Renesansowe zbroje płytowe z napierśnikiem bombiastym w dawnym księstwie pomorskim w świetle wybranych zabytków sztuki
DOI:
https://doi.org/10.23858/KHKM67.2019.4.002Słowa kluczowe:
Pomorze, nowożytność, książęta pomorscy, ikonografia, zbroje płytoweAbstrakt
W niniejszym artykule omówiono jedenaście zabytków prezentujących przedstawicieli elity księstwa pomorskiego w XVI stuleciu. To mężczyźni uwiecznieni w uzbrojeniu uchronnym, będącym jednym z najbardziej okazałych ówczesnych ubiorów. Wszystkie wizerunki to płaskorzeźby, dziesięć wykonano w kamieniu (ryc. 1–4, 6–11; nr kat. 1–4, 6–11), a jeden w drewnie (ryc. 5a–5b; nr kat. 5). Trzy zabytki stanowią płyty fundacyjne (ryc. 1–2, 8; nr kat. 1–2, 8), siedem – nagrobne (ryc. 3–4, 6–7, 9–11; nr kat. 3–4, 6–7, 9–11) , zaś jeden to epitafium (ryc. 5a–5b; kat.nr 5). Trzy spośród tych wizerunków przedstawiają książąt pomorskich (ryc. 1–2, 5a–5b; kat.nr 1–2, 5) , osiem pomorską szlachtę (ryc. 3–4, 6–11; kat. nr 3–4, 6–11). Do dziś przetrwało osiem z badanych obiektów (ryc. 1–3, 7–11; kat. nr 1–3, 7–11) , pozostałe znane są dzięki archiwalnej dokumentacji fotograficznej (ryc. 4–6; kat. nr 4–6). Wszystkie wizerunki powstały z myślą o umieszczeniu ich w miejscach traktowanych jako pomniki rodowe, takich jak rezydencje i świątynie. Z zabytków, które przetrwały, pięć znajduje się obecnie w miejscu swojej pierwotnej lokalizacji (ryc. 3, 8–11; kat. nr 3, 8–11) , zaś trzy zostały przeniesione (ryc. 1–2, 7; kat. nr 1–2, 7). Omawiane w niniejszej pracy wizerunki stanowią punkt wyjścia do dalszych badań nad pomorską zbroją płytową w pierwszych dekadach XVI w. Wszystkie omawiane postaci noszą zbroje płytowe z napierśnikiem bombiastym, w tym jedne z najbardziej charakterystycznych – ozdobne zbroje w stylu maksymiliańskim. Były one odzwierciedleniem ówczesnej mody męskiej. Na uwzględnionym materiale ikonograficznym zbroje tego typu występują czterokrotnie (nr kat. 1-3, 6). Równocześnie stosowano zbroje o takich samych harmonijnych proporcjach, ale gładkie (nr kat. 4, 7-11). Pierwsza z wymienionych zbroi zaopatrzona jest w marszczoną spódniczkę. Na jednym z analizowanych wizerunków przedstawiono zbroję kostiumową (nr kat. 5). Analizowane źródła ikonograficzne są cennym materiałem do studiów nad dawnym uzbrojeniem. Dzięki dokładności odwzorowania zbroi płytowej na epitafium księcia Bogusława X (nr kat. 5) można dokonać porównania detali zbroi z płyty nagrobnej Gryfity z zachowanym egzemplarzem, przechowywanym w berlińskim muzeum. Na tej podstawie można sądzić, że zbroja kostiumowa ze zbiorów Deutsche Historisches Museum (nr inw. W 2327) jest uzbrojeniem należącym niegdyś do księcia pomorskiego, która została przewieziona do Berlina w 1731 r. przez króla pruskiego Fryderyka Wilhelma I.
Pobrania
Bibliografia
Album pommerscher. 1899. Album Pommerscher Bau- und Kunstdenkmäler, Stettin.
Bethe Hallmuth. 1937a. Die Bildnisse des pommerschen Herzogshauses,„Baltische Studien.Neue Folge”, t. 39, Stettin, s. 71–99.
Bethe Hallmuth. 1937b. Die Kunst Am Hofe der pommerschen Herzöge, Berlin.
Bethe Hallmuth. 1961. Neue Funde zur Kunst am Hofe der pommerschen Herzöge, „Greifswald-Stralsunder Jahrbuch”, 1, s. 152–171.
Blair Claude. 1958. European Armour, circa 1066 to circa 1700, London.
Bołdyrew Aleksander. 2005. Produkcja i koszty uzbrojenia w Polsce w XVI wieku, Warszawa.
Böttger Ludwig. 1889. Die Bau- und Kunstdenkmäler des Regierungsbezirks Köslin, t. 1: Die Kreise Köslin und Colberg-Körlin, Stettin.
