Trudne dziedzictwo. Losy śląskich pomników poległych i pomników patriotycznych na podstawie powiatu ząbkowickiego

Autor

  • Kamil Pawłowski Instytut Historyczny Uniwersytetu Wrocławskiego, ul. Szewska 49, 50-139 Wrocław

Słowa kluczowe:

pomniki, Śląsk, Ząbkowice Śląskie, powiat ząbkowicki

Abstrakt

W wielu miastach i miejscowościach historycznego obszaru Śląska, do dziś pozostały różne dawne formy upamiętnienia poległych podczas wojen żołnierzy. W większości przypadków pomniki takie zostały jednak rozebrane. Niekiedy zostały one zaadaptowane do nowych funkcji. W związku z wymianą ludności, jaka nastąpiła na Śląsku po zakończeniu II wojny światowej, społeczny i kulturowy kontekst pomników poległych i pomników patriotycznych przestał istnieć. Okres po roku 1945 to czas kierowanego odgórnie procesu „usuwania niemczyzny”, a co za tym idzie, również opisywanych tu obiektów. Celem artykułu jest wyjaśnienie, w jakich okolicznościach monumenty te powstawały, na przykładzie powiatu Ząbkowice Śląskie, położonego w południowo-zachodniej Polsce, na terenie województwa dolnośląskiego. Idea upamiętnień poległych na frontach żołnierzy, w królestwie Prus sięga wojen z Napoleonem, czyli pierwszych lat XIX wieku. Wówczas to w kościołach, zarówno katolickich, jak i protestanckich, zgodnie z zarządzeniem króla, powstawać miały drewniane lub kamienne tablice z listą poległych z danej parafii lub miejscowości. Te skromne formy upamiętnień znacznie rozwinęły się po okresie Wojen o Zjednoczenie Niemiec (1864-1871). Społeczeństwo założonego w 1871 r. Cesarstwa Niemieckiego nie szczędziło środków, aby upamiętnić poległych, walczących w tym czasie. Różnorakie w swoich formach pomniki powstawały w większości miast i większych miejscowości. Symbolika, jaka została zastosowana przy ich projektowaniu, odnosiła się do kwestii panującej monarchii, zwycięstwa i męczeństwa i w imię jedności narodu niemieckiego. Kolejna fala wznoszenia pomników poległych nastąpiła po zakończeniu I wojny światowej. Po zjednoczeniu Niemiec obiekty te były wyrazem patriotycznego uniesienia i radości ze zwycięstwa, natomiast po roku 1918 stawały się urzeczywistnieniem osobistych tragedii niemieckiego społeczeństwa, spowodowanych stratami wojennymi i bolesną przegraną. Niemniej jednak monumenty te, zawierające zazwyczaj długie listy imion i nazwisk, często łączone kompozycyjnie z pomnikami z okresu po 1871 r., stawały się miejscami patriotycznych manifestacji, przemarszów i składania wieńców. Wznoszono je nie tylko na świeżym powietrzu, zazwyczaj na skwerach w centrum miast lub wsi, ale także we wnętrzach kościołów. Po zakończeniu II wojny światowej los większości tych obiektów został przesądzony. Nielicznym nadano nową funkcję, np. pomnika związanego z panującym w Polsce przed 1989 r. systemem politycznym lub też – szczególnie w ostatnich latach – poddano gruntownej renowacji. Prace podejmowane przy zabezpieczeniu pozostałości pomników lub ich rekonstrukcji świadczą o nowym spojrzeniu na historię i trudne dziedzictwo, którego spadkobiercami stali się nowi mieszkańcy tak zwanych „Ziem Odzyskanych”.

Pobrania

Download data is not yet available.

Bibliografia

Bögner Josef. 2004. Umarli w pamięci - życie jako przypomnienie. Ceremonia honorowa i pomniki wojenne z biegiem czasu, „Frankenstein-Münsterberger Heimatblatt”, nr 7, s. 7-8

Brena Jörg. 1994. Heinrichau. Młodzież na Śląsku między zamkiem a parkiem „Śląsk. Sztuka, nauka, folklor ”, 39, s. 1–19

Kronika. 2007. Kronika protestanckiej parafii Stolz i parafii Reisezagel, Kunzendorf-Seitendorf

Das Frankensteiner. 1959. Pomnik wojenny Frankensteina przez wieki, „Frankenstein Heimatbrief”, nr 3, s. 1. 3

Upadli. 2011. Pamięci poległych, „Frankenstein-Münsterberger Rundschau”, nr 10, s. 5

Dziedzic Marcin. 2000. Pomniki i figury przydrożne, [w:] Ząbkowickie opowieści. Zabytki Ząbkowic Śląskich, czerwony. M. Dziedzic, Ząbkowice Śląskie, s. 309–319

