Modele architektoniczne narzędziem włoskiej praktyki projektowania i ich stosowanie w dawnej Rzeczypospolitej
DOI:
https://doi.org/10.23858/KHKM69.2021.1.005Słowa kluczowe:
model, architektura, budowa, sztuka nowożytnaAbstrakt
Artykuł poświęcony jest wyjaśnieniu pojęcia modelu architektonicznego, jego genezy i praktyki zastosowania na ziemiach polskich. Zwyczaj ich wykonywania wprowadzili w Rzeczypospolitej włoscy architekci, a ugruntować mogli budowniczowie z krajów niemieckich. Modele były znane i wykonywane od XVI w., zapewne znacznie częściej niż wskazują na to nieliczne, zachowane do dziś egzemplarze. Te ostatnie pochodzą z XVIII w., a przedstawiają hełmy wież kolegiaty św. Anny w Krakowie, fasadę katedry poznańskiej oraz drewniany kościół w Szalowej.
Pobrania
Bibliografia
AGAD [Archiwum Główne Akt Dawnych], sygn. VI/33.
ADK [Archiwum Polskiej Prowincji OO. Dominikanów w Krakowie], sygn. Gi 187, Kr 11.
AUJ [Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego], rkps nr 23.
BCz [Biblioteka Czartoryskich], rkps l. 25021.
NID [Narodowy Instytut Dziedzictwa], Teki Glinki, nr 14-1, 315, 339.
Alberti Leon Baptysta. 1960. Ksiąg dziesięć o sztuce budowania, przeł. I. Biegańska, Warszawa.
Architekturmodell. 1937. Architekturmodell, [w:] Reallexikon zur deutschen Kunstgeschichte, Bd. I, Stuttgart, Sp. 918–940.
Bania Zbigniew. 2007. Od fundatora do wykonawcy. Twórcy architektury XVII–XVIII wieku w Polsce, [w:] Architekt — budowniczy — mistrz murarski. Materiały z sesji naukowej Instytutu Sztuki PAN Warszawa, 24–25 listopada 2004 roku, red. H. Faryna-Paszkiewicz, M. Omilanowska, J. Sito, Warszawa, s. 47–53.
Batowski Zygmunt. 1930. Świątynia Opatrzności z r. 1791, „Sprawozdania z posiedzeń Towarzystwa Naukowego Warszawskiego”, t. XXIII, Wydz. II, s. 1–6.
Betlej Andrzej. 2000. „Abrysy budowli w różnych sposobach y kształtach”. Nieznany zbiór XVIII-wiecznych rysunków architektonicznych, Kraków.
Boberski Wojciech. 2000. Projekt zboru kalwińskiego w Słucku. Z warsztatu XVII-wiecznego cieśli, [w:] Sztuka ziem wschodnich Rzeczypospolitej XVI–XVIII w., red. J. Lileyko, Lublin, s. 253–272.
Bozzetto. 1968. Bozzetto, [w:] Lexikon der Kunst, Bd. I, Leipzig, s. 330–331.
Dalbor Witold. 1938. Pompeo Ferrari 1660–1736. Działalność architektoniczna w Polsce, Warszawa.
Dayczak-Domanasiewicz Maria. 2004. Renesansowy dwór biskupów krakowskich na Białym Prądniku. Historia przemian w świetle dotychczasowych badań, [w:] Prądnik Biały. Dziedzictwo kulturowe miejscowości tworzących Dzielnicę IV Krakowa, red. J. Salwiński, Kraków, s. 81–105.
Dettloff Paweł. 2013. Działalność fundacyjna przeora Jana Konstantego Morskiego (1639–1642), [w:] Sztuka w kręgu krakowskich dominikanów, red. A. Markiewicz, M. Szyma, M. Walczak, Studia i źródła dominikańskiego Instytutu Historycznego w Krakowie, t. 13, Kraków, s. 703–721.
Dettloff Anna, Dettloff Paweł. 2016. Domus Aurea. Architektura i sztuka dominikańskiego sanktuarium Matki Bożej w Gidlach, Warszawa.
