Tradycje prawne w regulacjach testamentowych w miastach Królestwa Polskiego XIV–XVI wieku: prawo sasko-magdeburskie, prawo kanoniczne i rzymskie oraz prawodawstwo lokalne
DOI:
https://doi.org/10.23858/KHKM68.2020.2.001Słowa kluczowe:
testament, prawo kanoniczne, prawo rzymskie, prawo magdeburskie, wilkierz, polskie prawo miejskieAbstrakt
Celem artykułu jest ukazanie źródeł prawa testamentowego w miastach polskich lokowanych na prawie magdeburskim w połowie XVI w. na ziemiach polskich. Śledząc ewolucję regulacji testamentowych, podkreślone zostało szczególne znaczenie prawa magdeburskiego oraz prawodawstwa lokalnego. Wskazano, że pierwotnie, mimo braku regulacji testamentowych w prawie magdeburskim, adaptowane były przepisy poświęcone innym zagadnieniom i stosowane na zasadzie analogii. Jest to widoczne zarówno na poziomie ewolucji tekstu prawnego, do którego dodawano nowe fragmenty dotyczące dziedziczenia testamentowego, jak również w orzecznictwie Sądu Najwyższego Prawa Magdeburskiego w Krakowie. Wpływ prawa kanonicznego na rozwój dziedziczenia testamentowego był niewątpliwy – chodziło o rozpropagowanie wolności rozporządzania dobrami. Kwestia ta została szerzej podjęta przy przedstawianiu węzłowych regulacji proweniencji lokalnej, wskazując na liczne ograniczenia dysponowania majątkiem na rzecz instytucji kościelnych. W analizie tradycji prawa rzymskiego podkreślono, że same podobieństwa rozwiązań justyniańskich oraz lokalnych nie mogą przesądzać o zaistnieniu recepcji prawa rzymskiego, zwłaszcza gdy dane rozwiązanie miało charakter zdroworozsądkowy. Wyrażono zastrzeżenie, czy zasady sporządzania testamentów w okresie zarazy były wyrazem recypowania rozwiązań rzymskich. Stwierdzono, że za regulacjami lokalnymi stały potrzeby praktyczne, dla których rozwiązania zwyczajowe były zapewne wcześniejsze od regulacji spisanych w wilkierzach i przywilejach miejskich. Jako model regulacji testamentowej „polskiego prawa miejskiego”, by posłużyć się słowami Bartłomieja Groickiego, przyjęto projekt kodyfikacji dla Krakowa z 1544 r. Wprawdzie nie wszedł on w życie, niemniej zawierał szczegółowe regulacje, oparte na wcześniejszych regulacjach oraz krakowskiej praktyce prawnej.
Pobrania
Bibliografia
AGAD. [Archiwum Główne Akt Dawnych], MK [Metryka Koronna], t. 100.
AP Wrocław [Archiwum Państwowe we Wrocławiu], OB [Oddział w Bolesławcu], AM Zgorzelec [Akta miasta Zgorzelca], sygn. 26.
„IURA. Źródła prawa dawnego”, www.iura.uj.edu.pl (dostęp 31.12.2019).
Akta. 1872. Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z archiwum tak zwanego bernardyńskiego we Lwowie w skutek fundacyi śp. Alexandra hr. Stadnickiego, t. 3, Lwów.
Akta. 1875. Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z archiwum tak zwanego bernardyńskiego we Lwowie w skutek fundacyi śp. Alexandra hr. Stadnickiego, t. 5, Lwów.
Arnold Jürg. 1965. Das Erbrecht der Reichsstadt Esslingen, Stuttgard.Balzer Oswald. 1891. Corpus iuris Polonici medii aevii. Program wydania zbioru ustaw polskich średniowiecznych oraz regesta tychże ustaw, Lwów.
Bartel Wojciech Maria. 1970. Dzieje Wydziału Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego przed reformąkołłątajowską, „Krakowskie Studia Prawnicze”, t. 3.
