The world of material objects in testaments of Polish and Czech nobilityin the 17th century
DOI:
https://doi.org/10.23858/KHKM67.2019.4.004Keywords:
Poland, Bohemia, nobility, testament, 17th centuryAbstract
The author’s inspiration to research the topic specified in the title was two-fold. The first motive were historians’ divergent opinions on the usefulness of last wills in researching the material culture of nobility. Researchers from Poland, the Czech Republic and German-speak-ing countries are divided, some being enthusiastic and some highly sceptical about using last wills as sources, with the sceptics stressing that unlike in inventories, in last wills movables are of secondary importance. Such opinions have usually been formulated incidentally in connection with some other topics. Secondly, recent decades have seen the editing of nobility testament from Polish archives on an unprecedented scale (e.g. c. 600 testaments of nobility from Greater Poland and c. 100 from Royal Prussia have been published). Furthermore, the end of the 20th c. was marked with an increased interest in nobility among Czech historians. This has created an opportunity of comparing the usefulness of testaments in exploring the material world of nobility in the two countries, taking into account that in terms of the social and economic structure the two men-tioned provinces (Greater Poland and Royal Prussia) were not as different from Bohemia as the eastern parts of the Polish-Lithuanian Commonwealth. The analysis of data on movables (the world of material objects) contained in testaments is preceded with a survey of legal texts from the 17th–early 19th c., which in the case of Poland and Bohemia included very few guidelines concerning descriptions of movables and even fewer model documents. More helpful in this respect are publications from southern and west-ern Germany, which were used in the practice of last-will making in Bohemia, and possibly in the Crown of Poland. The analysis of nobility testaments from the Crown of Poland and Bohemia led to the fol-lowing conclusions. In both countries many last wills mentioned widely understood movables, ranging from cash and investments in estates through bills of exchange, valuables, clothes, furniture, tableware, dishes, tapestries, books, paintings, clocks, devotional items, battle gear, hunting equipment and dogs, carriages, horses and other livestock, to harvested and unhar-vested crops and even buildings that could be dismantled and re-erected elsewhere. Sometimes movables were classified according to the material (e.g. gold, silver, tin, copper, brass). The documents that were analysed usually mentioned the movables bequeathed very en-igmatically (e.g. as ‘all the things’) and rarely included information on the structure of the be-queathed movable property in terms of the aforementioned categories of objects. Most of the testaments (almost all from Bohemia, about a half from Royal Prussia and about 1/3 from Greater Poland) listed money bequests. Fewer testators bequeathed particular objects, usually of significant material or emotional value. Data on them can be found among bequests to relatives, friends, clients or servants. A separate category are bequests to Church institutions. It is in them, and in dispositions concerning debts, liabilities and pledges, that most data can be found on the value, size, decoration or provenance of particular objects. Testaments normally lacked descriptions of the whole movable property — this was the function of probate inventories, which rarely were integral parts of or appendices to last wills. Due to such limitations the picture of the world of objects arising from testaments is necessarily fragmentary.A separate analysis concerning luxury items was made (on the basis of documents from different periods within the century in question, from 1/5 to 1/2 of the testaments from Greater Poland and Royal Prussia, and from 1/4 to 1/3 of the testaments from Bohemia). It confirmed that, as predicted, much more of such items were owned by aristocrats and magnates than by low-status nobles. It also showed the range of bequeathed jewellery, clothing and tableware. It revealed the special role of large ornamental buttons, which increased the value of garments or, when cut off, were treated on a par with jewellery and gems. A similar double role, of devotional items and jewellery, was characteristic of crosses and rosaries made of noble metals and decorated with precious stones or