Zapisy mieszczan wołyńskich na rzecz dobroczynności i świątyń różnych wyznań według testamentów z XVII wieku

Natalia Biłous

doi:10.23858/KHKM68.2020.2.004

Published: 2020-08-03

Vol. 68 No. 2 (2020)

Charity bequests and legacies to churches of various denominations in 17th-century testaments of Volhynian burghers

Natalia Biłous

Kwartalnik Historii Kultury Materialnej

Section: Studies and Materials

https://doi.org/10.23858/KHKM68.2020.2.004

Abstract

Volhynian testaments from the 17th c. are a valuable source for research on burghers’ re-ligiousness and piety. In the 140 available last wills that were analysed for the purpose of the present article only 50 (i.e. 36%) included charitable and religious bequests, which means that almost 2/3 of the testators did not make any such bequests. The analysed documents suggest that this happened when testators were not rich, had numerous heirs (especially young children) or left many debts to be settled. Many testators (especially those belonging to the Orthodox Church) expressed their certainty that the heirs would take care of their funeral and salvation, and would donate some funds for charitable purposes at their own discretion. Volhynian burghers were mostly attached to local churches and made bequests to those in which they wanted to be buried and have masses said for their salvation. The bequests were usually small sums (5–10 Polish zloties), debts collectable from third parties, or money that was to be paid by heirs in exchange for some property transferred to them. The largest bequests (200–300 Polish zloties) were made by rich Catholic women. The most common forms were egacies in kind (wheat, food, livestock), movables (valuable vessels, paintings, books, tapestries, garments) and immovables (houses, farmland, meadows, orchards). Testators followed the assumption that their support of religious institutions might help their salvation. With the same intention they bequeathed money for masses for their souls, asking heirs or executors to make sure they would be said. They also left legacies to hospitals run by Catholic or Orthodox churches, supported the poor, or gave alms at funerals, thus fulfilling the Christian duty to help others and deserving their prayers. Such bequests were significant for the functioning of local religious institutions. The bequests discussed in this article are symptomatic of both testamentary and religious customs of the Polish-Lithuanian Commonwealth.

Keywords:

testaments, religious bequests, piety, burghers, towns, Volhynia, 17th century

Most read articles by the same author(s)

Natalia Biłous, On testaments of soldiers who died or fell in Volhynia in the 17th c. , Kwartalnik Historii Kultury Materialnej: Vol. 64 No. 2 (2016)

Download files

pdf (Język Polski)

Citation rules

Biłous, N. (2020). Charity bequests and legacies to churches of various denominations in 17th-century testaments of Volhynian burghers. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 68(2), 187–204. https://doi.org/10.23858/KHKM68.2020.2.004

Cited by / Share

Licence

This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License.

References

CPAHUK [Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy w Kijowie], zesp. 23, sygn. 1; zesp. 25, sygn. 103, 160, 183; zesp. 26, sygn. 31; zesp. 28, sygn. 89; zesp. 33, sygn. 1, 6, 10; zesp. 35, sygn. 2, 4, 6, 7, 8, 9, 10; zesp. 1237, sygn. 1, 4, 7; zesp. 2073, sygn. 43.
Google Scholar

LNNB [Lwowska Naukowa Biblioteka im. Wasyla Stefanyka], zesp. 91 [Radzimińskie], sygn. 44.
Google Scholar

Arkhiv ukrains’koi tserkvy. 2014. Arkhiv ukrains’koi tserkvy, seriia 2. Dzherela, vyp. 1. Istoriia Luts’koho bratstva i brats’koho monastyria 1617–1833, wyd. M. Dovbyschenko, Luts’k.
Google Scholar

Biłous Natalia. 2016. Testament ostroz’koho i dubens’koho mischanyna Oleksandra Dzusy 1667 r., Ostroz’ka davnyna, t. 5, red. I. Pasichnyk, I. Teslenko i in., Ostrih, s. 73–79.
Google Scholar

Biłous Natalia. 2017. Testamenty mieszkańców miast Wołynia od końca XVI–do poсzątku XVIII wieku. Katalog, Warszawa.
Google Scholar

Dovbyschenko Mychajło. 2008. Volyns’ka shliakhta u relihijnykh rukhakh (kinets’ ХVІ–1 pol. ХVІІст.), Kyiv.
Google Scholar

