Analizy trwałych izotopów a problem pochodzenia Słowian. Zarys metod i pytania o perspektywy badawcze
DOI:
https://doi.org/10.23858/KHKM68.2020.3.007Słowa kluczowe:
Słowianie, pochodzenie, archeologia, izotopy trwałe, stront, ciałopalenieAbstrakt
Analizy stabilnych izotopów są jedną z nowoczesnych metod wykorzystywanych z powodzeniem w badaniach nad pochodzeniem oraz mobilnością populacji pradziejowych i historycznych. W artykule zaprezentowano uwagi na temat perspektyw ich zastosowania w odniesieniu do szczątków z początku wczesnego średniowiecza przypisywanym Słowianom i ewentualnego wkładu w toczącą się od lat dyskusję nad etnogenezą tego ludu. Rozważania te poprzedzono ogólną charakterystyką i omówieniem warunków wykorzystania analiz trwałych izotopów. W kontekście stosowanej przez ludność słowiańską obrzędowości pogrzebowej przytoczono aktualne ustalenia na temat możliwości badania szczątków ciałopalnych.
Pobrania
Bibliografia
Baran Volodimir D. 2002. Vitoki rann´oseredn´ovičnih slov´âns´kih kul´tur pivdenno-shidnoi Evropi, „Arheologični doslidžennâ L´vivs´kogo universitetu”, t. 5, s. 94–114.
Belevec Vadim G. 2019. Issledovaniâ na seliŝe Jaskoviči-1 v 2018 g.: k izučeniu pamâtnikov „predpražskogo” gorizonta na Belorusskom Poles´e, „Žurnal Belorusskogo gosudarstvennogo universiteta. Istoriâ”, t. 3, s. 110–145.
Cigilik Volodimir. 2008. Do pitannâ etnokul´turnoi situacii u verhn´omu Podnistrov’i v peršij polovini I tis. n.e., „Materiali i doslidžennâ z arheologii Prikarpattâ i Volini”, t. 12, s. 162–169.
Dulinicz Marek. 2001. Kształtowanie się Słowiańszczyzny Północno-Zachodniej. Studium archeologiczne, Warszawa.
Fetner Rafał A. 2017. Dieta i status we wczesnośredniowiecznej Polsce: analiza izotopów trwałych kolagenu kostnego, [w:] Budowa fizyczna człowieka na ziemiach polskich wczoraj i dziś, red. M. Kopczyński, A. Siniarska, Warszawa, s. 147–159.
Fusek Gabriel. 1994. Slovensko vo včasnoslovanskom období, Archaeologica Slovaca Monographiae. Studia Instituti Archaeologici Nitriensis Academiae Scientiarum Slovacae, t. 3, Nitra.
Fusek Gabriel. 2015. Drevnee slavânskoe naselenie na territorii Slovakii, [w:] Slavâne na Dunae. Obretenie rodiny, „Stratum Plus. Arheologiâ i kul´turnaâ antropologiâ”, nr 5, s. 151–162.
Gavrituhin Igor´ O. 2005. Kompleksy pražskoj kul´tury s datiruuŝimi veŝami, [w:] Archeologia o początkach Słowian. Materiały z konferencji, Kraków, 19–21 listopada 2001, red. P. Kaczanowski, M. Parczewski, Kraków, s. 403–462.
Gavrituhin Igor´ O. 2009. Ponâtie pražskoj kul´tury, [w:] Složenie russkoj gosudarstvennosti v kontekste rannesrednevekovoj istorii Starogo Sveta: materialy meždunarodnoj konferencii, sostoâvšejsâ 14–18 maâ 2007 goda v Gosudarstvennom Ermitaže, red. B.S. Korotkevič, D.A. Mačinskij, T.B. Seničenkova, Trudy Gosudarstvennogo Ermitaža, t. 49, Sankt-Peterburg, s. 7–25.
Godłowski Kazimierz. 2000. Z badań nad zagadnieniem rozprzestrzenienia Słowian w V–VII w. n.e, [w:] K. Godłowski, Pierwotne siedziby Słowian. Wybór pism, red. M. Parczewski, Kraków, s. 107–169 (pierwodruk w 1979 r.).
