Terra incognita? Nie tylko o wytwórstwie broni na pograniczu Śląska, Wielkopolski, Brandenburgii i Łużyc w późnym średniowieczu
DOI:
https://doi.org/10.23858/KHKM68.2020.4.001Słowa kluczowe:
uzbrojenie, wytwórczość, kuźnica, kuźnia, cech rzemieślniczy, późne średniowiecze, pograniczeAbstrakt
Broń w średniowieczu była uważana za przedmiot zbytku i nie była wytworem codziennie i powszechnie używanym. Chociaż krąg jej nabywców był dość szeroki, a wyroby były znacznie zróżnicowane cenowo, jednak popyt ograniczał fakt, że uzbrojenie kupowano raz na jakiś czas. Miało to także wpływ na liczbę miejsc, gdzie ją wytwarzano. Obok wyspecjalizowanych centrów produkcji ulokowanych w miastach funkcjonowały również kuźnie wiejskie, w których wykonywano broń na potrzeby mniej zamożnych nabywców. Zagadnienia związane z wytwórczością broni na pograniczu Śląska, Wielkopolski, Brandenburgii i Łużyc, czyli na obszarze odpowiadającym w przybliżeniu dzisiejszemu województwu lubuskiemu, a zlokalizowanemu w większości poza granicami średniowiecznej Polski, nie zostały dotychczas omówione. Wnioskowanie o produkcji uzbrojenia na tym terenie jest utrud-nione, głównie ze względu na niedostatek odpowiednich źródeł. Brak jest świadectw bezpośrednich, istnieją tylko pośrednie przesłanki ku temu. Żelazo, które pozyskiwano w średniowieczu głównie z rud darniowych, stanowiło podstawowy surowiec do wyrobu większości elementów wojennego ekwipunku. Dlatego też na możliwość wytwarzania uzbrojenia na omawianym obszarze wskazuje przede wszystkim duża liczba małych warsztatów hutniczych — kuźnic i hamerni wspominanych w późnośredniowiecznych i wczesnonowożytnych źródłach pisanych. Wczesne wzmianki dotyczą miejscowości: Drożków koło Żar, Klikowa koło Iłowy, Szprotawa, Łozów nad Kwisą, Sanice koło Przewozu, Dobrzyń oraz Bucz (ryc. 1). Materialne dowody potwierdzające działalność w średniowieczu kuźnicy w Podrose/Przewozie uzyskano w trakcie przeprowadzonych tam badań archeologicznych. Większość badaczy przyjmuje, że skala działalności kuźni wiejskich w zakresie produkcji uzbrojenia była nieduża. Ograniczała się ona w zasadzie do podkuwania koni, wykuwania podstawowych narzędzi ciesielskich i rolniczych (w tym siekier i toporów) oraz ostrzenia albo napraw bardziej specjalistycznych przedmiotów. Groty bełtów i strzał oraz żeleźce broni drzewcowej również mogły tam być wytwarzane, ale w masowej skali raczej tylko w czasie wojen i przygotowań do nich. Relikty takiej domniemanej kuźni wiejskiej datowanej na XV w. odkryto w Nowej Wsi, w powiecie międzyrzeckim (ryc. 2). We wnętrzu obiektu zalegała duża ilość żużli żelaznych, poza tym znaleziono tam narzędzia, wytwory i półwytwory kowalskie, a także broń. Bardziej wyspecjalizowane w wykonywaniu i naprawie poszczególnych elementów wojskowego rynsztunku były kuźnie zamkowe. Pozostałości takich warsztatów z XIV w. odkryto m.in. w Międzyrzeczu (ryc. 3) i Santoku (ryc. 4). Natomiast inwentarze zamków krzyżackich w Kostrzynie i Drezdenku zawierają informacje o przechowywaniu znacznych ilości saletry, siarki i ołowiu, co może potwierdzać produkcję prochu i pocisków do broni palnej w tych warowniach. Niewiele