Yakovenko Natalia. 2012. „Osvoienyj prostir”: mistsia pokhovan’ volyns’koi shliakhty (ser. ХVІ–ser. ХVІІ st.), [w:] Od Kijowa do Rzymu. Z dziejów stosunków Rzeczypospolitej ze Stolicą Apostolskąi Ukrainą. W 35-lecie pracy naukowej T. Chynczewskiej-Hennel, red. M. Drozdowski i in., Białystok, s. 137–152.
Google Scholar

Horin Serhij. 2009. Zapovity iak dzherelo doslidzhennia istorii monastyriv Volyni XVI–pershoi polovyny XVII st., Naukovi zapysky. Zbirnyk prats’ molodykh vchenykh ta aspirantiv, t. 19, Kyiv, s. 19–35.
Google Scholar

Horin Serhij. 2011. Dubens’ki Voznesens’kyj, Spasopreobrazhens’kyj i Khrestovozdvyzhens’kyj monastyri (do seredyny XVII st.), Drohobyckij krajeznavchyj zbirnyk, t. 14–15, Drohobych, s. 133–158.
Google Scholar

Karpiński Andrzej. 1989. Zapisy pobożne i postawy religijne mieszczanek polskich w świetle testa-mentów z drugiej połowy XVI i XVII w., [w:] Tryumfy i porażki. Studia z dziejów kultury polskiej, red. M. Bogucka. Warszawa, s. 204–232.
Google Scholar

Karpiński Andrzej. 2011. Dobroczynne i religijne legaty lwowskich mieszczan w świetle ich testamen-tów z lat 1550–1700, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. LIX, nr 3–4, s. 363–379.
Google Scholar

Kempa Tomasz. 2011. Fundacje monasterów prawosławnych w Rzeczypospolitej w pierwszej połowie XVII w., [w:] Życie monastyczne w Rzeczypospolitej, red. A. Mironowicz, U. Pawluczuk, P. Chomik, Białystok, s. 74–102.
Google Scholar

Krochmal Jacek. 1989. Przemyskie testamenty staropolskie, „Rocznik Historyczno-Archiwalny”, t. VI, s. 133–160.
Google Scholar

Kubicki Rafał. 2011. Formy pobożności w mieście średniowiecznym w świetle zapisów na rzecz kościoła i biednych w testamentach elbląskich (koniec XV–pocz. XVI wieku), „Zapiski Historyczne”, t. 76, z. 2, s. 7–27.
Google Scholar

Manikowska Halina. 2002. Religijność miejska, [w:] Ecclesia et civitas. Kościół i życie religijne w mieście średniowiecznym, red. H. Manikowska, H. Zaremska, Warszawa, s. 11–34.
Google Scholar

Mironowicz Andrzej. 1999. Działalność charytatywna w Kościele Prawosławnym na terenie Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku, [w:] Charitas. Miłosierdzie i opieka społeczna w ideologii, normach postępowania i praktyce społeczności wyznaniowych w Rzeczypospolitej XVI–XVIII w., red. U. Augustyniak, A. Karpiński, Warszawa, s. 79–86.
Google Scholar

Mrozowski Krzysztof. 2010. Religijność mieszczan późnośredniowiecznej Warszawy w świetle najstarszych zachowanych testamentów, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. LVIII, nr 2, s. 191–196.
Google Scholar

Nowak Alicja Z. 2008. Testament — integralna część przygotowań do dobrej śmierci w refleksji prawosławnego kręgu kijowskiego XVII w., „Kyivs’ka Akademiia”, t. 6, s. 48–62.
Google Scholar

Oliński Piotr. 1998. Fundacje i legaty religijne kobiet świeckich w wielkich miastach pruskich, [w:] Kobieta i rodzina w średniowieczu i na progu czasów nowożytnych, red. Z. Nowak, A. Radzimiński, Toruń, s. 143–160.
Google Scholar

Oliński Piotr. 2008. Fundacje mieszczańskie w miastach pruskich w okresie średniowiecza i na pro-gu czasów nowożytnych (Chełmno, Toruń, Elbląg, Gdańsk, Królewiec, Braniewo), Toruń.
Google Scholar

Pelczar Roman. 2006. Działalność dobroczynna właścicielek Jarosławia dla Kościoła rzymskokatolickiego w II połowie XVI–I połowie XVII w., [w:] Kobiety i kultura religijna. Specyficzne cechy religijności kobiet w Polsce, red. J. Hoff, Rzeszów, s. 95–112.
Google Scholar

Piwowarczyk Elżbieta. 2010. Legaty testamentowe ad pias causas w XV-wiecznym Krakowie. Z ba-dań nad pobożnością miejską, Kraków.
Google Scholar