Gorunov Evgenij A. 2004. Mogil´niki koločinskoj kul´tury, [w:] Kul´turnye transformacii i vzaimovliâniâ v Dneprovskom regione na ishode rimskogo vremeni i v rannem Srednevekov´e. Doklady naučnoj konferencii posvâŝennoj 60-letiu so dnâ roždeniâ E. A. Gorunova (Sankt-Peterburg, 14–17 noâbrâ 2000 g.), red. V.M. Gorunova, O.A. Ŝeglova, Trudy, t. 11, Sankt-Peterburg, s. 10–17.
Harbeck Michaela, Schleuder Ramona, Schneider Julius, Wiechmann Ingrid, Schmahl Wolfgang W., Grupe Gisela. 2011. Research potential and limitations of trace analyses of cremated remains, „Forensic Science International”, t. 204, z. 1–3, s. 191–200.
Harvig Lise, Frei Karin M., Price T. Douglas, Lynnerup Niels. 2014. Strontium isotope signals in cremated petrous portions as indicator for childhood origin, „PLoS ONE”, t. 9 (7): e101603, s. 1–5.
Hoefs Jochen. 2009. Stable isotope geochemistry, wyd. 6, Berlin (pierwodruk w 1973 r.).
Jażdżewski Konrad. 1982. Jak patrzeć na zasiedziałość i na rozprzestrzenienie Słowian w Europie środkowej i środkowo-wschodniej w starożytności i w początkach wczesnego średniowiecza, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, nr 27, Łódź, s. 195–213.
Jelínkova Dagmar. 2015. K izučeniu kul´tury s keramikoj pražskogo tipa na territorii Moravii: formirovanie i osobennosti, [w:] Slavâne na Dunae. Obretenie rodiny, „Stratum Plus. Arheologiâ i kul´turnaâ antropologiâ”, nr 5, s. 117–150.
Jędrzejewska Sylwia. 2019. Południowo-wschodnia strefa osadnictwa wczesnosłowiańskiego w Polsce. Stan rozpoznania źródeł archeologicznych, [w:] Pogranicza w polskich badaniach mediewistycznych, red. A. Janeczek, M. Parczewski, M. Dzik, Materiały V Kongresu Mediewistów Polskich, t. 3, Rzeszów, s. 13–53.
Kara Michał. 2009. Najstarsze państwo Piastów — rezultat kontynuacji czy przełomu? Studium archeologiczne, Poznań.
Kostrzewski Józef. 1961. Zagadnienie ciągłości zaludnienia ziem polskich w pradziejach (od połowy II tysiąclecia p.n.e. do wczesnego średniowiecza), Prace Komisji Archeologicznej, t. 4, z. 3, Poznań.
Kozak D. 2008. Venedi, Kiiv.
Leciejewicz Lech. 2005. Starożytna spuścizna kulturowa na ziemiach polskich w początkach średniowiecza, [w:] Archeologia o początkach Słowian. Materiały z konferencji, Kraków, 19–21 listopada 2001, red. P. Kaczanowski, M. Parczewski, Kraków, s. 243–252.
Lisowska-Gaczorek Aleksandra, Cienkosz-Stepańczak Beata, Szostek Krzysztof. 2017. Oxygen stable isotopes variation in water precipitation in Poland — anthropological applications, „Anthropological Review”, t. 80, z. 1, s. 57–70.
Lisowska-Gaczorek Aleksandra, Tomczyk Jacek, Szostek Krzysztof. 2018. Kości jako źródło wiedzy o diecie i mobilności organizmu — izotopowe badania modelowe, [w:] Mineralizacja tkanki kostnej i jej uwarunkowania w różnych etapach ontogenezy, red. M. Łopuszańska-Dawid, A. Kopiczko, J. Charzewska, Warszawa, s. 8–21.
Magomedov Boris. 2001. Černâhovskaâ kul´tura. Problema etnosa, Monumenta Studia Gothica, t. 1, Lublin.
Mądrzyk Katarzyna, Noga Patrycja, Kępa Małgorzata. 2013. Tlen: daje życie i mówi o życiu — wykorzystywanie trwałych izotopów tlenu w antropologii, „Wszechświat”, t. 114, nr 8–9, s. 282–284.
