzostowicz, M. Przybył, J. Wrzesiński eds, Poznań–Ląd, pp. 61–69.
Duczko W. 2014, Viking-Age Wolin (Wollin) in the Norse context of the southern coast of the Baltic Sea, „Scripta Islandica”, 65, pp. 143–151.
Duczko W. 2016a, Moce wikingów, 1: Światy i zaświaty wczesnośredniowiecznych Skandynawów, Warszawa.
Duczko W. 2016b, Skandynawowie na Mazowszu, [in:] Swoi i obcy na Mazowszu Północnym w minionym tysiącleciu, A. Koseski, R. Lolo, J. Szczepański eds, Pułtusk, pp. 237–242.
Duczko W. 2016c, Status i magia. Ozdoby elit pochowanych w Bodzi, [in:] Bodzia. Elitarny cmentarz z początków państwa polskiego, A. Buko ed., Warszawa, pp. 115–135.
Duczko W. 2016d, Złoty młot boga Thora? O fragmencie skandynawskiej ozdoby z Ostrowa Lednickiego, [in:] Ostrów Lednicki. Rezydencjonalno-stołeczny ośrodek pierwszych Piastów, Z. Kurnatowska, A.M. Wyrwa eds, Origines Polonorum, 9, P. Urbańczyk ed., Warszawa, pp. 298–301.
Duczko W. 2017, Skandynawowie w Europie Wschodniej i na ziemiach polskich we wczesnym średniowieczu. Recepcja i odrzucenie – kiedyś i dzisiaj, [in:] Recepcja i odrzucenie. Kontakty międzykulturowe w średniowieczu, L.P. Słupecki, P. Sierżęga, A. Rozwałka, M. Dzik eds, Materiały V Kongresu Mediewistów Polskich, 1, Rzeszów, pp. 67–81.
Dulinicz M . 2001, Kształtowanie się Słowiańszczyzny Północno-Zachodniej. Studium archeologiczne, Zusamm.: Die Herausbildung der Nordwestslawen. Archäologische Studien, Warszawa.
Eggers H . J . 1938, Das Wikingergrab von Zwilipp, Kr. Kolberg-Körlin, „Monatsblätter der Gesellschaft für Pommersche Geschichte und Altertumskunde”, 52/1, pp. 7–9.
Hägg I . 1983, Birkas orientaliska praktplagg, Zusamm.: Birkas “orientalische” Prunkgewänder, „Fornvännen”, 78, pp. 204–223.
Hall M . A . 2016, Board games in boat burials: play in the performance of migration and Viking age mortuary practice, „European Journal of Archaeology”, 19/3, pp. 439–455.
Hårdh B . 1984a, Feuerstahl, [in:] Systematische Analysen der Gräberfunde, Birka. Untersuchungen und Studien, II/1, G. Arwidsson ed., Stockholm, pp. 155–160.
Hårdh B . 1984b, Kleeblattfibeln, [in:] Systematische Analysen der Gräberfunde, Birka. Untersuchungen und Studien, II/1, G. Arwidsson ed., Stockholm, pp. 85–94.
Hedenstierna-Jonson C . 2001, Befästa handelsstäder, garnisoner och professionella krigare, [in:] Birkas krigare. 11 artiklar kring Birkas befästningsverk och dess krigare, M. Olausson ed., Borgar och befästningsverk i Mellansverige 400–1100 e. Kr., 5, Stockholm, pp. 65–72.
Holmqvist Olausson L . 1993, Aspects on Birka. Investigations and surveys 1976–1989, Theses and Papers in archaeology, B/3, Stockholm.
Jagodziński M . F. 2010, Truso. Między Weonodlandem a Witlandem/Between Weonodland and Witland, Elbląg.
Jagodziński M . F. 2015, Truso – legenda Bałtyku. Katalog wystawy, 2nd edition, Elbląg.
Jansson I . 1985, Ovala spännbucklor. En studie av vikingatida standardsmycken med. utgångspunkt från Björkö-fynden / Oval brooches. A study of Viking Period standard jewellery based on the finds from Björkö (Birka), Sweden, Archaeological studies / Uppsala University, Institute of North European Archaeology, 7, Uppsala.
