Życie po śmierci. Wykonywanie zapisów testamentowych w kulturze prawnej i przestrzeni społecznej mniejszych miast wielkopolskich na przykładzie Dolska oraz Krzywinia i Książa (druga połowa XVI w.–pierwsza połowa XVII w.)

Abstrakt

Artykuł dotyczy wykonywania zapisów testamentowych w małych miastach wielkopolskich: Dolska, Krzywinia i Książa w drugiej połowie XVI w. i w pierwszej połowie XVII w. Na podstawie zachowanych testamentów oraz wybranych zapisek z ksiąg miejskich uwzględnionych ośrodków omówione zostały rozmaite zachowania zgodne z prawem pisanym i zwyczajowym, związane z realizacją postanowień zawartych w sporządzonych tam aktach ostatniej woli. Najwięcej informacji dostarczyły źródła pisane z Dolska, najlepiej rozpoznane przez Autora. Pierwszą część artykułu poświęcono scharakteryzowaniu osób, które były wyznaczane przez testatorów jako wykonawcy ich ostatniej woli. Najczęściej byli to ludzie, którzy pełnili funkcje publiczne w mieście. Przeważnie egzekutorami ustanawiano dwie osoby, którym niekiedy powierzano też opiekę nad pozostawioną rodziną – żoną i małoletnimi dziećmi. Najczęściej w księgach miejskich rejestrowano kwitacje potwierdzające wykonanie określonych dyspozycji testamentowych, takich jak przekazanie pieniędzy instytucji kościelnej, części majątku ruchomego lub nieruchomego określonym osobom, oraz zwrot długu lub odebranie wierzytelności. Czas, który upływał między sporządzeniem testamentu a wpisaniem takiego poświadczenia, był różny – od jednego dnia do maksymalnie 21 lat; większość rozporządzeń była jednak realizowana w zwyczajowym terminie jednego roku. Wykonywanie postanowień testamentowych nie obywało się bez konfliktów, chociaż zapobieżenie rodzinnym sporom było nierzadko podstawową intencją testatorów przy spisywaniu dyspozycji. Wynikały one z niezadowolenia różnych osób z postanowień zawartych w aktach ostatniej woli, z pominięcia ich w tych dokumentach lub ukrycia zobowiązań testatorów wobec swoich wierzycieli. W artykule przedstawiono wybrane przypadki nieporozumień powstałych na tym tle, które – jak można przypuszczać – występowały wtedy najczęściej. Niekiedy władze miejskie, właściciel miasta lub jego przedstawiciel orzekali nieważność rozporządzeń stanowiących podstawę sporu; dotyczyło to głównie nadań nieruchomości. Jak wynika z badanych źródeł pisanych, tytułowe „życie po śmierci” testatora mogło przybierać różne odcienie, niekoniecznie takie, jak on sobie życzył spisując ostatnią wolę. Przytaczane w tekście przykłady miały zobrazować mnogość informacji na temat realizacji postanowień testamentowych, oraz ukazać możliwości przeprowadzenia bardziej szczegółowej analizy wybranych problemów, np. pozbywania się dziedziczonych nieruchomości.