Zapisy mieszczan wołyńskich na rzecz dobroczynności i świątyń różnych wyznań według testamentów z XVII wieku
DOI:
https://doi.org/10.23858/KHKM68.2020.2.004Słowa kluczowe:
testamenty, legaty religijne, pobożność, mieszczanie, miasta, Wołyń, XVII wiekAbstrakt
Testamenty mieszczan wołyńskich z XVII wieku to cenne źródło do badań nad religijnością i pobożnością mieszczańską. Z zachowanych i poddanych analizie 140 testamentów tylko 50 (czyli 36% ogółu) zawiera informacje o dobroczynnych i religijnych legatach. Oznacza to, że prawie 2/3 wszystkich testatorów nie uczyniło żadnego zapisu na te cele. Na podstawie badanych materiałów można założyć, że wynikało to częściowo z ubóstwa testatorów, z posiadania przez nich licznych spadkobierców (zwłaszcza małych dzieci), albo także z powodu obciążenia testatorów licznymi długami. W wielu przypadkach spisujący swoją ostatnią wolę (przeważnie prawosławni) wyrażali przekonanie, że ich sukcesorzy zatroszczą się o ich duszę i pochówek oraz według „swego baczenia” przekażą fundusze na „pobożne uczynki”. Mieszczanie wołyńscy najbardziej związani byli z lokalnymi świątyniami, czyniąc przede wszystkim donacje na rzecz tych, które miały się stać miejscem ich pochówku oraz odprawiania mszy zadusznych. Najczęściej legaty stanowiły nieduże kwoty (zazwyczaj 5-10 zł polskich), długi u innych osób lub pieniądze, które miały być wypłacone przez spadkobierców w zamian za przekazany majątek. Największe kwoty – 200-300 zł legowały zamożne mieszczki katolickiego wyznania. Ale najwięcej było darowizn w naturze (zboże, żywność, zwierzęta hodowlane), ale także w formie mobiliów (przede wszystkim kosztowne naczynia, obrazy, książki, kobierce, elementy odzieży) i nieruchomości (głównie domy, pola, sady, łąki). Testatorzy kierowali się przekonaniem, że pomoc instytucjom religijnym może dopomóc duszy człowieka. W analogicznym celu dokonywali też zapisów na msze zaduszne, zlecając dopilnowanie ich realizacji spadkobiercom lub egzekutorom. Obdarowywali również działające przy kościołach i cerkwiach szpitale, praktykowali udzielanie jałmużny podczas uroczystości pogrzebowych, wspierali ubogich. W ten sposób, spełniając chrześcijański obowiązek troski o bliźnich, w zamian zyskiwali ich modlitwy. W 22 testamentach zawarto dyspozycje dotyczące przekazania określonej sumy na budowę albo remont kościoła parafialnego, wykonania dla świątyni jakiegoś przedmiotu liturgicznego lub na ozdobienie znajdującego się w nim obrazu. Takie darowizny miały spore znaczenie dla funkcjonowania lokalnych ośrodków religijnych. Omawiane dyspozycje wpisują się w obyczajowość religijną i testamentową mieszczan ówczesnej Rzeczypospolitej.
Pobrania
Bibliografia
CPAHUK [Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy w Kijowie], zesp. 23, sygn. 1; zesp. 25, sygn. 103, 160, 183; zesp. 26, sygn. 31; zesp. 28, sygn. 89; zesp. 33, sygn. 1, 6, 10; zesp. 35, sygn. 2, 4, 6, 7, 8, 9, 10; zesp. 1237, sygn. 1, 4, 7; zesp. 2073, sygn. 43.
LNNB [Lwowska Naukowa Biblioteka im. Wasyla Stefanyka], zesp. 91 [Radzimińskie], sygn. 44.
Arkhiv ukrains’koi tserkvy. 2014. Arkhiv ukrains’koi tserkvy, seriia 2. Dzherela, vyp. 1. Istoriia Luts’koho bratstva i brats’koho monastyria 1617–1833, wyd. M. Dovbyschenko, Luts’k.
Biłous Natalia. 2016. Testament ostroz’koho i dubens’koho mischanyna Oleksandra Dzusy 1667 r., Ostroz’ka davnyna, t. 5, red. I. Pasichnyk, I. Teslenko i in., Ostrih, s. 73–79.
Biłous Natalia. 2017. Testamenty mieszkańców miast Wołynia od końca XVI–do poсzątku XVIII wieku. Katalog, Warszawa.