Jöns H . 2009, Ports and emporia of the southern coast: from Hedeby to Usedom and Wolin, [in:] Wulfstan’s voyage. The Baltic Sea region in the early Viking age as seen from shipboard, A. Englert, A. Trakadas eds, Maritime Culture of the North, 2, Roskilde, pp. 160–181.
Kleingärtner S . 2014, Die frühe Phase der Urbanisierung an der südlichen Ostseeküste im ersten nachchristlichen Jahrtausend, Studien zur Siedlungsgeschichte und Archäologie der Ostseegebiete, 13, Neumünster.
Kyhlberg O . 1973, Viktlod, [in:] Birka. Svarta jordens hamnområde. Arkeologisk undersökning 1970–1971, Rapport / Riksantikvarieämbetet, C/1, pp. 207–215.
Larsson A . 2007, Klädd krigare. Skifte i skandinaviskt dräktskick kring år 1000, Analytic discussion and summary, Occasional papers in archaeology, 39, Uppsala.
Leciejewicz L . 1993, Normanowie nad Odrą i Wisłą w IX–XI wieku, „Kwartalnik Historyczny”, 100/4, pp. 49–62.
Lennartsson M . [1997/1998] 1999, Karolingische Metallarbeiten mit Pflanzenornamentik, „Offa”, 54/55, pp. 431–619.
Lindström H . , Lindström F. 2006, Svitjods undergång och Sveriges födelse, Stockholm.
Lundström A . e d . 1988, Thirteen Studies on Helgö, Studies / The Museum of National Antiquities, Stockholm, 7, Stockholm.
Lundström P. 1981, De kommo vida … Vikingars hamn vid Paviken på Gotland, Sjöhistoriska museets rapportserie, 15, Stockholm.
Łosiński W. 1957, Badania powierzchniowe w dorzeczu Regi i Parsęty, „Materiały Zachodnio-Pomorskie”, 3, pp. 175–188.
Łosiński W. 1964, Sprawozdanie z badań archeologicznych Ekspedycji Wykopaliskowej IHKM PAN w Świelubiu i Bardach, pow. Kołobrzeg w 1962 roku, „Sprawozdania Archeologiczne”, 16, pp. 153–168.
Łosiński W. 1966, Badania archeologiczne w Świelubiu i Bardach, pow. Kołobrzeg, w 1964 roku, Sum.: Archaeological investigations at Bardy and Świelubie, Distr. Kołobrzeg in 1964, „Sprawozdania Archeologiczne”, 18, pp. 161–172.
Łosiński W. 1968, Badania archeologiczne w Bardach i Świelubiu, pow. Kołobrzeg, w 1965 r. Sum.: Excavations at Bardy and Świelubie, Distr. Kołobrzeg in 1965, „Sprawozdania Archeologiczne”, 19, pp. 144–157.
Łosiński W. 1969, Dalsze badania archeologiczne w Świelubiu, pow. Kołobrzeg, „Sprawozdania Archeologiczne”, 21, pp. 153–162.
Łosiński W. 1972, Początki wczesnośredniowiecznego osadnictwa grodowego w dorzeczu dolnej Parsęty (VII–X/XI w.), Wrocław.
Łosiński W. 1973, Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Bardach i Świelubiu pod Kołobrzegiem, „Koszalińskie Zeszyty Muzealne”, pp. 102–119.
Łosiński W. 1974, Srebrny wystrój odzieży z wczesnośredniowiecznego cmentarzyska w Świelubiu w powiecie kołobrzeskim, [in:] Studia archaeologica Pomeranica, F.J. Lachowicz ed., Koszalin, pp. 159–175.
Łosiński W. 1979, Die Kontakte zwischen Pommern und Skandinavien im frühen Mittelalter im Lichte von Forschunge im unteren Parsęta-Flußgebiet, [in:] Rapports du IIIe Congrès International d’Archéologie Slave, Bratislava 7–14 septembre 1975, B. Chropovský ed. 1, Bratislava, pp. 513–518.
Łosiński W. 1993, Groby typu Alt Käbelich w świetle badań przeprowadzonych na cmentarzysku wczesnośredniowiecznym w Świelubiu pod Kołobrzegiem, Zusamm.: Gräber vom Typ Käbelich im Lichte der Ausgrabungen auf dem frühmittelalterlichen Gräberfeld in Świelubie bei Kołobrzeg, „Przegląd Archeologiczny”, 41, pp. 17–34.