Böttger Ludwig. 1890. Die Bau- und Kunstdenkmäler des Regierungsbezirks Köslin, t. 2: Kreis Belgard und Nachträge zum kreise Colberg-Körlin, Stettin.
Brzustowicz Bogdan Wojciech. 2006. Wolf von Borcke. Zapomniany pomorski czempion turniejowy?, [w:] Pomorze Militarne XII–XXI wiek, cz. 2, red. K. Kozłowski, W. Wróblewski, Szczecin, s. 201–211.
Burg und Herrschaft. 2010. Burg und Herrschaft. Eine Ausstellung des Deutschen Historischen Museums Berlin, red. R. Atzbach, S. Lüken, H. Ottomeyhem, Dresden.
Buske Thomas. 2004. St.-Bertholomaei-Kirche zu Demmin, Schwerin.
Capwell Tobias. 2015. Armour of the English Knight 1400–1450, London.
Cieśla Mariusz. 2008. Broń renesansowa na Śląsku, Racibórz.
Cieśla Mariusz. 2011. Zbroja angielska z królewskich warsztatów płatnerskich w Greenwich, [w:] Cum Arme per Aeva. Uzbrojenie indywidualne na przestrzeni dziejów, red. P. Kucypera, P. Pudło, Toruń, s. 283–316.
Cieśla Mariusz. 2015a. Napierśnik i naplecznik kostiumowy z Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie na tle zbroi tego typu, „Studia z Dziejów Wojskowości”, t. IV, s. 9–55.
Cieśla Mariusz. 2015b. Zbroja legnicka czy zbroje legnickie — próba wyjaśnienia, Racibórz.
Die Bau- und Kunstdenkmale in der DDR. 1982. Die Bau- und Kunstdenkmale in der DDR, 3, Bezirk Neubrandenburg, red. G. Baier, Berlin.
Die Bau- und Kunstdenkmale in Mecklenburg-Vorpommern. 1995. Die Bau- und Kunstdenkmale in Mecklenburg-Vorpommern, t. 1: Vorpommersche Küstenregion mit Stralsund, Greifswald, Rügen und Usedom, red. G. Baier, Berlin.
Fuiński Zbigniew. 1988. Garnitur zbroi, „Studia do Dziejów Dawnego Uzbrojenia i Ubioru Wojskowego”, cz. IX, X, s. 115–140.
Gamber Ortwin. 1975. Kolman Helmschmid, Ferdinand I. und das Tsun’sche Skizzenbuch, „Jahrbuch der Kunsthistorischen Sammlungen in Wien”, Bd. 71, s. 9–38.
Glińska Maria. 1969. Zespół pomorskich płyt kamiennych architektoniczno-dekoracyjnych z lat około 1545–1548, „Materiały Zachodniopomorskie”, t. 15, s. 291–360.
Glińska Maria. 1973. Plastyka kamienna na Pomorzu Zachodnim w latach 1530–1640, [w:] Sztuka Pomorza Zachodniego, Warszawa, s. 305–365.
Glińska Maria. 1990. Książęce fundacje w zakresie rzeźby kamiennej, [w:] Mecenat artystyczny książąt Pomorza Zachodniego. Materiały z sesji Oddziału Szczecińskiego Stowarzyszenia Historyków Sztuki w Zamku Królewskim w Warszawie 22–23 listopada 1986, red. B. Filipowiak, B. Januszkiewicz, Szczecin, s. 75–102.
Glińska Maria. 2003. Wpływy niderlandzkie w sztuce Pomorza Zachodniego w czasach nowożytnych, [w:] Niderlandyzm na Śląsku i w krajach ościennych, red. M. Kapustka, A. Kozieł, P. Oszczanowski, Wrocław, s. 278–290.
Gutkowska-Rychlewska Maria. 1968. Historia ubiorów, Wrocław–Warszawa–Kraków.
Hainhofer Philipp. 1834. Philipp Hainhofers Reise-Tagebuch, enthaltend Schilderungen aus Franken, Sachsen, der Mark Brandenburg und Pommern im Jahre 1617, „Baltische Studien”, t. 2, nr 2, s. 1–160.
Handbuch der deutschen Kunstdenkmäler. 1968. Handbuch der deutschen Kunstdenkmäler, red. E. Badstübner, G. Dehio, B. Becker, Berlin.
Handbuch der deutschen Kunstdenkmäler. 2000. Handbuch der deutschen Kunstdenkmäler: Mecklen-burg-Verpommern, red. H.-Ch. Feldmann, G. Baier, G. Dehio, E. Gall, München.