Bartoszewicz Agnieszka. 2012. Piśmienność mieszczańska w późnośredniowiecznej Polsce, Warszawa.
Bily Inge, Carls Wieland, Gönczi Katalin. 2011. Sächsisch-magdeburgisches Recht in Polen. Unter-suchungen zur Geschichte des Rechts und seiner Sprache, Ius Saxonico-Maideburgense in Oriente, 2, Berlin.
Bojarski Władysław. 1989. Jan Jelonek Cervus z Tucholi. Z dziejów prawa rzymskiego w Polsce. Prawo prywatne materialne, Toruń.
Bukowska Krystyna. 1967. Orzecznictwo krakowskich sądów wyższych w sporach o nieruchomości miejskie (XVI–XVIII w.). Studium z historii prawa rzymskiego w Polsce, Warszawa.
Carls Wieland. 2011. Rechtsquellen Sächsisch-magdeburgischen Rechts, [w:] Sächsisch-magdeburgisches Recht in Polen. Untersuchungen zur Geschichte des Rechts und seiner Sprache, Ius Saxonico-Maideburgense in Oriente, 2, Berlin, s. 69–109.
Cervus Tucholiensis Johannes. 1535. Farrago civilium actionum ad formam Juris Maydeburgen[sis] pro co[n]suetudine in Regno Polo[niae] iampride[m] recepta ac observata, Cracoviae.
Cervus Tucholiensis Johannes. 1546. Farraginis Actionum Iuris Civilis et provincialis, Saxonici, Municipalisq[ue] Maydeburgensis Libri septem..., Cracoviae.
Commune incliti. 1506. Commune incliti Poloniae Regni privilegium constitutionum et indultuum, wyd. I. Lascius, Cracoviae.
Decreta.1995. Decreta iuris supremi Magdeburgensis castri Cracoviensis: die Rechtssprüche des Oberhofs des deutschen Rechts auf der Burg zu Krakau, [Bd. 1:] 1456–1481, red. L. Łysiak, K. Nehlsen-von Stryk, Frankfurt am Main.
Decreta.1997. Decreta iuris supremi Magdeburgensis castri Cracoviensis. Bd. 2: 1481–1511, red. L. Łysiak, K. Nehlsen-von Stryk, Frankfurt am Main.
Ebel Friedrich. 2004. Das spreke wy vor eyn recht... Versuch über das Recht der Magdeburger Schoppen, [w:] F. Ebel, Unseren fruntlichen grus zuvor: Deutsches Recht des Mittelalters in mittel- und osteuropäischen Raum. Kleine Schriften, red. A. Fijal, H.-G. Leuchte, H.-J. Schiewer, Köln [u.a.], s. 423–511.
Eike von Repgow. 1499. Sachsenspiegel: Lehnrecht. Add: Weichbild. Dietrich von Bocksdorf: Remissorium, Augsburg (Johann Schönsperger, 9 Oct.).
Estreicher Stanisław. 1928. Nieznane teksty ortyli magdeburskich, [w:] Studia staropolskie. Księga ku czci Aleksandra Brücknera, Kraków, s. 112–126.
Faszination Stadt. 2019. Faszination Stadt. Die Urbanisierung Europas im Mittelalter und das Magdeburger Recht, red. G. Köster, Ch. Link, Dresden.
Fragen. 1865. Die Magdeburger Fragen, red. J.F. Behrend, Berlin.Gönczi Katalin, Carls Wieland, współpr.
Bily Inge. 2013. Sächsisch-magdeburgisches Recht in Ungarn und Rumänien. Autonomie und Rechtstransfer im Donau- und Karpatenraum, Ius Saxonico--Maideburgense in Oriente, 3, Berlin.
Groicki Bartłomiej. 1560. Ustawa płacej u sądów, Kraków.Groicki Bartłomiej. 1565. Artykuły prawa majdeburskiego, Kraków.
