Nalewka srebrna z miednicą - atrybut elitarnej kultury stołu we wczesnonowożytnej Europie Środkowej.Uwagi wstępne
DOI:
https://doi.org/10.23858/KHKM67.2019.1.003Słowa kluczowe:
nalewka, uczta, luksus, szlachta, Europa Środkowa, nowożytnośćAbstrakt
Ceremonialne obmycie dłoni było ważną czynnością poprzedzającą uroczyste, publiczne posiłki społecznych elit (uczty, bankiety). Tradycja sięgająca starożytności, ugruntowana w średniowieczu, trwała w dobie nowożytnej. Do ablucji używany był zestaw złożony z dzbana (tytułowa nalewka) oraz miednicy. Informacje o nich są rozproszone w różnych typach źródeł; od zachowanych zabytków muzealnych poprzez ikonografię, po źródła pisane z XVI - XVIII wieku. Wśród tych ostatnich znajdują się inwentarze majątkowe, testamenty, dokumentacja: zakupów, darowizn, konfiskat, kradzieży; korespondencja, relacje z podroży, wydawnictwa encyklopedyczne, traktaty o ceremoniale dworskim, podręczniki i poradniki. Nalewki wykonane z kruszców szlachetnych, drogich kamieni, pereł oraz innych luksusowych , czasami egzotycznych surowców, miały dużą wartość materialną. Podnosiły ją także ich walory estetyczne. Były wytworami złotników z Francji, Niderlandów a przede wszystkim z czołowych ośrodków złotnictwa w Rzeszy (Augsburg, Norymberga) wreszcie z centrów o znaczeniu regionalnym (np. Gdańsk, Poznań). Te luksusowe naczynia były używane na dworach monarchów całej Europy, od płw. Iberyjskiego po Moskwę; w tym na wiedeńskim dworze Habsburgów i warszawskim Wazów. Były typowym wyposażeniem siedzib elektorów i pomniejszych władców Rzeszy. Co do arystokracji (magnaterii), Autor koncentruje uwagę na przykładach czeskim i polskim, tu także znajdując potwierdzenie stałej obecności nalewek w rezydencjach elity. Podobnie było w przypadku szlachty średniej, choć z tej grupy po nalewki srebrne sięgali raczej ludzie aspirujący do społecznego awansu, np. dworzanie królewscy, osoby wchodzące do rodzin senatorskich itp.. Nalewki posiadało również duchowieństwo katolickie (od plebana po biskupa) oraz patrycjat miejski (przykład Krakowa). Co funkcji użytkowych, nalewka z miednicą służyła nie tylko do publicznego obmycia rąk. Kilka wzmianek źródłowych wskazuje, że oba naczynia (raczej mniejszych rozmiarów) bywały też częścią kompletu do prywatnej, codziennej toalety (obmycie twarzy i rąk). Nalewki pełniły nie tylko funkcje użytkowe. Były dobrą lokatą kapitału. Przechowywane w skarbcach, często należały do najdroższych spośród wszystkich precjozów. Przed ucztą goście mogli je podziwiać prezentowane wśród innych sreber na specjalnych stołach lub regalach. Były też stałą ozdobą reprezentacyjnych pomieszczeń rezydencji (jak Silberbufett w zamku w Berlinie). Budowały prestiż domu. Cenne a zarazem łatwe w transporcie, były dogodnym narzędziem polityki, jako dary przekazywane przez posłów cudzoziemskim władcom lub innym wpływowym osobistościom. Podobnie były pożytkowane w polityce wewnętrznej. Zapisywano je także w testamentach krewnym i przyjaciołom, klientom i patronom, zaś dla poratowania duszy – instytucjom kościelnym. Niekiedy naczynia z kruszców szlachetnych zastępowała cyna. Nawet u najbogatszych w dni powszednie na stół zamiast sreber trafiała zastawa cynowa. Towarzyszyły jej cynowe nalewki i miednice. Zapasy cyny były zresztą wielokrotnie większe niż sreber. Z kolei w dworach szlachty ubogiej herbowa cyna czasami zastępowała herbowe srebra, w tym również nalewkę.
Pobrania
Bibliografia
Bilek Tomaš. 1882. Dějiny konfiskaci v Čechach po r.1618, v Praze.
