Późnośredniowieczne testamenty z małopolskich miast górniczych
DOI:
https://doi.org/10.23858/KHKM68.2020.1.003Słowa kluczowe:
testamenty, miasto, miasto górnicze, średniowieczeAbstrakt
W artykule omówione zostały testamenty mieszczańskie z okresu późnego średniowiecza. Analiza objęła zapisy ostatniej woli wniesione do najstarszych ksiąg miast górniczych leżących na obszarze Małopolski: Bochni (gdzie wydobywano sól), Olkusza (stanowiącego jeden z centrów wydobycia i handlu ołowiem) i Chrzanowa. Ten ostatni ośrodek znajdował się na obszarze złóż ołowiu, a na przełomie średniowiecza i nowożytności górnictwo tego surowca odegrało decydującą rolę w jego rozwoju gospodarczym. Akta te pochodziły z okresu od 1424 do 1526 r., z tego połowa z lat 1424-1455. Analizie poddano łącznie 79 wpisów testamentowych, wszystkie spisane w języku łacińskim. W źródłach z tego czasu w badanych ośrodkach testamenty nie były jeszcze częstą formą przekazywania dóbr. Zapisy ulimae voluntatis miały różnych charakter, były to zarówno czynności jednostronne, jak i dwustronne: testamenty, legaty na cele pobożne, ale także zapisy wzajemne małżonków. Formularze wpisów nie były rozbudowane, najobszerniejszą część zajmowały dyspozycje dotyczące majątku. Zapisywano zarówno nieruchomości – przede wszystkim domy, ogrody, w Bochni browary, zaś w Chrzanowe słodownie, jak i rzeczy ruchome, głównie sprzęty domowe i odzież. Nieliczne zapisy (tylko trzy) związane były z górnictwem – dokonano ich w Bochni, a dotyczyły szybu solnego, dwóch działek roboczych w kopalni, oraz dziewięciu robotników kopalnianych zwanych otrokami.
W analizowanych testamentach często stosowano zapisy na rzecz współmałżonka. Istotne, choć nieco rzadsze, były też legaty dobroczynne, najczęściej dokonywane na rzecz lokalnych kościołów parafialnych, a także bractw religijnych. Na podstawie analizowanych źródeł można ogólnie scharakteryzować grono testatorów. Było wśród nich 41 mężczyzn i 16 kobiet, przy czym o dwóch z nich wiadomo, że były wdowami. Pod względem zawodowym dominowali wśród nich rzemieślnicy. Badane dokumenty spisywali głównie członkowie elit miejskich, aktywne w tym względzie były także kobiety. Tylko kilka osób zawodowo związanych było ze specyfiką gospodarczą danego ośrodka. Byli to trzej górnicy solni (w tym jeden starszy cechu górników solnych, drugi zaś będący także szewcem), ponadto warzelnik, dawny stróż żupny oraz pośrednik w handlu ołowiem. Wśród testatorów znaleźli się także przedstawiciele władz urzędujący i dawni rajcy, ławnicy, wójtowie sądowi.
Pobrania
Bibliografia
AGAD [Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie], KMO [Księgi miejskie Olkusza], sygn. Olkusz 1.
AN Kraków [Archiwum Narodowe w Krakowie, Oddział Bochnia], AMB [Akta miasta Bochni], sygn. 10.
AP Katowice [Archiwum Państwowe w Katowicach], AMCh [Akta miasta Chrzanowa], sygn. 3/7, sygn. 12/7.
Bartoszewicz Agnieszka. 2012, Piśmienność mieszczańska w późnośredniowiecznej Polsce, Warszawa.
Cracovia artificum. 1988. Cracovia artificum: supplementa: teksty źródłowe do dziejów kultury i sztuki z archiwaliów kurialnych i kapitulnych w Krakowie 1433–1440, wyd. B. Przybyszewski, Wrocław.
Fischer Stanisław. 1962. Dzieje bocheńskiej żupy solnej, Warszawa.
Jíšová Kateřina. 2013. Późnośredniowieczne testamenty z ziem czeskich. Możliwości i ograniczenia badań, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. LXI, nr 2, s. 213–221.
Kodeks. 1883. Kodeks dyplomatyczny katedry krakowskiej Św. Wacława, t. 2, wyd. F. Piekosiński, Kraków.
Kubicki Rafał. 2010. Kultura materialna w testamentach elbląskich z XV–początku XVI w. „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. LVIII, nr 2, s. 197–210.
Leszczyńska-Skrętowa Zofia. 1980. Bochnia, [w:] Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, cz. 1, z. 1, Wrocław, s. 150–166.
Liber Vetustissimus. 2017. Liber Vetustissimus Gorlicensis. Das älteste Görlitzer Stadtbuch. Najstarsza księga miejska zgorzelecka 1305–1416 (1423), cz. I, oprac. K. Fokt, Ch. Speer, M. Mikuła, Kraków.
Majorossy Judit. 2013. Archiwa zmarłych. Administrowanie aktami ostatniej woli w miastach węgierskich późnego średniowiecza, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. LXI, nr 2, s. 239–250.
Manikowska Halina. 2002, Religijność miejska, [w:] Ecclesia et civitas. Kościół i życie religijne w mieście średniowiecznym, red. H. Manikowska, H. Zaremska, Warszawa, s. 11–37.