Piwowarczyk Elżbieta. 2011a. Jałmużna na biednych i chorych w szpitalu Świętego Ducha w Krakowie wyrazem późnośredniowiecznej troski o dobro wspólne, „Rocznik Krakowski”, t. 77, s. 15–34.
Google Scholar

Piwowarczyk Elżbieta. 2011b. Pobożność krakowskich mieszczan w świetle ich testamentowych le-gatów z lat 1501–1530, „Saeculum Christianum”, t. 18, z. 2, s. 77–100.
Google Scholar

Piwowarczyk Elżbieta. 2013. Wnioski badawcze w zakresie legatów testamentowych ad pias casusas w XV-wiecznym Krakowie, [w:] Habent omnia tempora sua. Prace ofiarowane ks. prof. dr. hab. Januszowi Wyciśle, red. Z. Gogola, Kraków, s. 415–430.
Google Scholar

Popiołek Bożena. 2009. „Woli mojej ostatniej testament ten...” Testamenty staropolskie jako źródło do historii mentalności XVII i XVIII wieku, Kraków.
Google Scholar

Popruzhna Ałła. 2006. Dukhovni zapovity iak dzherelo z istorii blahodijnytstva kozats’koi starshyny, [w:] Materialy nauk. konf. „Kul’turno-relihijnyj rozvytok Het’manschyny kintsia ХVІІ–poch. ХVІІІст.”, Nizhyn, s. 171–175.
Google Scholar

Тymoszenko Leonid. 2011. Tradytsiia i praktyky pomynannia pomerlykh u Kyivskii mytropolii v dru-hii polovyni XVI–pershii polovyni XVII st vnesok tserkovnykh bratstv, [w:] Drohobyts’kyj kra-ieznavchyj zbirnyk, Vyp. 14–15, Drohobych, s. 116–132, http://shron1.chtyvo.org.ua/Tymoshenko_Leonid/Tradytsiia_i_praktyky_pomynannia_pomerlykh_u_Kyivskii_mytropo-lii_v_druhii___polovyni_ XVI__pershii_polovyni_XVII_st_vnesok_tserkovnykh_bratstv.pdf.
Google Scholar

Vinnychenko Oksana. 2010. Pobozhni zapysy i poriatunok dushi v mental’nosti rann’omodernoi liudyny na materiialakh shliakhets’kykh zapovitiv pershoi polovyny XVIII st., Naukovi zapysky Ukrains’koho katolyts’koho universytetu. Chyslo II. Seriia Istoriia, vyp. 1, L’viv, s. 51–65.
Google Scholar

Vinnychenko Oksana. 2014. „Poriatunok dushi” u svitli testamentiv l’vivs’kykh virmen XVII––XVIII ст., [w:] Lwów: miasto — społeczeństwo — kultura. Studia z dziejów miasta, t. IX: Życie codzienne miasta, red. K. Karolczak, Ł.T. Sroka, Kraków, s. 73–83.
Google Scholar

Vinnychenko Oksana. 2017. Katolyky „virmens‘koi natsii”: transformatsiia konfesijnoi identychnosti l‘vivs‘kykh virmen pislia ukladennia unii z Rymom (za materialamy testamentiv XVII–I po-lovyny XVIII st.), [w:] Przemiany polityczno-ustrojowe, gospodarczo-społeczne, kulturalno-religijne w prowincji małopolskiej w epoce nowożytnej. Polsko-ukraińskie sympozja epoki nowożytnej. Kraków 8–10.11.2017, red. W. Michałowski, J. Stolicki, Kraków.
Google Scholar

Wiadomość. 1899–1900. Wiadomość o profesorach Akademii Zamojskiej, wyd. J.A. Wadowski, Warszawa.
Google Scholar

Zielecka-Mikołajczyk Wioletta. 2009. Formy aktywności religijnej prawosławnych i unitów z terenów Wielkiego Księstwa Litewskiego i ziem ruskich Korony w świetle testamentów (XVI–XVIII w.), [w:] Studia z dziejów i tradycji metropolii kijowskiej XII–XIX wieku, red. A. Gil, Studia i materiały do dziejów chrześcijaństwa wschodniego w Rzeczypospolitej, t. 5, Lublin, s. 231–250.
Google Scholar

Zielecka-Mikołajczyk Wioletta. 2012. Prawosławni i unici w Rzeczypospolitej XVI–XVIII wieku wobec życia i śmierci w świetle testamentów, Warszawa.
Google Scholar