Der Briefwechsel. 1984. Der Briefwechsel zwischen Philipp Hainhoferund Herzog August d.J. von Braunschweig — Lüneburg, wyd. R. Gobiet, München.
Brzustowicz Grzegorz Jacek. 2007. Ostatnia wola pana na Korytowie Jerzego Krzysztofa von der Goltza. Przyczynek do kultury szlachty nowomarchijskiej w XVII wieku, „Przegląd Zachodniopomorski”, t. XXI, s. 151–164.
Bůžek Václav, Hrdlička Josef. 1998. Rodinný život poślednich pánů z Hradce ve světle jejich korespondence, Opera Historica 6, České Budějovce, s. 145–271.
Corvinus. 1739. Frauenzimmer-Lexicon. Nutzbares, galantes und curioses, Leipzig.
Dějiny. 1995. Dějiny hmotné kultury, t. II (1), red. J. Petrán i in., Praha.
Dług. 2011. Dług śmiertelności wypłacić trzeba. Wybór testamentów mieszczan krakowskich z XVII–XVIII wieku, oprac. E. Danowska, Kraków.
Elias Norbert. 2011. O procesie cywilizacji, Warszawa.
Gdański inwentarz. 1984. Gdański inwentarz mienia domowego Magdaleny Szumanowej z 1706 roku, wyd. A.R. Chodyński i in., Wrocław.
Główka Dariusz. 2004. Majątek osobisty duchowieństwa katolickiego w Koronie w XVII i XVIII wieku, Warszawa.
Hainhofer. 1834. Philippe Hainhofers Reise-Tagebuch, Stettin.
Historia. 1978. Historia kultury materialnej Polski, t. III: Od XVI do połowy XVII w., red. A. Keckowa i in., Wrocław
Jankowski Rafał. 2013. Spis wyprawy Katarzyny Lubomirskiej z 1597 roku, „Miscellanea Historico- Archivistica”, t. XX, s. 213–222.
Klint Paweł. 2001. Testament Zofii ze Smuszewskich Pogorzelskiej, „Genealogia. Studia i materiały historyczne”, t. 13, s. 117–128.
Knackfuß Hermann. 1888. Deutsche Kunstgeschichte, Bd 2, Bielefeldt.
Kodzik Joanna. 2014. Ceremoniał w Rzeczypospolitej i Francji, [w:] Rzeczpospolita w oczach cudzoziemcówz Francji i Niemiec, red. A. Mikołajewska i in. Warszawa, s. 167–187.
Kopaliński Władysław. 1985. Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa.
Kossowicz Jan Michał. 2017. Diariusz podróży po Europie (1682–1688), wyd. A. Markiewicz, Warszawa.
Král Pavel. 2002. Mezi životem a smrtí, České Budéjovice.
Księga. 2013. Księga kryminalna miasta Krakowa 1554–1625, wyd. W. Uruszczak i in., Kraków.
Księga. 2016. Księga kryminalna miasta Krakowa 1589–1604, wyd. W. Uruszczak, Kraków.
Kunstgewerbemuseum. 1983. Kunstgewerbemuseum Berlin, Berlin.
Leitsch Walter. 2009. Das Leben am Hof Kőnig Sigismunds III von Polen, Wien.
Lemberg Margaret. 1994. Im Strudel der Bőhmischen Ständekatastrophe. Die unvollendete verlőbniss des Albrecht Johann Smiřícky mit Amelie Elisabeth von Hanau und der Kampf um die Erbe, Bohemia 35, s. 1–44.
Listy. 1957. Listy Krzysztofa Opalińskiego do brata Łukasza z lat 1641–1653, wyd. R. Pollak, Wrocław.
Łoziński Władysław. 2006. Życie polskie w dawnych wiekach, I wyd., Lwów 1907, Warszawa.
Manikowski Adam. 1991. Toskańskie przedsiębiorstwo arystokratyczne w XVII wieku. Społeczeństwo elitarnej konsumpcji, Warszawa.
Mączyński Józef. 1845. Pamiątka z Krakowa. Opis tego miasta i jego okolic, cz. 3, Kraków.
Neumann Piotr. 2004. Testament Władysława Strykowskiego stolnika poznańskiego z 1668 r., „Genealogia”, t. 16, s. 105–117.
