Pozostałości krzyżackiego warsztatu kuszniczego na zamku w Człuchowie
DOI:
https://doi.org/10.23858/KHKM68.2020.3.002Słowa kluczowe:
Człuchów, Krzyżacy, późne średniowiecze, kusza, warsztaty kusznicze, wyroby z poroża, rzemiosło rogowniczeAbstrakt
W toku prac archeologicznych w latach 2008–2018 na zamku krzyżackim w Człuchowie pozyskano liczny zbiór zabytków będących wyrobami z kości i poroża oraz odpadami i półsurowcami na różnych etapach obróbki. Wśród nich aż 894 sztuki uznano za związane z wytwarzaniem elementów kusz: 73 to ukończone wyroby (okładziny i orzechy), 198 – półwytwory części okładzin oraz 623 – odpady produkcyjne i półsurowce. W analizowanym zbiorze dominuje poroże jelenia, które stanowi aż 98,3% wszystkich znalezisk, pozostałe 1,7% to kości zwierząt. Znaleziska wyrobów zostały podzielone na cztery grupy. Grupę I stanowią okładziny przedniej części łoża kuszy (między łęczyskiem a orzechem, w miejscu umieszczania bełtu). Były to przede wszystkim prostokątne, podłużne i starannie wygładzone płytki lub ich fragmenty, szersze na przedzie łoża kuszy i ostro ścięte oraz zwężone w około połowie długości. Grupę II tworzą okładziny tylnej części łoża kuszy (za orzechem, na kolbie), które miały podłużny, trójkątny kształt, zwężający się w stronę końca kolby kuszy. Grupę III reprezentują elementy okładzin w postaci cienkich, podłużnych listewek umieszczanych na pozostałych częściach łoża kuszy i mających najprawdopodobniej funkcję dekoracyjną. Do grupy IV włączono orzechy stanowiące element mechanizmu spustowego. Charakterystyczną cechą wspólną dla okładzin grup I-III są regularne żłobienia na odwrotnej stronie, najpewniej ułatwiające ich sklejenie z drewnianym korpusem kuszy. W wyniku analizy odpadów produkcyjnych oraz półwytworów odnalezionych w Człuchowie można wskazać używane narzędzia oraz dokonać rekonstrukcji technik obróbki poroża. Świadczą one, iż na terenie założenia zamkowego funkcjonował warsztat kuszniczy zajmujący się nie tylko wytwarzaniem, ale i naprawianiem kusz. W wyniku badań archeologicznych można przypuszczać, że człuchowska kuszarnia działała między połową XIV a połową XV wieku i znajdowała się w obrębie drugiego przedzamcza. W tym rejonie, w zasypisku baszty bramnej pozyskano bowiem największą liczbę omawianych znalezisk. Podobne warsztaty znane są z badań archeologicznych w Wilnie, Viljandi i Trondheim. Informacje na temat warsztatów zawarte są również w krzyżackich spisach inwentarzowych, które wskazują na istnienie kuszarni (zwanej sniczhus lub sniczhaus) w wielu twierdzach i miastach państwa krzyżackiego. Ze źródeł pisanych wynika również, że do warsztatów tych dostarczano duże ilości rogów zwierzęcych i poroża oraz materiałów na kleje.
Pobrania
Bibliografia
Alduk Ivan. 2007. Prilog poznavanju Samostrijela u srednjovjekovnoj Dalmaciji, „Starohrvatska prosvjeta”, vol. III, No. 34, s. 379–387.
Booth Anette Holst. 1998. Erkebiskopens armbrøstproduksjon. Utgravningene i Erkebispegården i Trondheim, „NIKU Temahefte”, nr 16, s. 3–73.
Brych Vladimír (red.). 2012. Arma Diaboli. O kuši a střelcích, Praha.
Cnotliwy Eugeniusz. 1956. Z badań nad rzemiosłem, zajmującym się obróbką rogu i kości na Pomorzu Zachodnim we wczesnym średniowieczu, „Materiały achodniopomorskie”, t. 2, s. 151–181.
Cnotliwy Eugeniusz. 1973. Rzemiosło rogownicze na Pomorzu wczesnośredniowiecznym, Wrocław.
Cnotliwy Eugeniusz. 1992. Szesnastowieczna kusza ze Szczecina, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. XL, nr 4, s. 511–520.
Cnotliwy Eugeniusz. 1999. Wczesnośredniowieczne przedmioty z poroża i kości z Kruszwicy na Kujawach, [w:] Studia Archeologiczne, t. 31, red. K. Wachowski, Wrocław, s. 153–241.
Das Große Ämterbuch. 1921. Das Große Ämterbuch des Deutschen Ordens, wyd. W. Ziesemer, Danzig.
Das Marienburger. 1916. Das Marienburger Ämterbuch, wyd. W. Ziesemer, Danzig.
Durdík Tomáš. 1973. Kostĕné obložení sochy kuše v českých a moravských nálezach, „Archeologické Rozhledy”, t. 25, s. 344–345.