Groicki Bartłomiej. 1953. Porządek sądów i spraw miejskich prawa majdeburskiego w Koronie Polskiej, Biblioteka Dawnych Polskich Pisarzy-Prawników, t. 1, red. K. Koranyi, Warszawa.
Groicki Bartłomiej. 1954. Tytuły prawa majdeburskiego, Biblioteka Dawnych Polskich Pisarzy Prawników, t. 3, red. K. Koranyi, Warszawa.
Ivanusa Nataliia. 2017. Frauen im sächsisch-magdeburgischen Recht. Die Rechtspraxis in kleinpol-nischen Städten im 16. Jahrhundert, Studien zur Ostmitteleuropaforschung, 38, Marburg.
Jaskier Nicolaus. 1535. Iuris Provincialis quo Speculum Saxonum vulgo nuncupatur Libri tres..., Cracoviae.
Jus Polonicum. 1831. Jus polonicum, codicibus veteribus manuscriptis et editionibus quibusque collatis, wyd. J.V. Bandtkie, Varsaviae.
Justyniarska-Chojak Katarzyna. 2008. Spadkobranie w rodzinach mieszczańskich województwa sandomierskiego w XVII wieku, [w:] Rodzina i gospodarstwo domowe na ziemiach polskich w XV–XX wieku. Struktury demograficzne, społeczne i gospodarcze, red. C. Kuklo, Warszawa, s. 283–294.
Justyniarska-Chojak Katarzyna. 2009. Wydziedziczenie w testamentach mieszczańskich z wojewódz-twa sandomierskiego (w XVI–XVII wieku), „Almanach Historyczny”, t. 11, s. 17–20.
Kałużniacki Emil. 1874. Die polnische Recension der Magdeburger Urtheile und die einschlägigen deutschen, lateinischen und czechischen Sammlungen, Sitzungsberichte der phil.-hist. Classe der Kaierischer Akademie der Wissenschaften, Bd. 111.
Kannowski Bernd. 2007. Die Umgestaltung des Sachsenspiegelrechts durch die Buch’sche Glosse, Monumenta Germaniae Historica. Schriften, 56, Hannover.
Karpiński Andrzej. 1995. Kobieta w mieście polskim w II poł. XVI i w XVII w., Warszawa.
Kirstein Jan Cerasinus. 1557. Enchiridion aliquot locorum communium iuris Mayenburgensis, Cracoviae.
Kitowski Piotr. 2015, Sukcesja spadkowa w mniejszych miastach województwa pomorskiego w II połowie XVII i XVIII wieku. Studium prawno-historyczne, Warszawa.
Kodeks. 1879. Kodeks dyplomatyczny miasta Krakowa 1257–1506, cz. 1, wyd. F. Piekosiński, [w:] Monumenta Medii Aevi Historica, t. V, Kraków.
Koranyi Karol. 1930. Johannes Cervus Tucholiensis i jego dzieła (z dziejów praw obcych i literatu-ry prawniczej w Polsce), „Przewodnik Historyczno-Prawny”, t. 1, s. 1–30.
Kremer Andrzej. 2010. Pedro Ruiz de Moros — hiszpański professor prawa rzymskiego Akademii Krakowskiej w XVI wieku, [w:] Vetera novis augere. Studia i prace dedykowane Profesorowi Wa cławowi Uruszczakowi, t. I, red. S. Grodziski, D. Malec, A. Karabowicz, M. Stus, t. I, Kraków, s. 479–490.
Kulturelle Vernetzung. 2018. Kulturelle Vernetzung in Europa: Das magdeburger Recht und seine Städte. Wissenschaftlicher Begleitband zur Ausstellung „Faszination Stadt“, red. G. Köster, Ch. Link, H. Lück, Dresden.