Niemcewicz Jan Ursyn. 1840. Zbiór pamiętników historycznych o dawnej Polsce, t. 5, Lipsk.
Pielas Jacek. 2004. Majątek ziemski i ruchomy zamożnej szlachcianki w końcu XVI wieku. Przyczynek do dziejów wygasłej linii Tarłów herbu Topór, „Między Wisłą a Pilicą”, t. 5, s. 307–315.
Pielas Jacek. 2013. Podziały majątkowe szlachty koronnej w XVII wieku, Kielce.
Volckmar Nicolaus 2005. Viertzig Dialogi 1612, źródło do badań nad życiem codziennym w dawnym Gdańsku, wyd. E. Kizik, Gdańsk.
Rezidence. 1999. Rezidence a dvory v ranem novověku, Opera Historica, 7, red. V. Bůžek i in., České Budějovice.
Rohr von Julius Bernhard. 1733. Ceremoniel Wissenschaft der Grossen Herren, Berlin.
Rottermund Andrzej. 1987. Dworski stół paradny — sztuka i ceremoniał (zarys problematyki), „Materiały Muzeum Wnętrz Zabytkowych w Pszczynie”, t. 4, s. 37–72.
Schwartz Paul. 1902. Die Neumark während des dreißigjährigen Kriegs, Theil II, Landsberg.
Skarby. 1998. Skarby Kremla. Dary Rzeczypospolitej Obojga Narodów, red. N.W. Raszkowan i in., Warszawa.
Słownik polszczyzny. 1979. Słownik polszczyzny XVI wieku, t. 14, Wrocław.
Słownik staropolski. 1965. Słownik staropolski, t. 5, Wrocław.
Śliż Natalia. 2007. Testament Piotra Kochlewskiego sędziego ziemskiego brzeskiego z 1646 roku, „Zapiski Historyczne”, t. 72, s. 91–103.
Testamenty 1631–1655. 2008. Testamenty szlacheckie z ksiąg grodzkich wielkopolskich z lat 1631–1655, wyd. P. Klint, Poznań.
Testamenty 1681–1700. 2015. Testamenty szlacheckie z ksiąg grodzkich wielkopolskich z lat 1681–1700, wyd. P. Klint, Wrocław.
Testamenty. 2013. Testamenty szlachty Prus Królewskich z XVII wieku, wyd. J. Kowalkowski i in., Warszawa.
Testamenty Zygmunta III. 2013. Testamenty Zygmunta III Wazy, wyd. W. Kaczorowski, Opole.
Die Testamente. 1915. Die Testamente der Kurfürsten von Brandenburg, wyd. H. Caemmerer, München.
Taźbierski Zdzisław. 1986. Ceremoniał dworsko-dyplomatyczny w praktyce negocjacyjnej Polski z Anglią w XVI–XVIII wieku, Olsztyn.
Trawicka Zofia 1975. Memoriał Piotra Kochlewskiego, „Odrodzenie i reformacja w Polsce”, t. 20, s. 185–199.
Wasilewicz Marek. 2016. Początki polskiej «haute cuisine» — jak jadano przy królewskim stole Jagiellonów, [w:] Wiktuały, kuchnia, kultura. Jedzenie w perspektywie historycznej, red. P. Jędrzejewski i in., Kraków, s. 129–138.
Wiśniewska Halina, Tymiakin Leszek. 2010. Kunszt pisania po polsku w królewskim Przemyślu w XVI–XVIII w., Przemyśl.
Zielecka-Mikołajczyk Wioletta. 2012. Prawosławni i unici w Rzeczypospolitej XVI–XVIII wieku wobec życia i śmierci w świetle testamentów, Warszawa.
Zielińska Teresa, 1992. Kosztowności jako składnik wyposażenia kobiet w XVII i XVIII w., [w:] Miasto - Region — Społeczeństwo, red. E. Dubas-Urwanowicz i in., Białystok, s. 295–305.
Życiński Stanisław. 1989. Złotnictwo w skarbcu królewieckim Ludwiki Karoliny Radziwiłłówny z roku 1680, „Przegląd Zachodniopomorski”, t. 23, s. 277–301.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