Haselberg Ernst. 1885. Die Baudenkmäler des Regierungs-Bezirks Stralsund, t. 2: Der Kreis Greifs-wald, Stettin.
Kajzer Leszek. 1976. Uzbrojenie i ubiór rycerski w średniowiecznej Małopolsce w świetle źródełikonograficznych, Wrocław.
Kantzow Thomas. 2005. Pomerania. Kronika pomorska z XVI wieku, tłum. K. Gołda, przyp. i komentarze T. Białecki, E. Rymar, t. II, Szczecin.
Kochanowska Janina. 1992a. Sarkofagi książęce z krypty zamkowej, [w:] E. Cnotliwy i in., Zamek książęcy w Szczecinie, Szczecin, s. 225–241.
Kochanowska Janina. 1992b. Szczecińska rezydencja książąt jako pomnik rodu, [w:] E. Cnotliwy i in., Zamek książęcy w Szczecinie, Szczecin, s. 129–145.
Kochanowska Janina. 1995. Ołtarz i ambona z Sowna. Historia fundacji, peregrynacje, dziewiętnasto-wieczna konserwacja, dzieje najnowsze, „Przegląd Zachodniopomorski”, R. X, z. 3, s. 129–139.
Kochanowska Janina. 1996. Kultura artystyczna na dworze książąt szczecińskich w XVI w., Szczecin.
Kochanowska Janina. 2000. Ołtarz z Sowna i jego związki ze Stargardem, [w:] Dawny Stargard. Miasto i jego mieszkańcy. Materiały z sesji naukowej 18–19 X 2000 w Stargardzie, red. M. Majewski, Stargard, s. 111–115.
Kochanowska Janina. 2011. Perły Pomorza. The Pearls of Pomerania. Die Perlen Pommerns, Szczecin.
Kochanowska Janina, Bellamann Brit, Wartenberg Heiko. 2007. Śladami książąt pomorskich. Auf dem Spuren der pommerchen Herze, Szczecin.
Krasnodębska Kinga. 2013. Nowożytna rzeźba kamienna na dworach książąt pomorskich w okresie złotego wieku Pomorza, [w:] Złoty wiek Pomorza. Sztuka na dworze książąt pomorskich w XVI i XVII wieku / Das goldene Zeitalter Pommerns. Kunst am Hofe der pommerschen Herze im 16. und 17. Jahrhundert, red. M. Frankowska-Makała, Szczecin, s. 61–79.
Krause Stefan. 2017. Fashion in Steel. The Landsknecht Armour of Wilhelm von Rogendorf, New Haven–London.
Kugler Franz. 1840. Pommersche Kunstgeschichte, Stettin.
Kugler Franz. 1854. Kleine Schriften, Berlin.
Lemcke Hugo. 1898. Die Bau- und Kunstdenkmäler des Regierungsbezirks Stettin, t. 1: Der Kreis Demmin, Stettin.
Lemcke Hugo. 1899. Die Bau- und Kunstdenkmäler des Regierungsbezirks Stettin, t. 2: Der Kreis Anklam, Stettin.
Lemcke Hugo. 1900a. Die Bau- und Kunstdenkmäler des Regierungsbezirks Stettin, t. 3: Der Kreis Ückermünde, Stettin 1900.
Lemcke Hugo. 1900b. Die Bau- und Kunstdenkmäler des Regierungsbezirks Stettin, t. 4: Der Kreis Usedom-Wollin, Stettin.
Lemcke Hugo. 1909. Die Bau- und Kunstdenkmäler des Regierungsbezirks Stettin, t. 14, cz. 1: Das Königliche Schloss in Stettin, Stettin.
Lemcke Hugo. 1910. Die Bau- und Kunstdenkmäler des Regierungsbezirks Stettin, t. 9: Der Kreis Naugard, Stettin.
Łopuch Maria. 2017. Funeralia pomorskich Gryfitów, [w:] Pompa funebris książąt z dynastii Gryfitów, red. M. Łopuch, Szczecin, s. 9–35.
Łopuch Wojciech. 2002. Sztuka na Pomorzu, Szczecin.
Łuczak Marek. 2013. Szczecin Stare Miasto, Szczecin.
Maciejowski Maciej. 2000. Wizerunek hełmu garnczkowego w pieczęciach rycerstwa zachodnio-pomorskiego w pierwszej połowie XIV w. w zbiorach Muzeum Narodowego w Szczecinie, „Materiały Zachodniopomorskie”, t. 46, s. 279–286.
Majewski Marcin. 2005. Płyta nagrobna Petera von Kameke z Łasina (†1613) i jej twórca, „Koszalińskie Zeszyty Muzealne”, t. 25, s. 113–124.