Kutrzeba J.W. 1900. Myślenice. Notatki do historyi miasta Myślenic, Kraków.LiberVetustissimus. 2018. Liber Vetustissimus Gorlicensis. Das älteste Görlitzer Stadtbuch. Najstarsza księga miejska zgorzelecka. 1305–1416 (1423), część II (1343–1389), oprac. K. Fokt, Ch. Speer, M. Mikuła, Fontes Iuris Polonici. Prawo Miejskie, t. VI, Kraków.
Litewski Wiesław. 2003. Rzymskie prawo prywatne, wyd. 5, Warszawa.
Loening Otto. 1906. Das Testament im Gebiet des Magdeburger Stadtrechtes, Breslau.
Lück Heiner. 1998. Sachsenspiegel und Magdeburger Recht. Europäische Dimensionen zweier mitteldeutscher Rechtsquellen, Adiuvat in itinere, 5, Hamburg.
Lück Heiner. 2015. Die Anfänge des Magdeburger Stadtrechts und seine Verbreitung in Europa. Strukturen, Mechanismen, Dimensionen, „Sachsen und Anhalt”, t. 27, s. 179–200.
Maciejowski Wacław Aleksander. 1858. Historya prawodawstw słowiańskich, t. VI, Warszawa.
Materiały. 2014. Materiały do Kodeksu Dyplomatycznego Małopolski, t. V, Kraków; http://www. kodeks.pau.krakow.pl/dokumenty.html (dostęp 20.01.2020).
Mikołajczyk Marian. 2013. Proces kryminalny w miastach Małopolski XVI–XVIII wieku, Prace naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, 2979, Katowice.
Mikuła Maciej. 2008. Wpływ „Summa utriusque iuris” Mistrza Rajmunda na regulację dziedziczenia testamentowego w statucie litewskim (1529 r.), „Czasopismo Prawno-Historyczne”, t. 60, z. 2, s. 57–86.
Mikuła Maciej. 2010. Zakres przedmiotowy spadkobrania testamentowego w Statutach Litewskich, „Krakowskie studia z historii państwa i prawa”, t. 3, s. 131–143.
Mikuła Maciej. 2013. O reformie prawa miejskiego w XVI wieku: ciężkowicka uchwała o prawie pry-watnym i administracji, „Krakowskie Studia z Historii Państwa i Prawa”, t. 6, z. 3, s. 229–245.
Mikuła Maciej. 2014. Statuty prawa spadkowego w miastach polskich prawa magdeburskiego (do końca XVI wieku), „Z Dziejów Prawa”, t. 7, s. 33–63.
Mikuła Maciej 2015. Roizjusz Piotr (ur. ok. 1505 r., zm, 26 IV 1571 r.), [w:] K. Ożóg, K. Fokt, M. Mikuła, M. Zdanek, D. Wójcik-Zega, K. Kuras, Profesorowie Wydziału Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego, t. I: 1365–1780, red. W. Uruszczak, Kraków.
Mikuła Maciej. 2016. Die Modifizierung des Erb- und Familienrechts im Magdeburger Weichbildrecht (Einführung zum Thema), [w:] Judiciary and Society between Privacy and Publicity, 8th Conference on Legal History in the Baltic Area, red. D. Janicka, Toruń, s. 329–344.
Mikuła Maciej. 2018. Prawo miejskie magdeburskie (Ius municipale Magdeburgense) w Polsce XIV–pocz. XVI w. Studium o ewolucji i adaptacji prawa, wyd. 2, Kraków.
Moniuszko Adam. 2011. Statut–konstytucja–wyrok–zwyczaj. Kilka uwag o tradycji prawnej i jej przekazywaniu w Rzeczypospolitej szlacheckiej XVI–XVII wieku, [w:] Tradycja — metody prze-kazywania i formy upamiętnienia w państwie polsko-litewskim, XV–pierwsza połowa XIX w. Materiały XIX konferencji Komisji Lituanistycznej przy Komitecie Nauk Historycznych PAN w dniach 21–22 września 2010, red. U. Augustyniak, Warszawa, s. 103–113.