zaś wiadomo o miejskim rzemiośle metalowym w badanym regionie, gdyż źródła pisane dostarczają skromnych informacji na ten temat (ryc. 5). Bez wątpienia cechy kowalskie funkcjonowały w większych miastach (ponieważ było to typowe dla ośrodków średniowiecznej Europy Środkowej i Zachodniej), ale znane, stosunkowo późne wzmianki dostarczają niewielu wiadomości w tym zakresie. Pewne dane uzyskano w wyniku analizy znalezionych zabytków. Część z nich jest sygnowana; na ich powierzchni znajdują się marki
rzemieślnicze, których identyfikacja może przyczynić się do ustalenia miejsca produkcji poszczególnych części broni. Wskazują one jednak na wytwarzanie tych przedmiotów w ośrodkach położonych poza badanym obszarem (ryc. 6). To znaleziska takie jak półprodukty i przedmioty niedokończone mogą sugerować wytwarzanie elementów uzbrojenia w miejscach, w których zostały one odkryte (ryc. 7). Przytoczone przesłanki wskazują, że skala produkcji uzbrojenia na analizowanym terenie nie była duża, a jednak zapewne wystarczająca na potrzeby odbiorców o różnym stopniu zamożności. Popyt na prostą i masową broń mógł być zaspokajany przez kuźnie miejskie, zamkowe i wiejskie. Bardziej wyrafinowane produkty były raczej importowane.
Pobrania
Bibliografia
Alm Josef. 1998. European Crossbows: A Survey, Dorset.
Andrzejewski Tomasz. 2007. Rechenbergowie w życiu społeczno-gospodarczym księstwa głogowskiego w XVI–XVII wieku, Zielona Góra.
Beck Ludwig. 1895. Die Geschichte des Eisens in technischer und kulturgeschichtlicher Beziehung: abt. Das XVI. und XVII. Jahrhundert, Braunschweig.
Bena Waldemar. 2012. Dzieje Puszczy Zgorzelecko-Osiecznickiej, 3rd edition, Zgorzelec.
Biermann Felix. 2010. Archäologische Studien zum Dorf der Ostsiedlungszeit. Die Wüstungen Miltendorf und Damsdorf in Brandenburg und das ländliche Siedlungswesen des 12. bis 15. Jahrhunderts in Ostmitteleuropa, Forschungen zur Archäologie im Land Brandenburg, vol. 12, Wünsdorf.
Boras Zygmunt. 1998. Dzieje Międzyrzecza i okolicy do 1939 roku, [in:] Międzyrzecz i okolice, ed. T. Łuczak, D. Matyaszczyk, Międzyrzecz–Gorzów, pp. 59–105.
Booth Annette Holst. 1998. Erkebiskopens armbrøstproduksjon. Utgravningene i Erkebispegården i Trondheim, “NIKU Temahefte”, vol. 16, pp. 3–73.
Buchwald Vagn Fabritius. 1998. Slag Analysis as a Method for the Characterization and Provenancing of Ancient Iron Objects, “Materials Characterization”, vol. 40, pp. 73–96.
di Carpegna Nolfo. 1969. Antichi Armi dal. Sec. IX al XVIII già Collezione Odescalchi, Roma.
Chmiel Adam. 1899. Dawne wyroby nożowników krakowskich i znaki na nich, Kraków.
Cnotliwy Eugeniusz. 1999. Wczesnośredniowieczne przedmioty z poroża i kości z Kruszwicy na Kujawach, “Studia Archeologiczne”, vol. 31, pp. 153–241.
Cowgill Jane, de Neergaard Margrethe, Griffiths Nick. 2003. Knives and Scabbards, Medieval Finds from Excavations in London, vol. 1, London.
Czarnuch Zbigniew. 2003. Odlewnictwo żelaza w Nowej Marchii w okresie manufaktur ze szczególnym uwzględnieniem odlewni w Witnicy na tle dziejów metalurgii pruskiej i europejskiej, “Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny”, vol. 10, pp. 41–111.