Entwurf und Ausführung. 1986. Entwurf und Ausführung in der Europäischen Barockplastik. Beiträge zum internationalen Kolloquium des bayerischen Nationalmuseums und des Zentralinstituts für Kunstgeschichte, 24 bis 26 Juni 1985, München.
Estreicher Karol. 1972. Szkice o Bereccim, „Rocznik Krakowski”, t. XLIV, s. 45–114.
Gruszecki Andrzej. 1988. Projekt a ostateczny kształt detalu architektonicznego w XVI–XVII wieku, [w:] Podług nieba i zwyczaju polskiego. Studia z historii architektury, sztuki i kultury ofiarowane Adamowi Miłobędzkiemu, red. Z. Bania i in., Warszawa, s. 253–257.
Hornung Zbigniew. 1938. Sprawozdanie z posiedzeń za lata 1935–1936, „Prace Komisji Historii Sztuki”, t. VII, s. 23–25.
Kalinowski Konstanty. 1995. Warsztat barokowego rzeźbiarza, „Artium Quaestiones”, nr 7, s. 103–140.
Katalog zabytków. 1975. Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. V: woj. poznańskie, red. T. Ruszczyńska, A. Sławska, z. 12: powiat leszczyński, oprac. R. i T. Juraszowie, T. Ruszczyńska, A. Sławska, Warszawa.
Katalog. 1994. Katalog der deutschen Architekturmodelle, [w:] Reuther Hans, Berckenhagen Ekhart, Deutsche Architekturmodelle. Projekthilfe zwischen 1500 und 1900, Berlin.
Katalog. 1995. Katalog, [w:] Architekturmodelle der Renaissance. Die Harmonie des Bauens von
Alberti bis Michelangelo, ed. B. Evers, München–New York.
Katalog. 1998. Katalog, [w:] Triumph der Phantasie. Barocke Modelle von Hildebrandt bis Mollinarolo. Katalog der Wechselausstellung der Österreichischen Galerie Belvedere, Oberes Belvedere in Wien, 27 Mai–16 August 1998, Wien, s. 87–300.
Klimek Adam 1980. Rezydencja Jana Zamojskiego w Zamościu, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, t. XXV, z. 2, s. 117–148.
Koller Manfred. 1998. Entwurf, Material und Technik der Barockaltäre und ihrer Modelle, [w:] Triumph der Phantasie. Barocke Modelle von Hildebrandt bis Mollinarolo. Katalog der Wechselausstellung der Österreichischen Galerie Belvedere, Oberes Belvedere in Wien, 27 Mai–16 August 1998, Wien, s. 39–48.
Komornicki Stefan. 1932. Kaplica Zygmuntowska na Wawelu 1517–1533, „Rocznik Krakowski”, t. XXIII, s. 47–120.
Kopera Feliks. 1937. Jan Maria Padovano, „Prace Komisji Historii Sztuki”, t. VII, s. 219–261.
Kopera Feliks, Lepszy Leonard. 1916. Kościoły drewniane Galicji Zachodniej, Kraków.
Kornecki Marian. 1999. Kościoły drewniane w Małopolsce, Kraków.
Kracik Jan. 2003. Wspaniałe Bogu wystawione dzieło. Jak w Krakowie kościół świętej Anny budowano, Kraków.
Krajewski K. 1974. Mała encyklopedia architektury i wnętrz, Wrocław. Krapf Michael. 1998. Vom Weg der Modelle als Vorstellungshilfe zur gebauten Wirklichkeit, [w:] Triumph der Phantasie. Barocke Modelle von Hildebrandt bis Mollinarolo. Katalog der Wechselausstellung der Österreichischen Galerie Belvedere, Oberes Belvedere in Wien, 27 Mai–16 August 1998, Wien, s. 15–25.
Krótka nauka. 1957. Krótka nauka budownicza dworów, pałaców, zamków podług nieba i zwyczaju polskiego, oprac. A. Miłobędzki, Teksty Źródłowe do Dziejów Teorii Sztuki, t. VII, red. J. Starzyński, Wrocław.