Dovbyschenko Mychajło. 2008. Volyns’ka shliakhta u relihijnykh rukhakh (kinets’ ХVІ–1 pol. ХVІІст.), Kyiv.
Yakovenko Natalia. 2012. „Osvoienyj prostir”: mistsia pokhovan’ volyns’koi shliakhty (ser. ХVІ–ser. ХVІІ st.), [w:] Od Kijowa do Rzymu. Z dziejów stosunków Rzeczypospolitej ze Stolicą Apostolskąi Ukrainą. W 35-lecie pracy naukowej T. Chynczewskiej-Hennel, red. M. Drozdowski i in., Białystok, s. 137–152.
Horin Serhij. 2009. Zapovity iak dzherelo doslidzhennia istorii monastyriv Volyni XVI–pershoi polovyny XVII st., Naukovi zapysky. Zbirnyk prats’ molodykh vchenykh ta aspirantiv, t. 19, Kyiv, s. 19–35.
Horin Serhij. 2011. Dubens’ki Voznesens’kyj, Spasopreobrazhens’kyj i Khrestovozdvyzhens’kyj monastyri (do seredyny XVII st.), Drohobyckij krajeznavchyj zbirnyk, t. 14–15, Drohobych, s. 133–158.
Karpiński Andrzej. 1989. Zapisy pobożne i postawy religijne mieszczanek polskich w świetle testa-mentów z drugiej połowy XVI i XVII w., [w:] Tryumfy i porażki. Studia z dziejów kultury polskiej, red. M. Bogucka. Warszawa, s. 204–232.
Karpiński Andrzej. 2011. Dobroczynne i religijne legaty lwowskich mieszczan w świetle ich testamen-tów z lat 1550–1700, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. LIX, nr 3–4, s. 363–379.
Kempa Tomasz. 2011. Fundacje monasterów prawosławnych w Rzeczypospolitej w pierwszej połowie XVII w., [w:] Życie monastyczne w Rzeczypospolitej, red. A. Mironowicz, U. Pawluczuk, P. Chomik, Białystok, s. 74–102.
Krochmal Jacek. 1989. Przemyskie testamenty staropolskie, „Rocznik Historyczno-Archiwalny”, t. VI, s. 133–160.
Kubicki Rafał. 2011. Formy pobożności w mieście średniowiecznym w świetle zapisów na rzecz kościoła i biednych w testamentach elbląskich (koniec XV–pocz. XVI wieku), „Zapiski Historyczne”, t. 76, z. 2, s. 7–27.
Manikowska Halina. 2002. Religijność miejska, [w:] Ecclesia et civitas. Kościół i życie religijne w mieście średniowiecznym, red. H. Manikowska, H. Zaremska, Warszawa, s. 11–34.
Mironowicz Andrzej. 1999. Działalność charytatywna w Kościele Prawosławnym na terenie Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku, [w:] Charitas. Miłosierdzie i opieka społeczna w ideologii, normach postępowania i praktyce społeczności wyznaniowych w Rzeczypospolitej XVI–XVIII w., red. U. Augustyniak, A. Karpiński, Warszawa, s. 79–86.
Mrozowski Krzysztof. 2010. Religijność mieszczan późnośredniowiecznej Warszawy w świetle najstarszych zachowanych testamentów, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. LVIII, nr 2, s. 191–196.
Nowak Alicja Z. 2008. Testament — integralna część przygotowań do dobrej śmierci w refleksji prawosławnego kręgu kijowskiego XVII w., „Kyivs’ka Akademiia”, t. 6, s. 48–62.
Oliński Piotr. 1998. Fundacje i legaty religijne kobiet świeckich w wielkich miastach pruskich, [w:] Kobieta i rodzina w średniowieczu i na progu czasów nowożytnych, red. Z. Nowak, A. Radzimiński, Toruń, s. 143–160.
Oliński Piotr. 2008. Fundacje mieszczańskie w miastach pruskich w okresie średniowiecza i na pro-gu czasów nowożytnych (Chełmno, Toruń, Elbląg, Gdańsk, Królewiec, Braniewo), Toruń.
Pelczar Roman. 2006. Działalność dobroczynna właścicielek Jarosławia dla Kościoła rzymskokatolickiego w II połowie XVI–I połowie XVII w., [w:] Kobiety i kultura religijna. Specyficzne cechy religijności kobiet w Polsce, red. J. Hoff, Rzeszów, s. 95–112.