Obladen Margret. 2005. Magdeburger Recht auf der Burg zu Krakau: Die güterrechtliche Absicherung der Ehefrau in der Spruchpraxis des Krakauer Oberhofs, Berlin.
Oestmann Peter. 2013. Rec.: Adrian Schmidt-Recla, Kalte oder warme Hand? Verfügungen von Todes wegen im mittelalterlichen Referenzrechtsquellen, Böhlau Verlag, Köln–Weimar 2011 (Forschun-gen zur deutschen Rechtsgeschichte, 29), „Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte. Germanistische Abteilung”, Bd. 130, s. 655–660.
Ortyle. 1959. Ortyle sądów wyższych miast wielkopolskich z XV i XVI wieku, wyd. W. Maisel, [w:] Pomniki prawa polskiego, red. A. Vetulani, Dział III: Prawo miejskie, red. Z. Kaczmarczyk, t. I, Wrocław.
Pauli Lesław. 1961a. Jan Kirstein Cerasinus (1507–1561). Krakowski prawnik doby Odrodzenia. Studium z dziejów praw obcych i literatury prawniczej w Polsce, Kraków.
Pauli Lesław. 1961b. Z badań nad źródłami dzieł prawniczych Bartłomieja Groickiego, [w:] Miscellanea iuridica złożone w darze Karolowi Koranyiemu w czterdziestolecie pracy naukowej, red. K. Bukowska, Warszawa, s. 83–109.
Pauli Lesław. 1980. Die polnische Literatur des Magdeburger Rechts im 16. Jahrhundert, [w:] Studien zur Geschichte des sächsisch-magdeburgischen Rechts in Deutschland und Polen, red. D. Willoweit, W. Schich, Rechtshistorische Reihe, 10, Frankfurt am Main–Bern–Cirencester/U.K.
Piper Henning. 1960. Testament und Vergabung von Todes wegen im braunschweigischen Stadtrecht des 13. Bis 17. Jahrhunderts, Braunschweiger Werkstücke. Veröffentlichungen aus Archiv, Bibliothek und Museum der Stadt. Herausgegeben von Bert Bilzer und Richard Moderhack, 24, Braunschweig.
Prawa. 1885. Prawa, przywileje i statuta miasta Krakowa (1507–1795), t. I, z. 1, wyd. F. Piekosiński, Kraków.
Przywileje. 1994. Przywileje miasta Poznania XIII–XVIII w.,wyd. W. Maisel, do druku przyg. A. Gąsiorowski, Poznań.
Recht. 1989. Magdeburger Recht, Bd. II: Die Rechtsmitteilungen und Rechtssprüche für Breslau, Teil 1: Die Quellen von 1261 bis 1452, wyd. F. Ebel, Mitteldeutsche Forschungen, 89/II/1, Köln–Wien.
Schmidt-Recla Adrian. 2011. Kalte oder warme Hand? Verfügungen von Todes wegen im mittelalterlichen Referenzrechtsquellen, Forschungen zur deutschen Rechtsgeschichte, 29, Köln–Weimar.
Sowina Urszula. 1991. Najstarsze sieradzkie testamenty mieszczańskie z początku XVI wieku. Analiza źródłoznawcza, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. XXXIX, nr 1, s. 3–25.
Sowina Urszula. 2002. Wdowy i sieroty w świetle prawa w miastach Korony w późnym średniowieczu i wczesnej nowożytności, [w:] Od narodzin do wieku dojrzałego. Dzieci i młodzież w Polsce, cz. 1: Od średniowiecza do wieku XVIII, red. M. Dąbrowska, A. Klonder, Warszawa, s. 15–28.
Sowina Urszula. 2006. Testamenty mieszczan krakowskich o przekazywaniu majątku w późnym średniowieczu i we wczesnej nowożytności, [w:] Sociální svět středověkého města, red. M. Nodl, Colloquia mediaevalia Pragensia, 5, Praha, s. 173–183.