Materiały. 2014. Materiały do Kodeksu Dyplomatycznego Małopolski, t. V: 1461–1506, edycja elektroniczna, oprac. W. Bukowski, F. Sikora, J. Wroniszewski, red. W. Bukowski, współpr. J. Szyszka, Kraków.
Mikuła Maciej. 2014. Statuty prawa spadkowego w miastach polskich prawa magdeburskiego (do k. XVI w.), „Z dziejów prawa”, t. 7 (15), s. 33–63.
Molenda Danuta. 1991. Powstawanie miast górniczych w Europie Środkowej w XIII–XVIII w., [w:] Czas, przestrzeń, praca w dawnych miastach. Studia ofiarowane Henrykowi Samsonowiczowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, Warszawa, s. 157–175.
Możejko Beata. 2010. Rozrachunek z życiem doczesnym. Gdańskie testamenty mieszczańskie z XV i początku XVI wieku, Gdańsk.
Mrozowski Krzysztof. 2010. Religijność mieszczan późnośredniowiecznej Warszawy w świetle naj-starszych zachowanych testamentów, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. LVIII, nr 2, s. 191–196.
Nodl Martin. 2010, Średniowieczny testament jako anomalia, [w:] Dom, majątek, klient, sługa. Manifestacja pozycji elit w przestrzeni materialnej i społecznej (XIII–XIX w.), red. M.R. Pauk, M. Saczyńska, Warszawa, s. 149–160.
Sowina Urszula. 1991. Najstarsze sieradzkie testamenty mieszczańskie z początku XVI w. Analiza źródłoznawcza, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. XXXIX, nr 1, s. 3–25.
Sowina Urszula. 2002. Wdowy i sieroty w świetle prawa w miastach Korony w późnym średniowieczu i wczesnej nowożytności, [w:] Od narodzin do wieku dojrzałego. Dzieci i młodzież w Polsce, cz. 1: Od średniowiecza do wieku XVIII, red. M. Dąbrowska, A. Klonder, Warszawa, s. 15–28.
Sowina Urszula. 2006. Testamenty mieszczan krakowskich o przekazywaniu majątku w późnym średniowieczu i wczesnej nowożytności, [w:] Socíalní svĕt středovĕkého mĕsta, „Colloquia mediaevalia Pragensia”, t. 5, Praha, s. 173–183.
Sowina Urszula. 2009. Woda i ludzie w mieście późnośredniowiecznym i wczesnonowożytnym. Ziemie polskie z Europą w tle, Warszawa.
Sowina Urszula. 2010. Testamenty krakowskie z przełomu średniowiecza i nowożytności wobec zasad dziedziczenia według prawa magdeburskiego, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. LVIII, nr 2, s. 185–189.
Szende Katalin. 2013. Testamenty i ustne oświadczenia woli. Oralność i piśmienność w procesie sporządzania testamentów na Węgrzech w późnym średniowieczu, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. LXI, nr 2, s. 221–248.
Testamenty. 2017. Testamenty z ksiąg sądowych małych miast polskich do 1525 roku, oprac. A. Bartoszewicz, K. Mrozowski, M. Radomski, K. Warda, red. A. Bartoszewicz, Warszawa.
Warda Katarzyna. 2013. Testamenty mieszczan radziejowskich w późnym średniowieczu w świetle ksiąg ławniczych i radzieckich, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. LXI, nr 2, s. 267–275.
Wojas Zbigniew. 1994. Najstarsza księga ławnicza miasta Bochni, „Rocznik Bocheński”, t. 2, s. 55–64.
Wółkiewicz Ewa. 2010. Forma dobroczynności w miastach śląskich w średniowieczu, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. LVIII, nr 2, s. 211–230.
Wyrozumska Bożena. 1959. Fragmenty najstarszej księgi miejskiej Olkusza, „Małopolskie Studia Historyczne”, R. 2, z. 1, s. 49–57.
Wyrozumska Bożena. 2018. Fragmenty najstarszej księgi miejskiej Olkusza, [w:] B. Wyrozumska, Fontes. Prace wybrane z dziejów średniowiecza i nauk pomocniczych historii, Kraków, s. 52–64.
Wysmułek Jakub. 2015. Testamenty mieszczan krakowskich (XIV–XV wiek), Warszawa.
Żurek Dorota. 2015. Kancelaria małego miasta — organizacja, funkcje, znaczenie na przykładzie Chrzanowa w XV–XVI w., „Średniowiecze Polskie i Powszechne”, t. 7 (11), s. 228–241.
Żurek Dorota. 2015. Przestrzeń i społeczeństwo Chrzanowa średniowiecznego i nowożytnego, Kraków.
Żurek Dorota. 2016. Najstarsza księga miejska Chrzanowa. Studium źródłoznawcze, „Archeion”, nr 117, s. 421–439.
Żurek Dorota. 2019. Rola Chrzanowa w górnictwie ołowiu w XV–XVI w., [w:] Miasta górnicze i górnictwo w Europie Środkowej. Pamięć — dziedzictwo — tożsamość, red. A. Barciak, Katowice–Zabrze, s. 173–182.