DGÄ. 1921. Das grosse Ämterbuch des Deutschen Ordens, ed. W. Ziesemer, Danzig.
Dzieduszycki Wojciech, Makiewicz Tadeusz, Sobucki Artur. 1998. Nowa Wieś, st. 1 i 12, gmina Bledzew, [in:] Archeologiczne badania ratownicze wzdłuż gazociągu tranzytowego, vol. 1: Ziemia Lubuska, ed. R. Mazurowski, Poznań, pp. 117–181.
Dziedzic Piotr, Kałagate Sławomir, Magda-Nawrocka Marlena. 2004. Wstępne wyniki badań archeologicznych na terenie Starego Miasta w Żaganiu w latach 1995–1997, Archeologia Środkowego Nadodrza”, vol. 3, pp. 65–168.
Dziewulski Władysław. 1952. Zaludnienie Śląska w końcu XVI i początku XVII wieku, “Przegląd Zachodni”, vol. 8, pp. 419–492.
Fevre Daniel. 2002. La Forge au Château du Rathsamhausen-Ottrot, au XVe siècle, “Fasciculi Archaeologiae Historicae”, vol. 13–14, pp. 47–57.
Głosek Marian. 2002. Recherches archéologiques sur les forges dans les fortifications médiévales en bois et terre en Pologne, “Fasciculi Archaeologiae Historicae”, vol. 13–14, pp. 59–64.
Goliński Mateusz. 2011. Służba wojskowa ludności wiejskiej w świetle spisów mobilizacyjnych z XV-wiecznego Śląska, [in:] In tempore belli et pacis. Ludzie — Miejsca — Przedmioty. Księga pamiątkowa dedykowana prof. dr. hab. Janowi Szymczakowi w 65-lecie urodzin i 40-lecie pracy naukowo-dydaktycznej, ed. T. Grabarczyk et al., Warszawa, pp. 71–90.
Grabig Hans. 1937. Die mittelalterliche Eisenhüttenindustrie der Niederschlesisch — Lausitzer heide und ihre Wasserhämmer, Breslau.
Gyngell Dudley S. Hawtrey. 1959. Armourers Marks: Being a Compilation of the Known Marks of Armourers, Swordsmiths and Gunsmiths, London.
Haak Arvi, Rannamäe Eve, Luik Heidi, Maldre Liina. 2012. Worked and unworked bone from the Viljandi castle of Livonian Order (13th–16th centuries), “Lietuvos Archeologija”, vol. 38, pp. 295–338.
Haisig Marian. 1962. Rzemiosła kowalsko-ślusarskie na Śląsku do połowy XVIII w., Wrocław.
Hanuliak Vaclav. 1983. Odkryté zvyšky kováčskej vyhne na Liptovskom hrade, “Archaeologia Historica”, vol. 8, pp. 479–490.
Hensel Witold, Hilczer-Kurnatowska Zofia. 1987. Studia i materiały do osadnictwa Wielkopolski wczesnohistorycznej, vol. 6, Wrocław.
Holtman Georg. 1993. “Untersuchung zu mittelalterlichen und frühneuzeitlichen Messern — dargestellt am Beispiel von archäologischen Funden vornehmlich aus dem weiteren Küstenbereich von Nord- und Ostsee bis zur Mittelgebirgszone”, Göttingen (PhD typescript in the archive of Historisch-Philologische Wissenschaften der Georg-August Universität zu Göttingen).
Ignatowicz Izabela, Pytlak Małgorzata. 2019. Santocki kompleks osadniczy w późnym średniowieczu, [in:] Santok. Strażnica i klucz Królestwa Polskiego. Wyniki badań z lat 1958–1965, ed. K. Zamelska-Monczak, Origines Polonorum, vol. 13, Warszawa, pp. 369–382.