Milân Taras. 2006. Pam’âtki z risami perehidnogo periodu, „Visnik Institutu arheologiї”, t. 1, s. 27–38.
Miśkiewicz Krzysztof. 2004. Izotopy trwałe „liniami papilarnymi” przyrody, „Wszechświat”, t. 105, nr 7–9, s. 176–181.
Mnich Barbara, Szostek Krzysztof. 2018. Izotopy wapnia: nowe światło w badaniach antropologicznych, [w:] Stary materiał — nowe spojrzenie, red. W. Dzieduszycki, J. Wrzesiński, Funeralia Lednickie. Spotkanie 20, Poznań, s. 133–139.
Oblomski Andrej M. 1996. Koločinskaâ kul´tura, [w:] I.O. Gavrituhin, A.M. Oblomskij, Gaponovskij klad i ego kul´turno-istoričeskij kontekst, Ranneslavânskij mir, t. 3, Moskva, s. 96–108.
Oblomskij Andrej M. 2007. Formirovanie koločinskoj i pen´kovskoj kul´tur, [w:] Vostočnaâ Evropa v seredine I tysâčeletiâ n.e., red. I.O. Gavrituhin, A.M. Oblomskij, Ranneslavânskij mir, t. 9, Moskva, s. 28–30.
Oblomskij Andrej M. 2016. Koločinskaâ kul´tura, [w:] Rannesrednevekovye drevnosti lesnoj zony Vostočnoj Evropy (V–VII vv.), red. A.M. Oblomskij, I.V. Islanova, Ranneslavânskij mir, t. 17, Moskva, s. 10–113.
Parczewski Michał. 1988. Najstarsza faza kultury wczesnosłowiańskiej w Polsce, Kraków.
Parczewski Michał. 2005. Podstawy lokalizacji pierwotnych siedzib Słowian, [w:] Archeologia o początkach Słowian. Materiały z konferencji, Kraków, 19–21 listopada 2001, red.
P. Kaczanowski, M. Parczewski, Kraków, s. 63–78.
Pospieszny Łukasz, Bełka Zdzisław. 2015. Dieta i mobilność u schyłku starożytności. Szczątki ludzkie z cmentarzyska w Karczynie/Witowach stan. 21/22 w świetle badań izotopowych, [w:] Karczyn/Witowy stan. 21/22. Birytualne cmentarzyska kultury przeworskiej z Kujaw, red. A. Romańska, J. Bednarczyk, Studia i Materiały do Dziejów Kujaw, t. 12, Poznań–Inowrocław, s. 171–187.
Price T. Douglas, Arcini Caroline, Gustin Ingrid, Drenzel Leena, Kalmring Sven. 2017. Isotopes and human burials at Viking Age Birka and the Mälaren region, east central Sweden, „Journal of Anthropological Archaeology”, t. 49, s. 19–38.
Prihodnuk Oleg M. 1998. Pen´kovskaâ kul´tura. Kul´turno-hronologičeskij aspekt issledovaniâ, Voronež.
Profantova Nada. 2015. Slavâne na territorii Čehii i ih kontakty v VI–VII vv., [w:] Slavâne na Dunae. Obretenie rodiny, „Stratum Plus. Arheologiâ i kul´turnaâ antropologiâ”, nr 5, s. 97–116.
Reitsema Laurie J., Kozłowski Tomasz. 2013. Diet and society in Poland before the state: stable isotope evidence from a Wielbark population (2nd c. AD), „Anthropological Review”, t. 76, z. 1, s. 1–22.
Rusanova Irina P. 1976. Slavânskie drevnosti VI–VII vv. Kul´tura pražskogo tipa, Moskva.
Sebald Sidney V., Zeiler Manuel, Grupe Gisela. 2018. Provenance analysis of human cremations by 87Sr/86Sr isotopic ratios: migration into an Iron Age mining region in North-Rhine Westphalia, „Open Journal of Archaeometry”, t. 4, nr 1, s. 6–12.