pearls. The analysis also confirmed the importance of silver-ware, especially spoons, which served as security (e.g. as legacy or pledge). The most fre-quently listed pieces of silverware were cans, mugs and goblets. Silver plates and bowls were less commonly encountered but this is not a sufficient basis to conclude that they were not used. Some testaments indicate that they were replaced by tin dishes, bequeathed in whole sets deco-rated with coats of arms, which means they were treated as family heirlooms. In both countries an important attribute of luxury were garments sewn of different kinds of silk lined with expen-sive furs, e.g. sable. The Polish testaments clearly reflect changes in men’s fashion: delia, ferezja and dolman, overcoats typical of the first half of the 17th c., in the second half are replaced by kontusz and żupan. Only a few testaments within the whole corpus mention garments made according to the Western fashion (French or German). The Czech testaments do not contain enough information on clothes to draw any conclusions about their relationship to Western fashion or about the changes in the 1600–1650 period. In both countries testators were emotionally attached to weapons and some everyday objects. In Bohemia such an item could be one’s father’s rapier, in Poland — a sabre. A silver beer-mug owned by a nobleman from Royal Prussia testified to his relationship with senator families. The Czech magnate Jan Litvin of Řičany was particularly concerned about a goblet made by one of his ancestors. Reconstructing a full picture of the material surroundings of Polish, let alone Czech, nobility on the basis of last wills does not seem feasible. Testators from both countries gradually limited their bequests to money, thus eliminating descriptions of objects from testaments. Nevertheless, last wills can be treated as a valuable supplement of the basic source type, i.e. probate inventories. Very few last wills contain data on objects of high material, emotional or prestige-related value: on their provenance, makers, price, functions, aesthetics (gifts, pledges). Such data can potentially be obtained by researching similar types of sources, poorly explored so far: records of estate distribution, prenuptial agreements, or dowry registers.
Downloads
References
Aristokratické 1999. Aristokratické rezidence a dvory v ranem novověku, Opera historica, t. 7, red. V. Bůžek, P. Král, České Budějovice.
Auer Leopold. 2011. Reichshofrätliche Testamente, Sperr — und Verlassenschaftsabhandlungen im Haus- Hof- und Staatsarchiv, „Beiträge zur Rechtsgeschichte Österreichs”, 1, 2011.
Bůžek Vaclav. 1995. Rytíři renesančních Čech, Praha.
Bůžek Vaclav. 2001. Tendencje rozwu życia codziennego w południowo-czeskich mieszczańskich gospodarstwach domowych we wczesnej nowożytności, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. XLIX, nr 1–2, s. 13–40.
Bůžek Vaclav, Král Pavel. 2007. Človek českeho raneho novoveku, Praha.
Ciara Stefan. 1980. Kariera rodu Wejherów 1560–1657, Warszawa.
Cui contingit nasci. 2005. Cui contingit nasci, restat mori. Wybór testamentów staropolskich z województwa sandomierskiego 2005, oprac. M. Lubczyński, J. Pielas, H. Suchojad, Warszawa.
Czerwiński Ignacy. 1810. Przewodnik testatora, czyli ważne uwagi z dwóch części złożone. Jak ? i o czym ? testamenta pisać się powinny, Lwów.
Dąbkowski Przemysław. 1911. Prawo prywatne polskie, t. II, Lwów.
Dygdała Jerzy. 2014. Testamenty szlachty Prus Królewskich z XVII wieku, rec. w: „Zapiski Historyczne”, t. LXXIX, z. 1, s. 137–140.
Fauknar Šebastian z Fonkenštejna. 1589. Tytulař. Formy listů rozličných, Staré Město Pražske.
Gołembiowski Maciej. 1988. Kilka uwag o testamentach z XVII i XVIII wieku w księgach biskupstwa Chełmińskiego, [w:] W kręgu stanowych i kulturowych przeobrażeń Europy Północnej w XIV–XVIII wieku, red. Z.H. Nowak, Toruń, s. 159–177.
Górny Marek. 2002. Testament Macieja Grochowickiego łowczego kaliskiego z 1675 roku, „Genealogia”, t. 14.
Grzegorz Gdański. 1996. O. Grzegorza Gdańskiego Kronika Klasztoru Franciszkanów Ściślejszej obserwancji w Wejherowie w latach 1633–1676, wyd. G. Labuda, Wejherowo.
Hrubá Michaela. 2001. Renesansowe rezydencje szlachty w północno-zachodnich Czechach w świetle inwentarzy majątkowych, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. XLIX, nr 1–2, s. 59–80.
Hrubá Michaela. 2002. „Nedávej statku žádnému dokud duše v téle”. Pozůstalostní praxe a agenda královských měst severozáapdních Čech v předbělohorské době, Ústí nad Labem.