Imiołczyk Ewelina, Żabiński Grzegorz, Goryczka Tomasz, Aniołek Krzysztof, Balińska Agnieszka, Miśta-Jakubowska Ewelina. 2020. An Armour from a finery? A late medieval Couter from Ogrodzieniec Castle in the Kraków-Częstochowa Jura, “Archaeological and Anthropological Sciences”, vol. 12/61, pp. 1–20.
Iwanicka-Pinkosz Barbara. 2000. Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych wczesnośredniowiecznej osady w miejscowości Osetno, stan. 18, gm. Góra, byłe woj. leszczyńskie, “Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne”, vol. 5, pp. 85–98.
Kałagate Sławomir. 1995. Średniowieczny materiał zabytkowy z przypadkowego odkrycia na stacji meteorologicznej w Radzyniu, gm. Sława, woj. zielonogórskie, stan. 10 (AZP 63-19/74), “Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne”, vol. 3, pp. 229–237.
Kałagate Sławomir, Michalak Arkadiusz. 2010. Badania ratownicze na późnośredniowiecznej osadzie produkcyjnej w Przewozie, stan. 11, (AZP 71-09/11), gm. loco, woj. lubuskie, “Archeologia Środkowego Nadodrza”, vol. 7, pp. 191–218.
Kałuski Tomasz. 2007. Dzieje rzemiosła cechowego w Świebodzinie (XIV–XIX w.), [in:] Dzieje Świebodzina, ed. W. Strzyżewski, Świebodzin–Zielona Góra, pp. 133–162.
Kamińska Janina. 1968. Siedlątków, obronna siedziba rycerska z XIV w., “Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna”, vol. 15, pp. 16–88.
Kiryk Feliks. 1972. Cechowe rzemiosło metalowe. Zarys dziejów do 1939 r., Kraków.
Knorr Heinz Arno. 1971. Messer und Dolch, “Veröffentlichungen des Museums für Ur- und Frühgeschichte Potsdam”, vol. 6, pp. 121–143.
Kola Andrzej, Wilke Gerard. 1975. Produkcja grotów bełtów do kuszy w średniowieczu, w świetle współczesnych prób eksperymentalnych, “Acta Universitatis Nicolai Copernici, Archeologia”, 5, pp. 161–180.
Kolchin Boris Aleksandrovich. 1953. Černaja metallurgija i matalloobrabotka v drevnej Rusi (domongolʹskij period), “Materialy i issledovaniia po arkheologii SSSR”, no. 32.
Koschke Wolfgang, Menzel Steffen. 2007. Rennherd, Hammer, Hütenwerk. Die Geschichte des Oberlausitzer Eisens, Görlitz–Zittau.
Kowalczyk Małgorzata. 1986. Raciąż — średniowieczny gród i kasztelania na Pomorzu w świetle źródeł archeologicznych i pisanych, Archeologia Baltica, vol. 6, Łódź.
Krajíc Rudolf. 2003b. Sezimovo Ústí. Archeologie středověkeho poddanského města 3/II, Praha–Sezimovo Ústí–Tábor.
Krajniak Wiktor. 2019. Geneza i rozwój osad hutniczych w Borach Dolnośląskich (XIV–XIX w.), “Studia Zachodnie”, vol. 21, pp. 47–63.
Krauskopf Christof. 2013. Die Austattung brandenburgischer Burgen im Spiegel der archäologischen Funde, [in:] Burgenlandschaft Brandenburg, ed. S. Breitling et al., Petersberg, pp. 101–111.
Kupke Paul. 1934. Eisenhämmer dröhnten im Crossener Lande, “Crossener Kreiskalendar”, vol. 22, pp. 106–108.
Kurnatowski Stanisław. 1961. Rozwój Międzyrzecza w świetle badań archeologicznych z lat 1954–1958, [in:] S. Kurnatowski, J. Nalepa, Z przeszłości Międzyrzecza, Poznań, pp. 61–181.
