Cegielnie miejskie w Koronie od połowy XVI do połowy XVII w.
Słowa kluczowe:
cegielnie, cegła, budownictwo, Rzeczpospolita Obojga Narodów, XVI w., XVII w.Abstrakt
Tematem artykułu są cegielnie miejskie działające w miastach Rzeczypospolitej w drugiej połowie XVI w. i pierwszej połowie XVII w. Odgrywały one bardzo ważną rolę w rozwoju architektury i budownictwa, ponieważ ich wyroby - cegły, dachówki i ceramiczne flizy podłogowe były podstawowym materiałem budowlanym w architekturze monumentalnej i w budownictwie miejskim. Warsztaty te były zarazem istotną częścią ekonomii miast, stanowiąc jedno ze źródeł ich dochodu. W tekście omówiono wybrane zagadnienia dotyczące organizacji cegielni, w tym procesu wytwarzania ceramicznego materiału budowlanego, zatrudnienia, urządzeń i budynków cegielni, używanych narzędzi i zaopatrzenia w surowce. Na podstawie dostępnych danych przedstawiono również skalę produkcji cegielni miejskich, a także wskazano odbiorców zaopatrujących się w tych warsztatach. Przedstawiono także, na wybranych przykładach, koszty prowadzenia cegielni i zarysowano problem ich dochodowości. Duże i trwałe warsztaty ceglarskie miały rozbudowaną infrastrukturę: piec (zazwyczaj zapewne obudowany), szopy cegielne i na drewno, a także zabudowania dla pracowników, zwłaszcza strycharza. Pracami kierował strycharz będący rzemieślnikiem, a zarazem przedsiębiorcą kierującym całym procesem produkcyjnym, łącznie z wypalaniem. Oprócz niego w cegielni zatrudnieni byli pomocnicy strycharscy oraz niewykwalifikowani robotnicy. W cegielniach pracowali także rzemieślnicy budujący i naprawiający zabudowania oraz dostarczający narzędzi, w tym murarze, cieśle, kowale, stolarze, a nawet grabarze, dzięki czemu stanowiły ważne ogniowo miejskiej gospodarki. Skala produkcji poszczególnych cegielni była różna. Duże cegielnie wytwarzały ok. 200.000 sztuk cegieł rocznie. Cegielnie takie istniały z pewnością w Krakowie, Kazimierzu, Lwowie i Gdańsku, a być może też w innych miastach, np. w Elblągu. W niektórych miastach, np. we Lwowie i w Elblągu, działały nawet trzy takie warsztaty. W miastach pruskich, zwłaszcza w Gdańsku, ceramiczny materiał budowlany był też sprowadzany z zagranicy drogą morską. Cegielnie miejskie dostarczały materiału na potrzeby publicznych przedsięwzięć budowlanych w miastach oraz mieszkańców. Zaopatrywali się w nich też inni odbiorcy, w tym szlachta, instytucje kościelne, a nawet dwór królewski. Warsztaty mogły też być dzierżawione na czas realizacji dużych inwestycji, jak miało to miejsce we Lwowie w czasie budowy kościoła i klasztoru bernardynów. Cegielnie miejskie stanowiły więc istotne ogniwo przemysłu budowlanego w Rzeczpospolitej, o znaczeniu wykraczającym poza same miasta.
Pobrania
Bibliografia
Adamczyk Władysław. 1939. Gospodarka finansowa Lublina w latach 1569–1580, Lublin.
Arntz W. J. A. 1947. Export van Nederlandsche baksteen in vroegere eeuwen, „Economisch-Historisch Jaarboek”, t. 23, s. 57–133.
Arszyński Marian. 1970. Technika i organizacja budownictwa ceglanego w Prusach w końcu XIV i w I poł. XV wieku, [w:] Studia do dziejów rzemiosła i przemysłu, t. 9, red. Z. Kamieńska, Wrocław, s. 7–139.
Arszyński Marian. 1989. Das Bauwesen im Wirtschaftssystem des Deutschen Ordens in Preusen, [w:] Zur Wirtschaftsentwicklung des Deutschen Ordens im Mittelalter, red. U. Arnold, Marburg, s. 163–179.
Arszyński Marian. 2016. Organizacja i technika średniowiecznego budownictwa ceglanego w Prusach w kontekście europejskim, Malbork.
Atlas. 2014. Ukrainian Historic Towns Atlas, vol. 1. Lviv, wyd. M. Kapral, Lviv.
Baranowski Ignacy Tadeusz. 1919. Przemysł polski w XVI wieku, Warszawa.