Ekdahl Sven. 1992. Die Armbrust im Deutschordensland Preussen zu Beginn des 15. Jahrhunderts, „Fasciculi Archaeologiae Historicae”, fasc. V, s. 17–48.
Ekdahl Sven. 1998. Horses and Crossbows: Two important Warfare Advantages of the Teutonic Order in Prussia, [w:] The Military Orders, vol. 2, red. H. Nicholson, s. 119–151.
Falk Alfred. 1983. Knochengeräte des späten Mittelalters und der frühen Neuzeit Bodenfunde aus Lübeck, „Zeitschrift des Vereins für Lübeckische Geschichte und lterumskunde”, Bd 63, s. 116.
Gręzak Anna, Polak Zbigniew. 2017. Przedmioty z kości, [w:] Między miastem a dworem. Badania archeologiczne placu Zamkowego w Warszawie w latach 1977–1983. Część 2, red. Z. Polak, K. Meyza, Archeologia dawnej Warszawy, t. 4, Warszawa, s. 325–340.
Haak Arvi, Rannamäe Eve, Luik Heidi, Maldre Liina. 2012. Worked and unworked bone from the Viljandi castle of Livonian Order (13th–16th centuries), „Lietuvos Archeologija”, t. 38, s. 295–338.
Harmuth Egon. 1986. Die armbrust, Graz.
Jaworski Krzysztof. 1990. Wyroby z kości i poroża w kulturze wczesnośredniowiecznego Ostrowa Tumskiego we Wrocławiu, Wrocław–Warszawa.
Jaworski Krzysztof. 1998.Wytwórczość rogownicza we Wrocławiu przed i po XIII-wiecznym przełomie, [w:] Kultura średniowiecznego Śląska i Czech. „Rewolucja” XIII wieku, red. K. Wachowski, Wrocław, s. 73–86.
Jaworski Krzysztof. 1999. Ślady obróbki surowca kościanego i rogowego, [w:] Ze studiów nad życiem codziennym w średniowiecznym mieście. Parcele przy ulicy Więziennej 10–11 we Wrocławiu, Wratislavia Antiqua, t. 1, red. C. Buśko, J. Piekalski, Wrocław, s. 70–92.
Jóźwiak Sławomir, Trupinda Janusz. 2007. Organizacja życia na zamku krzyżackim w Malborku w czasach wielkich mistrzów (1309–1457), Malbork.
Hilczerówna Zofia. 1961. Rogownictwo gdańskie w X–XIV w., Gdańsk wczesnośredniowieczny, t. 4, red. J. Kamińska, Gdańsk, s. 41–144.
Kruczek Jan. 2002. Kusze. Katalog zbiorów, Pszczyna.
Kruczek Jan. 2013. Kusze i ich twórcy, Pszczyna.
MacGregor Arthur. 1985. Bone, antler, ivory and horn, London–Sydney.
Marcinkowski Mirosław. 2005. Ślady produkcji rogowniczej w średniowiecznym i nowożytnym Elblągu, „Pomorania Antiqua”, t. 20, s. 437–448.
Marek Lech. 2018. Militaria, [w:] Rytm rozwoju miasta na kulturowym pograniczu. Studium strefy Placu Nowy Targ we Wrocławiu, Wratislavia Antiqua, t. 23, red. J. Piekalski, K. Wachowski, Wrocław, s. 563–664.
Mazáčková J. 2012. „Militária z hradu Rokštejna v širším středoevropském kontextu”, Brno (maszynopis pracy doktorskiej, w archiwum Instytutu Archeologii i Muzeologii Uniwersytetu Masaryka).
Měchurová Zdeňka. 1990. Kostěné předměty ze zaniklé osady Konůvky (okr. Vyškov), „Acta Musei Moraviae”, R. LXXV, s. 123–130.
Michalak Arkadiusz. 2019. Arma Confinii. Przemiany późnośredniowiecznej broni na rubieżach Śląska, Wielkopolski, Brandenburgii i Łużyc, Zielona Góra.
Miścicki Maciej. 2012. „Przedmioty z kości i poroża z badań archeologicznych na zamku w Człuchowie w latach 2008–2010”, Warszawa (maszynopis w archiwum Instytutu Archeologii UW).
Nowakowski Andrzej. 1980. Uzbrojenie wojsk krzyżackich w Prusach w XIV w. i na początku XV w., „Acta Archaeologica Lodzensia”, nr 29, s. 7–159.
Nowakowski Andrzej. 1986. Arsenały zamków krzyżackich w Prusach w latach 1364–1431, „Acta Archaeologica Lodzensia”, nr 31, s. 49–99.
Nowakowski Andrzej. 2004. Arsenał zamku krzyżackiego w Toruniu, „Archaeologia Historica Polona”, t. 14, s. 223–231.
Rabovyanov Deyan. 2016. Crossbow Bone Plate from Medieval Trapezitsa in Veliko Tarnovo, [w:] Jahrblatt der Interessengemeinschaft Historische Armbrust, red. J. Sensfelder, Norderstedt, s. 11–16.