Kurnatowski Stanisław. 2015. Charakterystyka stanowiska i prowadzonych tam badań, [in:] Międzyrzecz. Gród i zamek w wiekach IX–XIV. Wyniki prac wykopaliskowych z lat 1954–1961, ed. S. Kurnatowski, Origines Polonorum, vol. 8, Warszawa, pp. 19–62.
Łaszkiewicz Tadeusz, Michalak Arkadiusz. 2007. Broń i oporządzenie jeździeckie z badań i nadzorów archeologicznych na terenie Międzyrzecza, “Acta Militaria Mediaevalia”, vol. 3, pp. 99–176.
Marek Lech. 2018. Militaria, [in:] Rytm rozwoju miasta na kulturowym pograniczu. Studium strefy placu Nowy Targ we Wrocławiu, Wratislavia Antiqua, vol. 23, ed. J. Piekalski, K. Wachowski, Wrocław, pp. 563–664.
Marek Lech, Mucha Bogdan. 2006. Kord z Henrykowa koło Szprotawy, “Acta Militaria Mediaevalia”, vol. 2, pp. 217–222.
Matuszkiewicz Felix. 1956. Eisenindustrie und Eisenhandel in Alt-Sprottau, [in:] F. Matuszkiewicz, G. Steller, Unsere Sagan-Sprottauer Heimat: Aufsätze zur Geschichte der Städte Sagan, Sprottau und Primkenau und einiger Dörfer des Kreises Sprottau, Köln, pp. 5–17.
Matysek Kazimierz. 2012. Dzieje Kostrzyna. Fakty i wydarzenia z 750-letnich dziejów Kostrzyna, Kostrzyn.
Mączak Agnieszka, Samsonowicz Henryk, Zientara Benedykt. 1954. Z dziejów rzemiosła w Polsce, Warszawa.
Michalak Arkadiusz. 2011. Ogień zaklęty w orężu. Perspektywy badań nad technologią produkcji późnośredniowiecznego uzbrojenia na pograniczu śląsko-wielkopolsko-brandenburskim, [in:] Ogień — żywioł ujarzmiony i nieujarzmiony, ed. A. Jaszewska, A. Michalak, Zielona Góra, pp. 371–391.
Michalak Arkadiusz. 2019. Arma Confini. Przemiany późnośredniowiecznej broni na rubieżach Śląska, Wielkopolski, Brandenburgii i Łużyc, Zielona Góra.
Michalak Arkadiusz, Socha Krzysztof. 2019. Late medieval weaponry finds from Kostrzyn nad Odrą. Cultural and historical contexts, “Acta Militaria Mediaevalia”, vol. 15, pp. 137–152.
Michalak Arkadiusz, Wawrzyniak Piotr. 2009. Między bronią a narzędziem, czyli w co przekuto miecz ze Świebodzina?, “Acta Militaria Mediaevalia”, vol. 5, pp. 197–212.
Mika Marian Józef, Mika Zbigniew. 1958. 500 lat cechu ślusarzy i rzemiosł pokrewnych w Poznaniu, part I, Poznań.
Nadolski Andrzej. 1968. Hełm i fragmenty zbroi z Siedlątkowa, “Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna”, vol. 15, pp. 89–93.
Nadolski Andrzej. 1969. Hełm i fragmenty zbroi z XIV wieku znalezione w Siedlątkowie nad Wartą, “Studia do Dziejów Dawnego Uzbrojenia i Ubioru Wojskowego”, vol. 4, pp. 5–23.
Nalepa Jerzy. 1961. Międzyrzecz do roku 1793. Szkic historyczno-urbanistyczny, [in:] S. Kurnatowski, J. Nalepa, Z przeszłości Międzyrzecza, Poznań, pp. 11–59.
Nosek Elżbieta. Czternastowieczna kuźnia w Siedlątkowie, “Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna”, vol. 15, pp. 95–132.
Nowakowski Andrzej. 2011. Kunszty zbrojeniowe w Toruniu w średniowieczu i u progu nowożytności, “Archaeologia Historica Polona”, vol. 19, pp. 145–154.