Wioska. 1963. Wioska czci swoich zmarłych, „Frankenstein-Münsterberger Heimatblatt”, nr 10, str. 10

Gaworski Marek. 2009. Pałac w Kamieńcu Ząbkowickim. Architektura i właściciele, Strzelce Opolskie

Grużlewski Jacek, Przerwa Tomasz. 2003. Srebrna Góra. Spojrzenie w przeszłości,

Inicjatywa Srebrna Góra . 2017. Inicjatywa przeciwko niemieckim pomnikom wojennym, „Frankenstein-Münsterberger Rundschau”, nr 5/6, s. 1 2

Jowczyk Leopold, Dziedzic Marcin. 2000. Kościół pw. Św. Jadwigi w Sadlnie, [w:] Ząbkowickie opowieści. Zabytki Ząbkowic Śląskich, czerwony. M. Dziedzic, Ząbkowice Śląskie, s. 244–266

Karamon Tomasz. 2015. Bardo - powrót do góry, Wrocław

Karolak Czesław, Kunicki W., Orłowski H. 2006. Dzieje kultury niemieckiej, Warszawa

Klemenz Paul. 1936. Altheinrichau. Historia byłej wioski klasztornej w Heinrichau, Frankenstein

Kopietz Johannes Athanasius. 1906. Franz Polenz, burmistrz Frankenstein (1809–1849)

Obraz czasu i życia, „Journal of the Association of the History of Silesia”, 40, s. 1. 46-97

Kosmala Gerard, Chylińska Dagmara. 2018. Trudne dziedzictwo. Upamiętnienia poległych podczas I wojny światowej żołnierzy niemieckich na Śląsku, http://www.zgrit.uni.wroc.pl/strona%20internetowa%20pomniki/index.html (dostęp 20.02.2018 r.)

Kosmala Gerard. 2007. Konflikt o pomnikach żołnierzy niemieckich poległych podczas I i II wojny światowej rozgrywających się w województwie opolskim w latach 1992–2004, wrocławskie groby

wojenne [bd]. Groby i zabytki wojownika, „broszura Śląskiej Federacji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, budowy i utrzymania cmentarzy”, Breslau [bd], s. 16-30

Niemcza. 2002. Niemcza. Wielka historia małego miasta, czerwony. M. Młynarska-Kaletynowa, Wrocław

Nipperdey Thomas. 1976. Idea narodowa i zabytek narodowy w Niemczech w XIX wieku, [f:] Społeczeństwo, kultura, teoria: zebrane eseje o historii współczesnej, kolor czerwony. T. Nipperdey, Göttingen, s. 133-173

Nowak Leszek Adam. 2014. Artyści związani z Ziemią Ząbkowicką i ich dzieła, Wrocław

Organiściak Jerzy. 2017. Franz Polenz - pierwszy samorządowy burmistrz Ząbkowic i jedo działania na tle epoki (1809-1849), [w:] Wokół dziejów miasta. 730 lat Ząbkowic Śląskich, czerwony. K. Pawłowski, Ząbkowice Śląskie, s. 82-86

Pawłowski Kamil. 2014. Dzieje Ciepłowód. Od czasów najdawniejszych do współczesności, Ciepłowody

Peter Julius. 1885. Frankenstein, Camenz i Wartha na Śląsku wraz z Reichensteinem, Silberbergiem, Warthapass, Königshainer Spitzberg, Glatz

Schüttler Kurt. 1988. Wspomnienia z Lauenbrunn, Hasbergen

Seibt Arthur. 1907. Z przeszłości Tepliwody. Wkład w historię księstwa Münsterberg i Frankensteiner Weichbildes, Tepliwoda

Spillmann H. 2008. Pomnik wojenny w Briesnitz, „Frankenstein-Münsterberger Rundschau”, nr 8, s. 1. 11

Welzel August. 1999. Pomnik wojenny. Zamek Książęcy Camenz na Śląsku, „Frankenstein-Münsterberger Heimatblatt”, nr 6, s. 1 1

Zlat Mieczysław. 2009. Pomniki Drugiej Rzeszy na Śląsku, „Śląski kwartalnik historyczny Sobótka”, t. LXIV, nr 2–3, s. 293–302

Pobrania

Opublikowane

2018-01-01

Jak cytować

Pawłowski, K. (2018). Trudne dziedzictwo. Losy śląskich pomników poległych i pomników patriotycznych na podstawie powiatu ząbkowickiego. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 66(3), 363–379. Pobrano z https://journals.iaepan.pl/khkm/article/view/1022

Numer

Dział

Studia i materiały