Świat materii w testamentach szlachty czeskiej i polskiej z XVII wieku

Abstrakt

Do podjęcia tytułowego tematu skłoniły autora dwie kwestie. Po pierwsze zróżnicowanie opinii w historiografii co do przydatności aktów ostatniej woli w badaniach nad szlachecką kulturą materialną, światem rzeczy. Wśród badaczy polskich, czeskich i z krajów niemieckiego obszaru językowego część należy do entuzjastów testamentów, inni oceniają je sceptycznie, podkreślając, że w odróżnieniu np. od inwentarzy (spisów) majątku, kwestie rzeczy (ruchomości) odgrywają w aktach ostatniej woli rolę drugoplanową. Większość tych opinii była formułowana na marginesie innych rozważań. Impulsem drugim były podjęte w ostatnim dwudziestoleciu na skalę dotąd niespotykaną edycje testamentów szlacheckich z archiwów polskich. Wydano m.in. kilkaset testamentów szlachty z dwóch zachodnich prowincji Królestwa Polskiego – Wielkopolski (ok. 600 aktów) i Prus Królewskich (ok. 100 aktów). Schyłek ubiegłego stulecia przyniósł też wyraźny wzrost zainteresowania problematyką szlachty wśród badaczy czeskich. Jego efektem była m.in. monografia testamentów szlachty z lat 1550-1650 wraz z edycją 100 aktów ostatniej woli z tego okresu (Král P. 2002). Powstała możliwość szerszego porównania przydatności testamentów dla badań szlacheckiego świata rzeczy w obu krajach. Możliwość wyjątkowo nęcąca, jako że struktura społeczno-gospodarcza obu prowincji (Wielkopolska, Prusy Królewskie) nie różniła się od Czech tak głęboko jak w przypadku wschodnich regionów Rzeczpospolitej. Analizę zawartych w testamentach danych o ruchomościach (świecie rzeczy) poprzedzono przeglądem literatury prawniczej, w przypadku Polski i Czech (z XVII – początku XIX w.), zawierającej niewiele zaleceń dotyczących opisu ruchomości, jeszcze mniej wzorcowych dokumentów. Bardziej pod tym względem pomocne są wydawnictwa niemieckie, głównie z południa i zachodu Rzeszy, wykorzystywane także w testamentalnej praktyce w Czechach i zapewne w Koronie. Na podstawie analizy samych aktów ostatniej woli szlachty z Korony Polskiej i Czech sformułowano następujące wnioski. W obu krajach przedmiotem dyspozycji majątkowych były definiowane szeroko ruchomości, od gotówki i lokat na dobrach ziemskich, poprzez weksle, kosztowności, odzież, meble, zastawę stołową, sprzęty i naczynia domowe, obicia, książki, obrazy, zegary, dewocjonalia, rynsztunek wojenny, sprzęt myśliwski (w tym psy), powozy, konie oraz pozostały żywy inwentarz, w końcu zarówno zebrane i pozostające na polach płody rolne, a nawet zdatne do rozbiórki i odtworzenia na innym miejscu budynki. Niekiedy ruchomości dzielono ze względu na surowiec, z którego je wykonano (np. złoto, srebro, cyna, miedz, mosiądz). Najczęściej analizowane dokumenty enigmatycznie wspominają o ofiarowanych spadkobiorcom mobiliach („rzeczy wszystkie, „statek […] movity”). Rzadziej zamieszczane są informacje o strukturze przekazywanego majątku ruchomego, ze wskazaniem wspomnianych wyżej kategorii dóbr. Najwięcej testamentów (prawie wszystkie z Czech, ok. połowa z Prus Królewskich i ok. 1/3 z Wielkopolski) zawiera legaty pieniężne. Mniej testatorów rozporządzało konkretnymi przedmiotami, głównie o dużej wartości materialnej, prestiżowej, czasami emocjonalnej. Informacje o nich znajdują się wśród legatów dla członków rodziny, przyjaciół, klientów, służby. Odrębną grupę stanowią zapisy na rzecz instytucji kościelnych. W nich oraz w dyspozycjach dotyczących długów, wierzytelności bądź zastawów zamieszczano najwięcej danych o wartości danego przedmiotu, jego