Nowakowski Dominik. 2008. Siedziby książęce i rycerskie księstwa głogowskiego w średniowieczu, Wrocław.
Nowakowski Dominik. 2017. Śląskie obiekty typu motte. Studium archeologiczno-historyczne, Wrocław.
Piaskowski Janusz. 1959. Metaloznawcze badania wczesnośredniowiecznych przedmiotów żelaznych na przykładzie zabytków archeologicznych z Łęczycy, Czerchowa i Buczka, “Studia z dziejów górnictwa i hutnictwa”, vol. 3, pp. 7–97.
Pleiner Radomír. 1969. Středověké sídliště s kovárnami u Mutějovic. Eine mittelalterliche Dorfsiedlung mit Schmiedewerkstätten bei Mutějovice, Westböhmen, „Památky archeologické”, vol. 60, pp. 533–571.
Pleiner Radomír. 2006. Iron in archaeology. Early European blacksmiths, Praha.
Polak Zbigniew. 1988. Badania archeologiczne na Wzgórzu Zamkowym w Pułtusku prowadzone w latach 1976–1985 przez PAK PP PKZ, oddział w Warszawie, [in:] Badania archeologiczne Pracowni Konserwacji Zabytków, Warszawa, pp. 133–146.
Rackevičius Gintautas. 1999. Arbaletų dirbtuvės Vilniuje (XIV a. II pusė–XV a. I pusė), “Lietuvos Archeologija”, vol. 18, pp. 175–183.
Rackevičius Gintautas. 2007. The crossbow — the weapon of the invaders and the defenders of Vilnius castle (the late 14th–early 15th centuries), “Fasciculi Archaeologiae Historicae”, vol. 20, pp. 59–70.
Ratajczak Tadeusz, Skoczylas Janusz. 1999. Polskie darniowe rudy żelaza, Kraków.
Reitzenstein Alexander von. 1951. Die Augsburger Platinersippe der Helmschmied, “Münchner Jahrbuch der bildenden Kunst”, vol. 2, pp. 179–194.
Reitzenstein Alexander von. 1959. Die Ordnung der Nürnberger Plattner, “Waffen- und Kostümkunde”, vol. 1, pp. 54–85.
Reitzenstein Alexander von. 1960. Die Ordnung der Augsburger Plattner, “Waffen- und Kostümkunde”, vol. 2, pp. 96–100.
Reitzenstein Alexander von. 1964. Der Waffenschmied. Von Handwerk der Schwertschmiede, Plattner und Büchsenmacher, München.
Reitzenstein Alexander von. 1967. Die Landshuter Plattner, ihre Ordnung und ihre Meister, “Waffenund Kostümkunde”, vol. 11, pp. 20–32.
RFF. 2014. Regesta Fontium Freystadtensium, ed. A. Górski, B. Grelewicz, J. Karczewska, R. Stelmach, Kożuchów–Zielona Góra.
RFS. 2011. Regesta Fontium Saganensium, ed. A. Górski, B. Grelewicz, J. Karczewska, Zielona Góra.
Rutkowska-Płacińska Anna. 1978. Uzyskiwanie surowców mineralnych, [in:] Historia kultury materialnej Polski w zarysie, vol. 2: Od XIII do XV wieku, ed. A. Rutkowska-Płacińska, Wrocław, pp. 58–72.
Salch Charles-Laurent. 2002. Les forges dans les châteaux-forts, questions, “Fasciculi Archaeologiae Historicae”, vol. 13–14, pp. 11–20.
Samsonowicz Henryk. 1954. Rzemiosło wiejskie w Polsce XIV–XVI w., Warszawa.
Slivka Michal. 1979. Stredoveké hutnictwo a kovāčstvo na Východnom Slovensku, “Historica Carpatica”, vol. 9, pp. 217–259.