Hrubá Michaela. 2015. Testament jako źródło do studium pamięci o zmarłych w miastach północno-zachodnich Czech w dobie nowożytnej, [w:] Nie wszystek umrę. Pamięć o zmarłych w kulturze staropolskiej, red. A. Jankowski, A. Klonder, Bydgoszcz, s. 58–69.
Kalinowska B[arbara]. 2000. Testament Tomasza Gocłowskiego sędziego ziemi nurskiej, „Mazowsze”, 13, s. 125–128.
Král Pavel. 1998. Pohřby poślednich pánů z Hradce, Opera Historica, t. 6, red. V. Bůžek, České Budéjovice, s. 401–512.
Král Pavel. 2002. Mezi životem a smrtí. Testamenty české šlechty v letech 1550 až 1650, České Budějovice.
Král Pavel. 2004. Heiratsverträgeund Testamente in Bőhmen im 16. und 17. Jahrhundert, [w:] Quellenkunde der Habsburgermonarchie (16.–18. Jahrhundert), red. I. Pauser, München.
Kutrzeba Stanisław. 1921. Historia źródeł dawnego prawa polskiego, t. 1, Lwów.
Landes-Ordnung. 1678. Verneuerte Böhmische und Mährische Landes-Ordnung, Prag.
Malý Tomaš. 2011. Böhmische und mährische Bürgertestamente der frühen Neuzeit. Voraussetzungen, Praxis, Rezeption, „Beiträge zur Rechtsgeschichte Österreichs”, 1.
Nowak Tomasz A. 2013. Testament Wojciecha z Woli Wężykowej Wężyka z 1689 r., „Zeszyty Wiejskie”, z. 18, s. 293–302.
Ostrowski Teodor. 1787. Prawo cywilne polskie, t. II, Warszawa.
Parma Tomáš. 2015. Commendantes corpus nostrum examine terrae. Biskupské testamenty kardinála Dietrichsteina a jeho pohřeb v olomoucké katedrále, „Studia theologica”, t. 17, nr 2.
Peneder Andreas, Hunger Wolfgang. 1721. Institutiones Testamentariae, oder Vollständige Nachricht von Testamenten und Codicillen, Frankfuhrt–Leipzig.
Pešek J[aromir]. 1982. Pražské knihy kšaftů a inventářů. Příspěvek k jejich struktuře a vývoji v doběpředbělhorské, „Pražský sbornik historický”, 15, s. 63–93.
Pielas Jacek. 2004. Majątek ziemski i ruchomy zamożnej szlachcianki w końcu XVI wieku. Przyczynek do dziejów linii Tarłów herbu Topór, „Między Wisłą a Pilicą. Studia i materiały historyczne”, t. 5, s. 307–315.
Pielas Jacek. 2009. Wdowa — matka a kwestie majątkowe w rodzinach szlachty koronnej w XVII wieku, [w:] Społeczeństwo staropolskie, Seria Nowa, t. III, red. A. Karpiński, Warszawa, s. 171–193.
Pielas Jacek. 2013. Podziały majątkowe szlachty koronnej w XVII wieku, Kielce.
Pielas Jacek. 2015. Decyzje szlacheckich spadkodawców i ich respektowanie przez sukcesorów dóbr ziemskich w Koronie z XVII wieku, [w:] Nie wszystek umrę. Pamięć o zmarłych w kulturze staropolskiej, red. A. Jankowski, A. Klonder, Bydgoszcz.
Pielas Jacek. 2016. Dziedziczenie dóbr nieruchomych przez szlachcianki w Rzeczypospolitej XVI–XVIII w. na tle porównawczym, [w:] Od mistyczki do komediantki. Kobiety Europy epok dawnych — źródła i perspektywy, red. J. Godlewicz-Adamiec i in., Warszawa.
Popiołek Bożena. 2009. Woli mojej ostatniej testament ten... Testamenty staropolskie jako źródło do historii mentalności XVII i XVIII wieku, Kraków.
Rauscher Rudolf. 1922. Dědické právo podle českého práva zemskeho, Bratislava.
Sattler Johann Rudolph. 1619. Thesaurus notariorum, Basel.