Łosiński W. 1998, Z dziejów obrzędowości pogrzebowej u północnego odłamu Słowian zachodnich w świetle nowszych badań, [in:] Kraje słowiańskie w wiekach średnich. Profanum i sacrum, H. Kóčka-Krenz, W. Łosiński eds, Poznań, pp. 473–483.
Łosiński W. 2000, Z badań nad obrządkiem pogrzebowym na słowiańskich wybrzeżach Bałtyku w dobie plemiennej – uwag ciąg dalszy, „Archaeologia Historica Polona”, 8, pp. 71–81.
Łosiński W. 2003, Trójramienna zapinka skandynawska z cmentarzyska w Świelubiu pod Kołobrzegiem – aspekt chronologiczny, [in:] Słowianie i ich sąsiedzi we wczesnym średniowieczu, M. Dulinicz ed., Lublin–Warszawa, pp. 133–139.
Łosiński W. 2008, Pomorze Zachodnie we wczesnym średniowieczu. Studia archeologiczne, Zusamm.: Westpommern im Frühmittelalter. Archäologische Studien, Collectio Archaeologica, Historica et Ethnologica, 3, Poznań.
Łowmiański H . 1957, Zagadnienie roli Normanów w genezie państw słowiańskich, Warszawa.
Müller-Wille M . 1976, Das Bootkammergrab von Haithabu, Berichte über die Ausgrabungen in Haithabu, 8, Neumünster.
Murray J . R . H . 1952, A history of board-games other than chess, Oxford.
Nilsson C . 1972, Arkeologisk undersökning 1966: fornlämning 277, Turebergs Gård, Sollentuna sn, Uppland, Rapport / Riksantikvarieämbetet, B/1, Stockholm. No rdma n C . A . 1924, Karelska järnåldersstudier, „Suomen Muinaismuistoyhdistyksen aikakauskirja” / „Finska Fornminnesföreningens tidskrift”, 34/3.
Nylén E . , Schönbäck B . 1994a, Tuna i Badelunda. Guld, kvinnor, båtar, 1, Sum.: Tuna in Badelunda. Gold, Women, Boats, Västerås Kulturnämnds skriftserie, 27; Västerås.
Nylén E . , Schönbäck B . 1994b, Tuna i Badelunda. Guld, kvinnor, båtar, 2, Västerås Kulturnämnds skriftserie, 30, Västerås.
Olsen O . 1966, Hørg, hov og kirke. Historiske og arkæologiske vikingetidsstudier, København.
Olsen V. S . [2005/2006] 2006, The development of (proto)-disc-on-bow brooches in England, Frisia and Scandinavia, „Palaeohistoria”, 47/48, pp. 479–428.
Peets J . , Allmäe R . , Maldre L . 2010, Archaeological investigations of Pre-Viking Age burial boat in Salme village at Saaremaa, „Arheoloogilised Välitööd Eestis” / „Archaeological Fieldwork in Estonia”, pp. 29–48.
Petersen J . 1914, Bretspillet i Norge i forhistorisk tid, „Oldtiden”, 4, pp. 75–92.
Petersen J . 1919, De norske vikingesverd. En typologisk-kronologisk studie over vikingetidens vaaben, Skrifter / Videnskabsselskapet i Kristiania, II, Historisk-filosofisk Klasse, 1, Kristiania.
Petersen J . 1928, Vikingetidens smykker, Stavanger.
Rudziński P. M . 2009, Tarcza we wczesnośredniowiecznej Polsce na tle europejskim: od plemienia do państwa, „Acta Militaria Mediaevalia”, 5, pp. 21–78.
Rydh H . 1936, Förhistoriska undersökningar på Adelsö, Deutscher Auszug, Monografier / Kungl. Vitterhets-, historie- och antikvitetsakademien, 24, Stockholm.
Słupecki L . P. 2000, Jómsvikingalog, Jómsvikings, Jomsborg/Wolin and Danish circular strongholds, [in:] The neighbours of Poland in the 10th century, P. Urbańczyk ed., Warszawa, pp. 49–59.
Sperber E . 1996, Balances, weights and weighing in ancient and early medieval Sweden, Theses and papers in scientific archaeology, 2, Stockholm.