Sedov Valentin V. 2002. Slavâne. Istoriko-arheologičeskoe issledovanie, Studia historica, Moskva.
Sehrawat Jagmahebder S., Kaur Jaspreet. 2017. Role of stable isotope analyses in reconstructing past life-histories and the provenancing human skeletal remains: a review, „Anthropological Review”, t. 80, z. 3, s. 243–258.
Slovak Nicole M., Paytan Adina. 2012. Applications of Sr isotopes in archaeology, [w:] Handbook of environmental isotope geochemistry, red. M. Baskaran, Advances in Isotope Geochemistry, Berlin, s. 743–768.
Snoeck Christophe. 2014. „A burning question: structural and isotopic analysis of cremated bone in archaeological contexts”, Oxford, https://ora.ox.ac.uk/objects/uuid:0e08ba32-1f9a-4b3c-afc4-86b99acefb69 (dostęp 10.05.2020).
Snoeck Christophe, Lee-Thorp Julia A., Schulting Rick J., de Jong Jeroen Debouge Wendy, Mattielli Nadine. 2015. Calcined bone provides a reliable substrate for strontium isotope ratios as shown by an enrichment experiment, „Rapid Communications in Mass Spectrometry”, t. 29, z. 1, s. 107–114.
Snoeck Christophe, Schulting Rick J., Lee-Thorp Julia A., Lebon Matthieu, Zazzo Antoine. 2016a. Impact of heating conditions on the carbon and oxygen isotope composition of calcined bone, „Journal of Archaeological Science”, t. 65, s. 32–43.
Snoeck Christophe., Pouncett John, Ramsey Greer, Meighan Ian G., Mattielli Nadine, Goderis Steven, Lee-Thorp Julia A., Schulting Rick J. 2016b. Mobility during the Neolithic and Bronze Age in Northern Ireland explored using strontium isotope analysis of cremated human bone, „American Journal of Physical Anthropology”, t. 160, s. 397–413.
Snoeck Christophe, Pouncett John, Claeys Philippe, Goderis Steven, Mattielli Nadine, Parker Pearson Mike, Willis Christie, Zazzo Antoine, Lee-Thorp Julia A., Schulting Rick J. 2018. Strontium isotope analysis on cremated human remains from Stonehenge support links with west Wales, „Scientific Reports”, t. 8, art. 10790, s. 2–8.
Snoeck Christophe, Ryan Saskia, Pouncett John, Pellegrini Maura, Claeys Philippe, Wainwright Ashlea N., Mattielli Nadine, Lee-Thorp Julia A., Schulting Rick J. 2020. Towards a biologically available strontium isotope baseline for Ireland, „Science of the Total Environment”, t. 712, art. 136248, s. 1–10.
Stepańczak Beata, Szostek Krzysztof. 2010a. Stable isotopes as a fingerprint of human behaviour — analysis of human archaeological cremains: problems and perspectives, [w:] Migration in Bronze and Early Iron Age Europe, red. K. Dzięgielewski, M.S. Przybyła, A. Gawlik, Prace Archeologiczne, t. 63. Studia, Kraków, s. 197–218.
Stepańczak Beata, Szostek Krzysztof. 2010b. „…i w proch się obrócisz” — osiągnięcia w badaniu procesów diagenetycznych w aspekcie analiz stabilnych izotopów tlenu, [w:] Tak więc po owocach poznacie ich, red. W. Dzieduszycki, J. Wrzesiński, Funeralia Lednickie. Spotkanie 12, Poznań, s. 95–106.
Stepańczak Beata, Szostek Krzysztof, Pawlyta Jacek. 2014. The human bone oxygen isotope ratio changes with aging, „Geochronometria”, t. 41, z. 2, s. 147–159.
Szczepanek Anita, Bełka Zdzisław, Jarosz Paweł, Pospieszny Łukasz, Dopieralska Jolanta, Frei Karin M., Rauba-Bukowska Anna, Werens Karolina, Górski Jacek, Hozer Monika, Mazurek Mirosław, Włodarczak Piotr. 2018. Understanding Final Neolithic communities in south-eastern Poland: New insights on diet and mobility from isotopic data, „PLoS ONE”, t. 13 (12): e0207748, s. 1–22.
