Trudne dziedzictwo. Losy śląskich pomników poległych i pomników patriotycznych na podstawie powiatu ząbkowickiego

Abstrakt

W wielu miastach i miejscowościach historycznego obszaru Śląska, do dziś pozostały różne dawne formy upamiętnienia poległych podczas wojen żołnierzy. W większości przypadków pomniki takie zostały jednak rozebrane. Niekiedy zostały one zaadaptowane do nowych funkcji. W związku z wymianą ludności, jaka nastąpiła na Śląsku po zakończeniu II wojny światowej, społeczny i kulturowy kontekst pomników poległych i pomników patriotycznych przestał istnieć. Okres po roku 1945 to czas kierowanego odgórnie procesu „usuwania niemczyzny”, a co za tym idzie, również opisywanych tu obiektów. Celem artykułu jest wyjaśnienie, w jakich okolicznościach monumenty te powstawały, na przykładzie powiatu Ząbkowice Śląskie, położonego w południowo-zachodniej Polsce, na terenie województwa dolnośląskiego. Idea upamiętnień poległych na frontach żołnierzy, w królestwie Prus sięga wojen z Napoleonem, czyli pierwszych lat XIX wieku. Wówczas to w kościołach, zarówno katolickich, jak i protestanckich, zgodnie z zarządzeniem króla, powstawać miały drewniane lub kamienne tablice z listą poległych z danej parafii lub miejscowości. Te skromne formy upamiętnień znacznie rozwinęły się po okresie Wojen o Zjednoczenie Niemiec (1864-1871). Społeczeństwo założonego w 1871 r. Cesarstwa Niemieckiego nie szczędziło środków, aby upamiętnić poległych, walczących w tym czasie. Różnorakie w swoich formach pomniki powstawały w większości miast i większych miejscowości. Symbolika, jaka została zastosowana przy ich projektowaniu, odnosiła się do kwestii panującej monarchii, zwycięstwa i męczeństwa i w imię jedności narodu niemieckiego. Kolejna fala wznoszenia pomników poległych nastąpiła po zakończeniu I wojny światowej. Po zjednoczeniu Niemiec obiekty te były wyrazem patriotycznego uniesienia i radości ze zwycięstwa, natomiast po roku 1918 stawały się urzeczywistnieniem osobistych tragedii niemieckiego społeczeństwa, spowodowanych stratami wojennymi i bolesną przegraną. Niemniej jednak monumenty te, zawierające zazwyczaj długie listy imion i nazwisk, często łączone kompozycyjnie z pomnikami z okresu po 1871 r., stawały się miejscami patriotycznych manifestacji, przemarszów i składania wieńców. Wznoszono je nie tylko na świeżym powietrzu, zazwyczaj na skwerach w centrum miast lub wsi, ale także we wnętrzach kościołów. Po zakończeniu II wojny światowej los większości tych obiektów został przesądzony. Nielicznym nadano nową funkcję, np. pomnika związanego z panującym w Polsce przed 1989 r. systemem politycznym lub też – szczególnie w ostatnich latach – poddano gruntownej renowacji. Prace podejmowane przy zabezpieczeniu pozostałości pomników lub ich rekonstrukcji świadczą o nowym spojrzeniu na historię i trudne dziedzictwo, którego spadkobiercami stali się nowi mieszkańcy tak zwanych „Ziem Odzyskanych”.