wielkości, technice zdobienia, o miejscu produkcji. Brak natomiast opisu całego majątku ruchomego. Temu służyły inwentarze mienia, tylko wyjątkowo stanowiące integralną część lub załącznik do testamentu. Wobec takich ograniczeń, obraz świata rzeczy tworzony na podstawie testamentów musi być niepełny. Analiza testamentów pod kątem obecności w majątku szlacheckim rzeczy luksusowych wzmiankowanych (w różnych okresach badanego stulecia, od 1/5 do niespełna połowy testamentów z Prus Królewskich i Wielkopolski oraz od 1/4 do 1/3 aktów ostatniej woli z Czech) potwierdziła oczywiste domniemanie o większych ich zasobach u magnaterii i arystokracji niż u szeregowej szlachty. Pozwoliła także na bliższe poznanie asortymentu kosztownej biżuterii, odzieży, zastawy stołowej. Wskazała m.in. na specyficzna rolę guzów – guzików podnoszących wartość zdobionej nimi odzieży, bądź po odpruciu traktowanych jak biżuteria lub drogie kamienie. Podobną, podwójna rolę – dewocjonaliów i biżuterii, odgrywały wykonane ze szlachetnych kruszców, zdobione kamieniami albo perłami krzyżyki lub różańce. Potwierdziła też znaczącą rolę sreber, zwłaszcza łyżek jako wygodnego zabezpieczenia na przyszłość (legat, zastaw). Wśród zapisywanych elementów srebrnej zastawy stołowej z reguły wymieniano: konwie, kubki, puchary, natomiast rzadko talerze i misy. Trudno jednak tylko na tej podstawie stwierdzić np. że ich nie używano. Z niektórych testamentów wynika, że zastępowała je cyna, przekazywana w całych kompletach, opatrzona znakami herbowymi , a więc ceniona jako majątek rodowy. W obu krajach atrybutem luksusu były ubiory szyte z różnych rodzajów jedwabiu, z dodatkiem kosztownych futer, np. soboli. W dziedzinie ubioru męskiego w testamentach polskich znajduje wyraźne odbicie rewolucja w modzie. Królujące w pierwszej połowie XVII w. ubiory wierzchnie – delie, ferezje, dołowany w drugiej zostają wyparte przez kontusze i żupany. W całym badanym okresie tylko pojedyncze testamenty zawierają informacje o ubiorach według mody zachodniej (niemieckiej, francuskiej). Testamenty czeskie zawierają zbyt mało danych o ubiorach, by można było określić ich ewentualną specyfikę w stosunku do mody zachodnioeuropejskiej lub zmian dokonujące się w półwieczu 1600-1650. W obu krajach darzono przywiązaniem broń oraz niektóre przedmioty codziennego, osobistego użytku. W Czechach był to być ojcowski rapier, w Polsce – szabla. Srebrny kufel średniego szlachcica z Prus Królewskich był materialnym świadkiem jego związków z rodami senatorskimi. Przedmiotem szczególnej troski czeskiego magnata Jana Litvina z Řičan, była czara, własnoręczne dzieło jednego z przodków. Skonstruowanie na podstawie testamentów w miarę pełnego obrazu materialnego otoczenia szlachty polskiej, a tym bardziej czeskiej, nie wydaje się możliwe. Testatorzy z obu krajów stopniowo ograniczali dyspozycje majątkowe do zapisów zasobów gotówki, eliminując w ten sposób z dokumentu opis rzeczy. Testamenty mogą natomiast stanowić cenne uzupełnienie źródła w tej mierze podstawowego – inwentarza mienia. Nieliczne akty ostatniej woli zawierają bardziej szczegółowe informacje o najbardziej wartościowych pod względem materialnym, prestiżowym lub emocjonalnym przedmiotach. To wiadomości o ich pochodzeniu, wytwórcach, cenie, funkcjach, kształcie estetycznym (przedmioty darowane, zastawione). Dane o podobnym charakterze może też przynieść kwerenda w słabiej dotychczas pod kątem wykorzystywanych, pokrewnych źródłach – aktach działów majątkowych, intercyzach ślubnych, rejestrach posagów i wypraw.