Rackevičius Gintautas. 1999. Arbaletų dirbtuvės Vilniuje (XIV a. II pusė–XV a. I pusė), „Lietuvos Archeologija”, t. 18, s. 175–183.
Rackevičius Gintautas. 2001. Arbaleto strėlės laikikliai iš Vilniaus pilies, „Lietuvos Archeologija”, t. 21, s. 375–382.
Rackevičius Gintautas. 2007. The crossbow — the weapon of the invaders and the defenders of Vilnius castle (the late 14th–early 15th centuries), „Fasciculi Archaeologiae Historicae”, fasc. XX, s. 59–70.
Rębkowski Marian. 1999. Pracownie rogownicze i ich produkty oraz zabytki wykonane z innych surowców, [w:] Archeologia średniowiecznego Kołobrzegu, t. 4, red. M. Rębkowski, Kołobrzeg, s. 271–278.
Richter Holger. 2006. Die Hornbogenarmbrust: Geschichte und Technik, Ludwigshafen.
Slivka M. 1983. Výrobky z kosti a parohu na Slovensku z obdobia stredoveku, „Archaeologia historica”, t. 8, s. 327–346.
Starski Michał, Kurdwanowski Maciej. 2008. „Sprawozdanie z badań archeologicznych przeprowadzonych na terenie założenia zamkowego w Człuchowie w 2008 roku”, Warszawa (maszynopis w archiwum Pomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, Delegatura w Słupsku).
Starski Michał, Kurdwanowski Maciej. 2009. „Sprawozdanie z badań archeologicznych przeprowadzonych na terenie założenia zamkowego w Człuchowie w 2009 roku”, Warszawa (maszynopis w archiwum Pomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, Delegatura w Słupsku).
Starski Michał, Kurdwanowski Maciej. 2011. „Sprawozdanie z badań archeologicznych przeprowadzonych na terenie założenia zamkowego w Człuchowie w 2011 roku”, Warszawa (maszynopis w archiwum Pomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków — Delegatura w Słupsku).
Starski Michał, Kurdwanowski Maciej. 2013. „Sprawozdanie z badań archeologicznych przeprowadzonych na terenie Zamku Wysokiego w Człuchowie w 2013 roku”, Warszawa (maszynopis w archiwum Pomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, Delegatura w Słupsku).
Starski Michał, Kurdwanowski Maciej. 2014. „Sprawozdanie z badań archeologicznych przeprowadzonych w 2013 roku na III Przedzamczu założenia zamkowego w Człuchowie”, Warszawa (maszynopis w archiwum Pomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, Delegatura w Słupsku).
Starski Michał, Kurdwanowski Maciej. 2016. „Sprawozdanie z badań archeologicznych przeprowadzonych na II Przedzamczu dawnego Zamku Krzyżackiego w Człuchowie w 2016 roku (działki nr ew. 49 i 70/6, stanowisko 1, AZP 26-32/72)”, Warszawa (maszynopis w archiwum Pomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, Delegatura w Słupsku).
Starski Michał, Kurdwanowski Maciej, Truszkowski Marek. 2018. „Sprawozdanie z badań archeologicznych przeprowadzonych w 2017 i 2018 roku na II Przedzamczu założenia zamkowego w Człuchowie”, Warszawa (maszynopis w archiwum Pomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, Delegatura w Słupsku).
Tabaczyńska Eleonora. 1959. Obróbka metali nieżelaznych, rogu i kości oraz bursztynu we wczesnośredniowiecznym Kołobrzegu, [w:] Z badań nad rzemiosłem we wczesnośredniowiecznym Kołobrzegu, red. W. Łosiński, E. Tabaczyńska, Poznań, s. 59–119.
Tresslerbuch. 1896. Das Marienburger Tresslerbuch der Jahre 1399–1409, wyd. E. Joachim, Königsberg.
Trupinda Janusz. 2016. Zamek w Człuchowie w świetle średniowiecznych źródeł pisanych, [w:] Wokół człuchowskiego wzgórza zamkowego od XIV do XX w. Architektura-administracja-polityka. Materiały z konferencji w dniu 22 stycznia 2016 r., red. K. Monikowska, Człuchów, s. 31–44.
Ulbricht Ingrid. 1978. Die Geweihverarbeitung in Haithabu, Neumünster.
Wachowski Krzysztof. 1982. Średniowieczna broń miotająca na Śląsku w świetle znalezisk z Ostrówka w Opolu, „Archeologia Polski”, t. XXVII, z. 1, s. 167–202.
Wachowski Krzysztof. 1999. Militaria, [w:] Ze studiów nad życiem codziennym w średniowiecznym mieście. Parcele przy ulicy Więziennej 10–11 we Wrocławiu, Wratislavia Antiqua, t. 1, red. C. Buśko, J. Piekalski, Wrocław, s. 183–186.
Werner Jerzy. 1974. Polska broń. Łuk i kusza, Wrocław.
Wojciechowski Tomasz. 1989. Znaleziska fragmentów kusz na ziemiach polskich, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. XXXVII, nr 2–3, s. 481–496.