Sowina Urszula. 2010. Testamenty krakowskie z przełomu średniowiecza i nowożytności wobec zasad dziedziczenia według prawa magdeburskiego, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. LVIII, nr 2, s. 185–188.
Szczerbic Paweł. 2016. Speculum Saxonum, albo Prawo saskie i magdeburskie, porządkiem obieca-dła z łacińskich i niemieckich egzemplarzów zebrane a na polski język z pilnością i wiernie przełożone, t. II, wyd. G.M. Kowalski, Bibliotheca Iagiellonica, Fontes et Studia, t. 29, Kraków.
Śliwnicki Maciej. 1859. Jurium constitutionumque Sigismundinarum proposita a Mathia Śliwnicio descriptio: e codice antiquo adhuc ignoto opera Antonii Sigismundi Helcelli praefixo proemio nunc primum edita,wyd. A.Z. Helcel, Cracoviae.
Tłumaczenie ortyli. 1970. Najstarsze staropolskie tłumaczenie ortyli magdeburskich, cz. 2, wyd. J. Reczek, W. Twardzik, Warszawa.
Uruszczak Wacław. 2012. Spoliatus ante omnia restituendus. Znaczenie prawa kanonicznego w rozwoju ochrony posiadania, [w:] Possessio ac iura in re. Z dziejów prawa rzeczowego, red. M. Mikuła, W. Peksa, K. Stolarski, wyd. 1, Kraków, s. 17–24.
Uruszczak Wacław. 2013. Historia państwa i prawa polskiego, t. I: (966–1795), wyd. 2, Warszawa.
Uruszczak Wacław. 2006. „Commune incliti Poloniae Regni privilegium constitutionum et indultuum”. O tytule i mocy prawnej Statutu Łaskiego z 1506 roku, [w:] Prace poświęcone pamięci Adama Uruszczaka, red. J. Halberda, M. Hosowicz, A. Karabowicz, Prace Instytutu Prawa Własności Intelektualnej UJ, 96, Kraków, s. 115–135.
Volumina. 2000. Volumina Constitutionum, t. 1: 1493–1549; t. 2: 1527–1549, wyd. W. Uruszczak, S. Grodziski, I. Dwornicka, Warszawa.
Wilkierze. 1966. Wilkierze poznańskie. Część I — administracja i sądownictwo, wyd. W. Maisel, [w:] Pomniki prawa polskiego, red. A. Vetulani, Dział III: Prawo miejskie, red. Z. Kaczmarczyk, t. III/1, Wrocław–Warszawa–Kraków.
Wisłocki Władysław. 1874. Kodeks pilzneński ortylów magdeburskich,Rozprawy Akademii Umiejętności, t. 2.
Wiszniewski Michał. 1843. Historya literatury polskiej, t. V, Kraków.
Włodek Zofia. 1980. Catalogus Codicum Manuscriptorum Medii Aevi Latinorum qui in Bibliotheca Jagellonica Cracoviae Asservantur, vol. 1, Wrocław.
Woźniakowa Maria. 1990. Sąd asesorski koronny. 1537–1795. Jego organizacja, funkcjonowanie i rola w dziejach prawa chełmińskiego i magdeburskiego w Polsce, Warszawa.
Wyrozumska Bożena. 1995. Kancelaria miasta Krakowa w średniowieczu, Kraków.
Wysmułek Jakub. 2011. Wills as Testimony of Marriage Contracts in Late Medieval Krakow, [w:] Law and Marriage in Medieval and Early Modern Times, Proceedings of the Eight Carlsberg Academy Conference on Medieval Legal History 2011, red. P. Andersen, K. Salonen, H. Moller Sigh, H. Vogt, Copenhagen, s. 187–197.
Wysmułek Jakub. 2015. Testamenty mieszczan krakowskich (XIV–XV wiek), Warszawa.
Zander Herbert. 1929. Das Rote Buch der Stadt Görlitz (1305–1416), Leipzig.