Sönnecken Manfred. 1976. Forschungen zur spätmittelalterlichen frühneuzeitlichen Eisendarstellung in Kierspe, Märkischer Kreis. Ein Beitrag zur Entwicklungsgeschichte des Eisenhüttenwesens in Westfalen, Düsseldorf.
Stachowiak Paweł. 2013. Przyczynek do poznania kuźnic obszaru Bruzdy Zbąszyńskiej, [in:] Ziemia międzyrzecka w przeszłości, vol. 11, ed. B. Mykietów, M. Tureczek, Międzyrzecz, pp. 21–28.
Stachowiak Paweł. 2015. Kuźnica żelaza z Przewozu (Podrosche) nad Nysą Łużycką, [in:] Woda — żywioł ujarzmiony i nieujarzmiony. Materiały z konferencji w Janowcu w 2012 r., ed. A. Jaszewska, A. Michalak, Zielona Góra, pp. 261–269.
Steller Georg. 1968. Der Adel des Fürstentums Sagan 1440–1714. Urkundliche Beiträge zu seiner Geschichte, “Jahrbuch der Schlesischen Friedrich-Wilhelms-Universität zu Breslau”, vol. 13, pp. 7–60.
Szymczak Jan. 1989. Produkcja i koszty uzbrojenia rycerskiego w Polsce XIII–XV w., Łódź.
Szymczak Jan. 1990. Organizacja produkcji i ceny uzbrojenia, [in:] Uzbrojenie w Polsce średniowiecznej. 1350–1450, ed. A. Nadolski, Łódź, pp. 208–382.
Szymczak Jan. 2005. Nóż i sztylet, czyli misericordia na polu walki w średniowieczu, “Archaeologia Historica Polona”, vol. 15/1, pp. 383–397.
Świątkiewicz Piotr. 2010. Militaria ze średniowiecznego grodziska w Raciążu, “Acta Militaria Mediaevalia”, vol. 6, pp. 7–92.
Świętosławski Witold. 2006. Ślady koczowników Wielkiego Stepu z X, XI i XII wieku w dorzeczach Wisły i Odry, Warszawa.
Tandecki Janusz. 1987. Kancelaria toruńska korporacji rzemieślników w okresie staropolskim, Warszawa–Poznań–Toruń.
Terjanian Pierre. 2005. The Armourers of Cologne: Organization and export markets of a foremost European armour-making centre (1391–1660), “Journal of the Armour Research Society”, vol. 1, pp. 23–48.
Tureczek Marceli. 2009. Międzyrzecz od momentu lokacji miejskiej do przełomu czasów średniowiecznych i nowożytnych, [in:] Międzyrzecz — dzieje miasta, ed. W. Strzyżewski, M. Tureczek, Międzyrzecz, pp. 129–160.
Tylecote Ronald Frank. 1970. The Composition of Metal Artifacts: a Guide to Provenance?, “Antiquity”, vol. 44, pp. 19–25.
Unger Josef, Mihok Ľubomír, Pribulová Alena. 1998. Kovárna na hradě v Lelekovicích (okr. Brno-venkov), “Castellologia Bohemica”, vol. 6, pp. 391–398.
Wiesiołowski Jacek. 1982. Socjotopografia późnośredniowiecznego Poznania, Poznań.
Williams Allan. 2003. The Knight and the Blast Furnace: A History of the Metallurgy of Armour in the Middle Ages & the Early Modern Period, Leiden–Boston.
Worbs Johann Gottlob. 1795. Geschichte des Herzogthums Sagan, Züllichau.
Żabiński Grzegorz. 2014. Ways of Acquisition of Firearms and Related Equipment in the State of the Teutonic Order in Prussia, “Acta Militaria Mediaevalia”, vol. 10, pp. 119–142.
Żabiński Grzegorz, Gramacki Jarosław, Gramacki Artur, Miśta-Jakubowska Ewelina, Birch Thomas, Disser Alexandre. 2020. Multi-classifier majority voting analyses in provenance studies on iron artefacts, “Journal of Archaeological Science”, vol. 113, pp. 1–15.