Barclay John. 2013. Icon Animorum or the Mirror of Minds, wyd. M. Riley, Leuven.
Bartetzky Arnold. 2000. Das Grosse Zeughaus in Danzig. Baugeschichte. Architekturgeschichtliche Stellung. Reprasentative Funktion, Stuttgart.
Binding Gunther. 1993. Baubetrieb in Mittelalter, Darmstadt.
Bogucka Maria. 1961. Cegielnia gdańska w XVI w., [w:] Studia do dziejów rzemiosła i przemysłu, t. 1, red. Z. Kamieńska, Wrocław, s. 125–140.
Bukal Grzegorz. 2012. Fortyfikacje Gdańska i ujścia Wisły 1454–1793. Studium z dziejów nowożytnej architektury militarnej, Sopot.
Burszta Józef. 1954. Budownictwo wiejskie w kluczu runowskim pod Nakłem w 1 połowie XVII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. II, nr 1–2, s. 104–139.
Cackowski Stefan. 1994. Życie gospodarcze, [w:] Historia Torunia, II/2, W czasach renesansu, reformacji i wczesnego baroku (1548–1660), red. M. Biskup, Toruń, 47–92.
Cuny Georg. 1910. Danzigs Kunst und Kultur in 16. und 17. Jahrhundert, Frankfurt am Main.
Dybaś Bogusław. 1995. Henryka Strobanda projekt organizacji „fabryki wałów” (walgebewde) w Toruniu w końcu XVI w., „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, R. 37, s. 17–30.
Dybaś Bogusław. 1998. Fortece Rzeczpospolitej. Studium z dziejów budowy fortyfikacji stałych w państwie polsko-litewskim w XVII wieku, Toruń.
Foltz Max. 1912. Geschichte des Danziger Stadthaushalt, Danzig.
Frazik Józef T. 1974. Sztuka ziemi przemyskiej i sanockiej około roku 1600. Uwagi o wykonawcach, [w:] Sztuka około 1600, red. T. Hrankowska, Warszawa, s. 201–224.
Frazik Józef T. 2004. Ratusz w Przemyślu w świetle źródeł, [w:] Sztuka Przemyśla i ziemi przemyskiej. Zbiór studiów, red. M. Dłutek, J. Kowalczyk, Przemyśl, s. 59–82.
Gierszewski Stanisław. 1966. Struktura gospodarcza i funkcje rynkowe mniejszych miast województwa pomorskiego w XVI i XVII wieku, Gdańsk.
Gębarowicz Mieczysław. 1957. Z dziejów przemysłu budowlanego XVI–XIX wieku, [w:] Księga ku czci Władysława Podlachy, red. W. Floryan, Wrocław, s. 143–159.
Gębarowicz Mieczysław. 1962. Studia nad dziejami kultury artystycznej późnego renesansu w Polsce, Toruń.
Goldthwaite Richard A. 1980. The Building of Renaissance Florence. An Economic and Social History, Baltimore–London.
Groth Andrzej. 1996. Handel, [w:] Historia Elbląga. II/1. 1466–1626, red. A. Groth, Gdańsk, s. 42–69.
Hahlweg Werner. 1982. Das Kriegswesen der Stadt Danzig, t. 1: Die Grundzüge der Danziger Wehrverfassung 1454–1793, Osnabrück.
Hennrich Claudia. 2003. Mittelalterliche Ziegelbrenntechniken, [w:] Backsteintechnologien in Mittelalter und Neuzeit, red. E. Badstübner, D. Schumann, Berlin.
Herbst Stanisław. 1933. Toruńskie cechy rzemieślnicze. Zarys przeszłości, Toruń.
Hollestelle Johanna. 1961. „De steenbakkereij in de Nederlanden tot omstreeks 1560“, Proefschrift. Letteren, Utrecht.
Inwentarz. 1927. Inwentarz dóbr biskupstwa chełmińskiego z r. 1614, z uwzględnieniem późniejszych do r. 1759 inwentarzy, wyd. A. Mańkowski, Toruń.
Inwentarze. 1957. Inwentarze dóbr stołowych biskupstwa włocławskiego z XVII w., wyd. L. Żytkowicz, Toruń.
Januszek Agnieszka. 2006. Rezydencja królewska w Niepołomicach w czasach panowania Zygmunta Augusta. 1548–1572, Lublin.
Kapral Myron. 2008. Urzędnicy miasta Lwowa w XIII–XVIII wieku, Toruń.
Kądziołka Jerzy. 1960. Finanse miasta Poznania 1501–1648, Poznań.