Stanisławski B. M . 2013, Jómswikingowie z Wolina-Jómsborga – studium archeologiczne przenikania kultury skandynawskiej na ziemie polskie, Sum.: Jómsvikings from Wolin-Jómsborg – the diffusion of Scandinavian culture on the Polish territory. An archaeological study, Wrocław.
Stenberger M . [1961] 1962, Das Gräberfeld bei Ihre im Kirchspiel Hellvi auf Gotland. Der wikingerzeitliche Abschnitt, „Acta Archaeologica”, 32, pp. 1–134.
Steuer H . 2012, Waagen und Gewichte in Janów. Wagi i odważniki wagowe z Janowa VI, [in:] S. Brather, M. F. Jagodziński, Der wikingerzeitliche Seehandelsplatz von Janów (Truso). Geophysikalische, archäopedologische und archäologische Untersuchungen 2004–2008 / Nadmorska osada handlowa z okresu Wikingów z Janowa (Truso). Badania geofizyczne, archeo-pedologiczne i archeologiczne w latach 2004–2008, Zeitschrift für Archäologie des Mittelalters, 24, Bonn, pp. 185–280.
Stjerna N . 2001, Birkas krigare och deras utrustning, [in:] Birkas krigare. 11 artiklar kring Birkas befästningsverk och dess krigare, M. Olausson ed., Borgar och befästningsverk i Mellansverige 400–1100 e. Kr., 5, Stockholm, pp. 39–45.
Thunmark-Nylén L . 1998, Die Wikingerzeit Gotlands, 2: Typentafeln, Stockholm.
Thunmark-Nylén L . 2006a, Bügelscheibenfiebln, [in:] L. Thunmark-Nylén, Die Wikingerzeit Gotlands, 3/1: Text, Stockholm, pp. 51–63.
Thunmark-Nylén L . 2006b, Schilde, [in:] L. Thunmark-Nylén, Die Wikingerzeit Gotlands, 3/1: Text, Stockholm, pp. 318–319.
Wamers E . 1994, König im Grenzland. Neue Analyse des Bootkammergrabes von Haiðaby, „Acta Archaeologica”, 65, pp. 1–56.
Wierzbicki A . 2011, Obcy w dziejach Polski. Hipoteza państwowotwórczego podboju w polskiej myśli historycznej XIX i początków XX wieku, „KLIO POLSKA. Studia i Materiały z Dziejów Historiografii Polskiej XIX i XX wieku”, 5, pp. 119–149.
Wierzbicki A . 2016, Między endo- a egzogenezą państwa polskiego. Polemiki historyków polskich z historiografią niemiecką w czasach II Rzeczpospolitej, „KLIO POLSKA. Studia i Materiały z Dziejów Historiografii Polskiej”, 8, pp. 49–62.
Wierzbicki A . 2019, Jak powstało państwo polskie? Hipoteza podboju w historiografii polskiej XIX i XX wieku, Warszawa.
Zoll-Adamikowa H . 1980, Einheimische und fremde Elemente im Grabkult der Ostseeslawen, „Offa”, 37, pp. 184–196.
Żak J . 1963, „Importy” skandynawskie na ziemiach zachodniosłowiańskich od IX do XI wieku (część katalogowa), Zusamm.: Skandinavische „Importe” in den westslawischen Ländern aus dem IX–XI Jahrhundert, Prace Komisji Archeologicznej / PTPN. Wydział Historii i Nauk Społecznych, 6/1, Poznań.
Żak J . 1967a, „Importy” skandynawskie na ziemiach zachodniosłowiańskich od IX do XI wieku (część analityczna), Zusamm.: Skandinavische „Importe” in den westslawischen Ländern aus dem IX–XI Jahrhundert. Analitischer Teil, Prace Komisji Archeologicznej / PTPN. Wydział Historii i Nauk Społecznych, 7/1, Poznań.
Żak J . 1967b, „Importy” skandynawskie na ziemiach zachodniosłowiańskich od IX do XI wieku (część syntetyczna), Zusamm.: Skandinavische „Importe” in den westslawischen Ländern aus dem IX–XI Jahrhundert. Synthetischer Teil, Prace Komisji Archeologicznej / PTPN. Wydział Historii i Nauk Społecznych, 7/2, Poznań.