Makała Rafał. 2013. Sztuka w służbie książąt pomorskich w XVI i XVII wieku, [w:] Złoty wiek Pomorza. Sztuka na dworze książąt pomorskich w XVI i XVII wieku. Das goldene Zeitalter Pommerns. Kunst am Hofe der pommerschen Herze im 16. und 17. Jahrhundert, red. R. Makała, Szczecin, s. 15–41.
Mohr Lutz. 2007. Klosterruine Stolpe und Burg Spantekow im Umfeld von Anklam. Zwei markante geschichtsträchtige Stätten aus dem mittelalterlichen Pommern, „Stier und Greif. Blätter zur Kultur- und Landesgeschichte in Mecklenburg-Vorpommern”, t. 17, s. 46−65.
Patterson Angus. 2009. Fashion and Armour in Renaissance Europe. Proud Lookes and Brave Attire, New York.
Puławski Andrzej. 2016a. Gotyckie uzbrojenie ochronne na epitafium Zyberta (Siwerta) Grantzina z 1492 roku z kościoła NMP w Kołobrzegu, [w:] Trzebiatów — spotkania pomorskie 2015, red. J. Kochanowska, Trzebiatów, s. 97–106.
Puławski Andrzej. 2016b. Renesansowe i barokowe uzbrojenie ochronne na Pomorzu w świetle wybranych źródeł ikonograficznych, „Stargardia. Rocznik Muzeum Archeologiczno-Historycznego w Stargardzie poświęcony przeszłości i kulturze Pomorza oraz innych ziem nadbałtyckich”, t. 10, s. 181–232.
Puławski Andrzej. 2017. Zbroje książąt pomorskich z kaplicy zamkowej w Szczecinie — próba cha-rakterystyki w oparciu o zabytki sztuki, „Stargardia. Rocznik Muzeum Archeologiczno-Historycznego w Stargardzie poświęcony przeszłości i kulturze Pomorza oraz innych ziem nadbałtyckich”, t. 11, s. 77–97.
Richardson Thom. 2016. The Tower Armoury in the Fourteenth Century, Leeds.
Rymar Edward. 2004a. Wielka podróż wielkiego księcia. Wyprawa Bogusława X Pomorskiego na niemiecki dwór królewski, do Ziemi Świętej i Rzymu (1496–1498), Szczecin.
Rymar Edward. 2004b. Wielka podróż wielkiego księcia. Wyprawa Bogusława X Pomorskiego na niemiecki dwór królewski, do Ziemi Świętej i Rzymu (1496–1498), Suplement, Szczecin.
Rymar Edward. 2005. Rodowód książąt pomorskich, Szczecin.
Swaryczewski Andrzej, Fuiński Zbigniew. 1964. Napierśnik zbroi tzw. Maksymiliański ze zbiorów prywatnych w Krakowie, „Studia do Dziejów Dawnego Uzbrojenia i Ubioru Wojskowego”, t. 2, s. 5–9.
Wawrzonowska Zdzisława. 1976. Uzbrojenie i ubiór rycerski Piastów śląskich od XII do XIV wieku, Łódź.
Wisłocki Marcin. 2002. Upamiętnienia i gloryfikacja w ewangelickiej sztuce Pomorza w XVI i XVII wieku, „Rocznik Historii Sztuki”, R. 27, s. 213–253.
Wisłocki Marcin. 2005. Sztuka protestancka na Pomorzu 1535–1684, Szczecin.
Wybranowski Dariusz. 1987. Uzbrojenie i wyposażenie rycerskie na pieczęciach Gryfitów z lat 1170–1623, „Przegląd Zachodniopomorski”, t. 31, z. 2, s. 149–181.
Wybranowski Dariusz. 1993. Książęta Pomorza Zachodniego na pieczęciach, Szczecin.
Wybranowski Dariusz. 2004. Wizerunek rycerski na pieczęciach książąt zachodniopomorskich, rugijskich i gdańskich, [w:] Najnowsze badania nad numizmatyką i sfragistyką Pomorza Zachodniego. Materiały z konferencji naukowej 50 lat Działu Numizmatycznego Muzeum Narodowego w Szczecinie 19–20 września 2002 roku, red. G. Horoszko, Szczecin, s. 189–197.
Złoty wiek Pomorza. 2013. Złoty wiek Pomorza. Sztuka na dworze książąt pomorskich w XVI i XVII wieku. Das goldene Zeitalter Pommerns. Kunst am Hofe der pommerschen Herzöge im 16. und 17. Jahrhundert, red. R. Makała, Szczecin.
Żygulski Zdzisław jun. 1972. Kostiumologia, Kraków.
Żygulski Zdzisław jun. 1982. Broń w dawnej Polsce na tle Europy i Bliskiego Wschodu, Warszawa.