Piwowarczyk Elżbieta. 2010. Legaty testamentowe ad pias causas w XV-wiecznym Krakowie. Z ba-dań nad pobożnością miejską, Kraków.
Piwowarczyk Elżbieta. 2011a. Jałmużna na biednych i chorych w szpitalu Świętego Ducha w Krakowie wyrazem późnośredniowiecznej troski o dobro wspólne, „Rocznik Krakowski”, t. 77, s. 15–34.
Piwowarczyk Elżbieta. 2011b. Pobożność krakowskich mieszczan w świetle ich testamentowych le-gatów z lat 1501–1530, „Saeculum Christianum”, t. 18, z. 2, s. 77–100.
Piwowarczyk Elżbieta. 2013. Wnioski badawcze w zakresie legatów testamentowych ad pias casusas w XV-wiecznym Krakowie, [w:] Habent omnia tempora sua. Prace ofiarowane ks. prof. dr. hab. Januszowi Wyciśle, red. Z. Gogola, Kraków, s. 415–430.
Popiołek Bożena. 2009. „Woli mojej ostatniej testament ten...” Testamenty staropolskie jako źródło do historii mentalności XVII i XVIII wieku, Kraków.
Popruzhna Ałła. 2006. Dukhovni zapovity iak dzherelo z istorii blahodijnytstva kozats’koi starshyny, [w:] Materialy nauk. konf. „Kul’turno-relihijnyj rozvytok Het’manschyny kintsia ХVІІ–poch. ХVІІІст.”, Nizhyn, s. 171–175.
Тymoszenko Leonid. 2011. Tradytsiia i praktyky pomynannia pomerlykh u Kyivskii mytropolii v dru-hii polovyni XVI–pershii polovyni XVII st vnesok tserkovnykh bratstv, [w:] Drohobyts’kyj kra-ieznavchyj zbirnyk, Vyp. 14–15, Drohobych, s. 116–132, http://shron1.chtyvo.org.ua/Tymoshenko_Leonid/Tradytsiia_i_praktyky_pomynannia_pomerlykh_u_Kyivskii_mytropo-lii_v_druhii___polovyni_ XVI__pershii_polovyni_XVII_st_vnesok_tserkovnykh_bratstv.pdf.
Vinnychenko Oksana. 2010. Pobozhni zapysy i poriatunok dushi v mental’nosti rann’omodernoi liudyny na materiialakh shliakhets’kykh zapovitiv pershoi polovyny XVIII st., Naukovi zapysky Ukrains’koho katolyts’koho universytetu. Chyslo II. Seriia Istoriia, vyp. 1, L’viv, s. 51–65.
Vinnychenko Oksana. 2014. „Poriatunok dushi” u svitli testamentiv l’vivs’kykh virmen XVII––XVIII ст., [w:] Lwów: miasto — społeczeństwo — kultura. Studia z dziejów miasta, t. IX: Życie codzienne miasta, red. K. Karolczak, Ł.T. Sroka, Kraków, s. 73–83.
Vinnychenko Oksana. 2017. Katolyky „virmens‘koi natsii”: transformatsiia konfesijnoi identychnosti l‘vivs‘kykh virmen pislia ukladennia unii z Rymom (za materialamy testamentiv XVII–I po-lovyny XVIII st.), [w:] Przemiany polityczno-ustrojowe, gospodarczo-społeczne, kulturalno-religijne w prowincji małopolskiej w epoce nowożytnej. Polsko-ukraińskie sympozja epoki nowożytnej. Kraków 8–10.11.2017, red. W. Michałowski, J. Stolicki, Kraków.
Wiadomość. 1899–1900. Wiadomość o profesorach Akademii Zamojskiej, wyd. J.A. Wadowski, Warszawa.
Zielecka-Mikołajczyk Wioletta. 2009. Formy aktywności religijnej prawosławnych i unitów z terenów Wielkiego Księstwa Litewskiego i ziem ruskich Korony w świetle testamentów (XVI–XVIII w.), [w:] Studia z dziejów i tradycji metropolii kijowskiej XII–XIX wieku, red. A. Gil, Studia i materiały do dziejów chrześcijaństwa wschodniego w Rzeczypospolitej, t. 5, Lublin, s. 231–250.
Zielecka-Mikołajczyk Wioletta. 2012. Prawosławni i unici w Rzeczypospolitej XVI–XVIII wieku wobec życia i śmierci w świetle testamentów, Warszawa.