Kerstan Eugen Gustav. 1925. Die Geschichte des Landkreises Elbing, Elbing.
Keyser Erich. 1972. Die Baugeschichte der Stadt Danzig, Köln–Wien.
Korotyński Władysław. 1909. Adama Jarzębskiego Gościniec, albo opisanie Warszawy, 1643 r., Warszawa.
Kowalczyk Jerzy. 1962. Turobińsko-zamojski murator Jan Wolff oraz jego dzieła na Lubelszczyźnie, „Biuletyn Historii Sztuki”, R. 24, nr 1, s. 123–127.
Kowalska Halina. 1964. Kampian (Campianus, Novicampianus) Marcin (ok. 1574–1629), [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XI, z. 1, Wrocław–Warszawa–Kraków, s. 592–594.
Krótka nauka. 1957. Krótka nauka budownicza dworów, pałaców i zamków podług nieba i zwyczaju polskiego, wyd. A. Miłobędzki, Wrocław.
Gottfried Lengnich. 1900. Ius publicum civitatis Gedanensis, oder Der Stadt Danzig Verfassung und Rechte, nach der Originalhandschrift des Danziger Stadtsarchivs, wyd. O. Günther, Danzig.
Leśniak Franciszek. 1999. Rzemieślnicy i kupcy w Krośnie (XVI — pierwsza połowa XVII wieku), Kraków.
Liggeren. 1864. De Liggeren en andere historische archieven der Antwerpsche Sint Lucasgilde, Liggere 1453–1615, Volledige Rekeningen van 1585–1586 en 1588- 1589, Rekeningen van ontvangsten van 1616–1629, wyd. Ph.-F. Rombouts, Th. van Lerius, Antwerp–Den Haag.
Lustracja. 1961. Lustracja dóbr królewskich województw malborskiego i chełmińskiego 1565, wyd. S. Hoszowski. Gdańsk.
Lustracja. 1962. Lustracja województw malborskiego i chełmińskiego 1570, wyd. S. Hoszowski, Gdańsk.
Lustracja. 1967. Lustracja województw Prus Królewskich 1624, z fragmentami lustracji 1615 roku, wyd. S. Hoszowski, Gdańsk.
Łoziński Władysław. 1898. Sztuka lwowska x XVI i XVII wieku, Lwów.
Maciakowska Zofia. 2011. Przepisy budowlane w wilkierzach gdańskich i ich wpływ na kształtowanie zabudowy w mieście od średniowiecza do końca XVIII w., [w:] Studia i materiały do dziejów domu gdańskiego, t. 2, red. E. Kizik, Gdańsk- Warszawa, s. 15–52.
Maciejewski Tadeusz. 1997. Wilkierze miasta Torunia, Poznań.
Mager Friedrich. 1960. Der Wald in Altpreussen als Wirtschaftsraum, Köln–Graz.
Majewski Jan. 1957. Gospodarstwo folwarczne we wsiach miasta Poznania 1582–1644, Poznań.
Mańkowski Tadeusz. 1946. Kaplica Boimów we Lwowie, „Prace Komisji Historii Sztuki”, t. 8, z. 2, s. 308–317.
Mączyński Ryszard. 2013. Ekonomia zakonnego budowania w realiach Rzeczpospolitej XVII i XVIII w., [w:] Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytnej, red. M. Derwich, Wrocław, 513–552.
Mikulski Krzysztof. 2010. Urzędnicy miejscy Elbląga w latach 1524–1772, Elbląg.
Miłobędzki Adam. 1980. Architektura polska XVII wieku, Warszawa.
Møller Nielsen Heidi Maria. 2007. Krogen/Kronborg in the 16th Century: The Transformation of a Medieval Danish Royal Castle into an Early Modern Fortress, Castella Maris Baltici, t. 8, red. A. Caune, Riga, s. 119–130.
Najstarszy zbiór. 1936. Najstarszy zbiór przywilejów i wilkierzy miasta Krakowa, wyd. S. Estreicher, Kraków.
Noga Zdzisław. 2003. Krakowska rada miejska w XVI wieku. Studium o elicie władzy, Kraków.
Nowak Andrzej. 1977. Okres do połowy XVII w., [w:] Dzieje Kalisza, red. W. Rusiński, Poznań, s. 168–183.
Obuchowska-Pysiowa Honorata. 1964. Handel wiślany w pierwszej połowie XVII wieku, Wrocław–Warszawa–Kraków.
Opaliński Łukasz. 1959. Obrona Polski, [w:] Łukasz Opaliński, Wybór pism, wyd. S. Grzeszczuk, Wrocław.