Szostek Krzysztof. 2009. Chemical signals and reconstruction of life strategies from ancient human bones and teeth — problems and perspectives, „Anthropological Review”, t. 72, z. 1, s. 3–30.
Szostek Krzysztof, Mądrzyk Katarzyna, Cienkosz-Stepańczak Beata. 2015. Strontium isotopes as an indicator of human migration — easy questions, difficult answers, „Anthropological Review”, t. 78, z. 2, s. 133–156.
Szostek Krzysztof, Stepańczak Beata. 2009. Zastosowanie analizy stabilnych izotopów w antropologii — wstępne wyniki badań, [w:] Metody. Źródła. Dokumentacja, red. W. Dzieduszycki, J. Wrzesiński, Funeralia Lednickie. Spotkanie 11, Poznań, s. 125–140.
Taylor Nicole, Frei Karin M., Frei Robert. 2020. A strontium isotope pilot study using cremated teeth from the Vollmarshausen cemetery, Hesse, Germany, „Journal of Archaeological Science: Reports”, t. 31, art. 102356, s. 1–10.
Terpilovskij Rostislav V. 2004. Slavâne Podneprov´â v pervoj polovine I tysâčeletiâ n.e., Monumenta Studia Gothica, t. 3, Lublin.
Terpilovskij Rostislav V. 2008. Novye pamâtniki III–V vv. v Severo-Vostočnoj Ukraine, [w:] Trudy II (XVIII) vserossijskogo arheologičeskogo s´´ezda v Suzdale, t. 2, red. A.P. Derevânko, N.A. Makarov, Moskva, s. 297–299.
Vârgej Valentina S. 2005. Pražskaâ kul´tura v Belarusi, [w:] Archeologia o początkach Słowian. Materiały z konferencji, Kraków, 19–21 listopada 2001, red. P. Kaczanowski, M. Parczewski, Kraków, s. 487–502.
Vârgej Valentina S. 2008. Belorusskoe Poles´e v rimskij period i v načale epohi velikogo pereseleniâ narodov, [w:] Lesnaâ i lesostepnaâ zony vostočnoj Evropy v epohi rimskih vliânij i velikogo pereseleniâ narodov, t. 1, red. A.N. Naumov, Tula, s. 238–255.
Vârgej Valentina S. 2016. Sučasny stan i prablemy dasledavannâ pražskaj kul´tury ŭ Belarusi, [w:] Slavâne na territorii Belarusi v dogosudarstvennyj period. K 90-letiu co dnâ roždeniâ doktora istoričeskih nauk, professora Leonida Davydoviča Pobolâ, t. 2, red. O.N. Levko, V.G. Belevec, Slavânskie drevnosti Belarusi, Minsk, s. 14–61.
Vinokur Ion S. 2000. Černâhivs´ka kul´tura: vitoki i dolâ, Kam’ânec´-Podil´skij.
Zieliński Mateusz, Dopieralska Jolanta, Bełka Zdzisław, Walczak Aleksandra, Siepak Marcin, Jakubowicz Michał. 2016. Sr isotope tracing of multiple water sources in a complex river system, Noteć River; central Poland, „Science of the Total Environment”, t. 548–549, s. 307–316.
Zieliński Mateusz, Dopieralska Jolanta, Bełka Zdzisław, Walczak Aleksandra, Siepak Marcin, Jakubowicz Michał. 2017. The strontium isotope budget of the Warta River (Poland): Between silicate and carbonate weathering, and anthropogenic pressure, „Applied Geochemistry”, t. 81, s. 1–11.
Zieliński Mateusz, Dopieralska Jolanta, Bełka Zdzisław, Walczak Aleksandra, Siepak Marcin, Jakubowicz Michał. 2018. Strontium isotope identification of water mixing and recharge sources in a river system (Oder River, central Europe): A quantitative approach, „Hydrological Processes”, t. 32, z. 16, s. 2597–2611.
Zoll-Adamikowa Helena. 1979. Wczesnośredniowieczne cmentarzyska ciałopalne Słowian na terenie Polski. Cz. II. Analiza. Wnioski, Wrocław–Warszawa.