Saur Abraham. 1607. Dives notariorum penus, Franckfort am Mayn.
Seitschek Stefan. 2011. „in der allen bessten formb”. Adlige Testamente der 1560er Jahre, „Beiträge zur Rechtsgeschichte Österreichs”, 1, s. 181–195.
Sulej Katarzyna. 2009. Mariaże magnackie w XVI–XVIII wieku na podstawie intercyz przedślubnych, [w:] Społeczeństwo Staropolskie, Seria Nowa, t. III, red. A. Karpiński, Warszawa, s. 63–97.
Sygański Jan. 1910. Z życia domowego szlachty sądeckiej w epoce Wazów, Lwów.
Śliż N[atalia]. 2007. Testament Piotra Kochlewskiego, sędziego ziemskiego brzeskiego z 1645 roku, „Zapiski Historyczne”, 77, z. 1, s. 91–103.
Testament. 1867. Testament des Cardinals olmützer Fürstbischofs und Mährischen Landeshauptmanns Franz Fürsten von Dietrichstein, wyd. Ch. d’Elvert, Brunn.
Testamenty. 1997. Testamenty szlachty krakowskiej XVII– XVIII w., oprac. A. Falniowska-Gradowska, Kraków.
Testamenty. 2007. Testamenty Jana, Tomasza i Jana „Sobiepana” Zamoyskich, oprac. W. Kaczorowski, Opole.
Testamenty. 2008. Testamentyszlacheckie z ksiąg grodzkich wielkopolskich z lat 1631–1655, wyd. P. Klint, Poznań–Wrocław.
Testamenty. 2011. Testamenty szlacheckie z ksiąg grodzkich wielkopolskich z lat 1657–1680, wyd. P. Klint, Wrocław.
Testamenty. 2013. Testamentyszlachty Prus Królewskich z XVII, wyd. J. Kowalkowski, W. Nowosad, Warszawa.
Testamenty. 2014. Testamenty z XVII i XVIII w. szlachty i duchowieństwa z Podlasia, wyd. J. Mamaj, Warszawa.
Testamenty. 2015. Testamenty szlacheckie z ksiąg grodzkich wielkopolskich z lat 1681–1700, wyd. P. Klint, Wrocław.
Testamenty. 2018. Testamenty szlacheckie z ksiąg grodzkich i ziemskich ziemi halickiej z XVII wieku, wyd. P. Klint, K. Rzemieniecki, J. Węglorz, Wrocław.
Testamenty Zygmunta III Wazy. 2013. Testamenty Zygmunta III Wazy, wyd. W. Kaczorowski i in., Opole.
Turnau Irena. 1999. Słownik ubiorów, Warszawa.
Vaněček Václav. 1964. Dějiny státu a práva v československe do roku 1945, Praha.
Volckmann Adam. 1655. Neu-verbesserte Notariat- Kunst, Leipzig.
Wilczek-Karczewska Magdalena. 2011. Testamenty szlachty wielkopolskiej z XVII w., „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. LIX, nr 3–4, s. 333–345.
Wróbel Elżbieta Elena. 2015. Istotne pytania związane z edycją testamentów duchownych okresu staropolskiego, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. LXIII, nr 4, s. 577–584.
Wróbel Elżbieta Elena. 2016. Kościołowi mojemu jako ukochanej oblubienicy moje. Wybór testamentów duchownych małopolskich z XVII wieku, Kraków.
Zalaszowski Mikołaj. 1702. Juris Regni Polonae, t. II, Posnaniae.
Zielecka-Mikołajczyk Wioletta. 2012. Prawosławni i unici w Rzeczypospolitej XVI–XVIII wieku wobec życia i śmierci w świetle testamentów, Warszawa.
Život. 1996. Život na dvorech barokní šlechty (1600–1750), Opera Historica 5, red. V. Bůžek, České Budějovice.
Żołądź-Strzelczyk Danuta. 2009. Sprawy rodzinne, oświatowe i obyczajowe w Aktach Synodu Braci Czeskich w Wielkopolsce w XVI–XVII wieku, [w:] Społeczeństwo Staropolskie. Seria Nowa, t. III, red. A. Karpiński, Warszawa, s. 99–129.