Ottenheym Konrad. 2013. Travelling Architects from the Low Countries and Their Patrons, [w:] The Low Countries at the Crossroads: Netherlandish Architecture as an Export Product in Early Modern Europe (1480–1680), red. K. de Jonge, K. Ottenheym, Turnhout, s. 54–88.
Paszenda Jerzy. 1999. Fundacja prymasa Karnkowskiego dla jezuitów w Kaliszu, [w:] J. Paszenda, Budowle jezuickie w Polsce XVI–XVIII w., t. 1, Kraków, s. 101–138.
Perlich Barbara. 2007. Mittelalterlicher Backsteinbau. Zur Frage nach der Herkunft der Backsteintechnik, Petersberg.
Piątkowski Andrzej. 1972. Posiadłości ziemskie miasta Elbląga w XVII–XVIII wieku, Wrocław.
Polaszewski Leon. 1976. Własność feudalna w województwie kaliskim w XVI w., Poznań.
Praetorius Karl Gotthelf. 1832. Beschreibung der Stadt Thorn und ihres Gebiets, Culm.
Rachwał Stanisław. 1930. Jan Alnpek i jego Opis miasta Lwowa z początku XVII wieku, Lwów.
Rożek Michał. 1977. Mecenat artystyczny mieszczaństwa krakowskiego w XVII w., Kraków.
Starzyński Maciej. 2010. Krakowska rada miejska w średniowieczu, Kraków.
Szczygieł Ryszard. 1980. Ruch budowlany w Zamościu w XVII wieku, [w:] Zamość. Miasto idealne. Studia z dziejów rozwoju przestrzennego i architektury, red. J. Kowalczyk, Lublin, s. 103–119.
Szymański Andrzej. 2015. Rzemiosło i przemysł miejski w Wielkopolsce w drugiej połowie XVIII wieku, Poznań–Pleszew.
Tomkiewicz Władysław. 1975. Dolabella (Dolobella, Dolibella, Della Bella) Tomaso, [w:] Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających. Malarze. Rzeźbiarze. Graficy, t. 2, red. J. Maurin-Białostocka, Wrocław, s. 72–77.
Toruń. 1998. Toruń i miasta Ziemi Chełmińskiej na rysunkach Jerzego Fryderyka Steinera z pierwszej połowy XVIII w. (tzw. Album Steinera), red. M. Arszyński, Toruń.
Wanscher Vilhelm. 1939. Kronborgs historie, Copenhagen.
Wilkierze. 1968. Wilkierze poznańskie, t. 2: Handel, rzemiosło i rolnictwo, wyd. W. Maisel, Wrocław–Warszawa–Kraków.
Wilkierze. 1969. Wilkierze poznańskie. t. 3: Organizacja cechowa, wyd. W. Maisel, Wrocław–Warszawa–Kraków.
Wrede Marek. 2013. Rozbudowa Zamku Królewskiego w Warszawie przez Zygmunta III, Warszawa.
Wyrobisz Andrzej. 1961. Średniowieczne cegielnie w większych ośrodkach miejskich w Polsce, Studia z dziejów rzemiosła i przemysłu, t. 1, red. Z. Kamieńska, Wrocław, s. 55–82.
Wyrobisz Andrzej. 1972. Próby znormalizowania wymiarów ceramiki budowlanej w Polsce w XVI wieku, „Kwartalnik Historii Kultury materialnej”, R. XX, nr 1, s. 62–70.
Wyrobisz Andrzej. 1978. Przetwórstwo surowców mineralnych i organicznych, [w:] Historia kultury materialnej Polski w zarysie, t. 3 : Od XVI do połowy XVII w., red. A. Keckowa, D. Molenda, Wrocław, s. 145–205.
Wyrozumski Jerzy. 1984. U początków prawa budowlanego w Polsce, „Przegląd Historyczny”, R. 75, z. 3, s. 543–549.
Zieliński Marek G. 2007. Chełmno. Civitas totius Prussiae metropolis XVI–XVIII w., Bydgoszcz.
Zubyk Roman. 1930. Gospodarka finansowa miasta Lwowa w latach 1624–1635, Lwów.
Źródła. 1959. Źródła do dziejów ekonomii malborskiej, t. 1, wyd. W. Hejnosz, Toruń.
Źródła. 1960. Źródła do dziejów ekonomii malborskiej, t. 2, wyd. W. Hejnosz, J. Gronowski, Toruń.
Żemigała Maria. 2008. Cegła w budownictwie wielkopolskim w średniowieczu, Warszawa.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