Kunkel Robert M. 1987. Renesansowa katedra płocka i jej twórca Bernardinus de Gianotis, „Biuletyn Historii Sztuki”, t. XLIX, nr 3–4, s. 227–247.
Kunkel Robert M. 2007. Zawód architekta w Polsce wieku XVI. Na marginesie przygotowywanego „Słownika architektów i budowniczych w Polsce”, [w:] Architekt — budowniczy — mistrz murarski. Materiały z sesji naukowej Instytutu Sztuki PAN Warszawa, 24–25 listopada 2004 roku, red. H. Faryna-Paszkiewicz, M. Omilanowska, J. Sito, Warszawa, s. 13–24.
Kurzej Michał. 2008. Budowa i dekoracja krakowskiego kościoła św. Anny w świetle źródeł archiwalnych, [w:] Fides ars scientia. Studia dedykowane pamięci Księdza Kanonika Augustyna Mednisa, red. A. Betlej, J. Skrabski, Tarnów, s. 271–300.
Kurzej Michał. 2017. Autorstwo architektury kościoła św. Anny w Krakowie a problem twórczości architektonicznej Baltazara Fontany, „Biuletyn Historii Sztuki”, R. LXXIX, nr 3, s. 455–468.
Kurzej Michał. 2018. Depingere fas est. Sebastian Piskorski jako konceptor i prowizor, Kraków.
Lepiarczyk Józef. 1971. Wczesna działalność architektoniczna Sebastiana Sierakowskiego. Projekty barokowe (1769–1775), „Zeszyty Naukowe UJ. Prace z Historii Sztuki”, z. 9, s. 199–224.
Lepik Andres. 1994. Das Architekturmodell in Italien 1350–1550, Römische Studien der Bibliotheca Hertziana, Bd. 9, Worms.
Lepik Andres. 1995. Das Architekturmodell der frühen Renaissance. Die Erfindung eines Mediums, [w:] Architekturmodelle der Renaissance. Die Harmonie des Bauens von Alberti bis Michelangelo, red. B. Evers, München, New York, s. 10–20.
Lileyko Jerzy. 1980. Zamek Królewski w Warszawie, Warszawa.
Lorentz Stanisław i Rottermund Andrzej. 1980. Klasycyzm w Polsce, Warszawa.
Malinowska Irena. 1962. Przebudowa pałacu w Puławach przez architekta Jana Zygmunta Deybla, [w:] Puławy, red. S. Lorentz, Teka Konserwatorska, t. V, Warszawa, s. 28–39.
Mączyński Ryszard. 2014. Spór Hilarego Szpilowskiego ze Stanisławem Zawadzkim o zasady sztuki architektonicznej przy wznoszeniu koszar w Kamieńcu Podolskim, „Sztuka i Kultura”, t. 2, s. 145–278.
Mikocka-Rachubowa Katarzyna. 1998. Padovano Giovanni Maria, [w:] Słownik Artystów Polskich, t. VI, red. K. Mikocka-Rachubowa, M. Biernacka, Warszawa, s. 378–391.
Miks Nina. 1961. Zbiór rysunków G.B. Gisleniego, architekta XVII wieku, w Sir John Soane’s Museum w Londynie, „Biuletyn Historii Sztuki”, t. XXIII, nr 4, s. 328–339.
Millon Henry A. 1995. Italianische Architekturmodelle im 16. Jahrhundert, [w:] Architekturmodelle der Renaissance. Die Harmonie des Bauens von Alberti bis Michelangelo, red. B. Evers, München, s. 21–27.
Miłobędzki Adam. 1980. Architektura polska XVII wieku, t. 1, Warszawa.
Modell (Architekturmodell). 1975. Modell (Architekturmodell), [w:] Lexikon der Kunst, Bd. III, Leipzig, s. 366.
Mossakowski Stanisław. 1973. Tylman z Gameren. Architekt polskiego baroku, Warszawa.
Mossakowski Stanisław. 2007. Kaplica Zygmuntowska (1515–1533). Problematyka artystyczna i ideowa mauzoleum króla Zygmunta I, Warszawa.
Oeschlin Werner. 1995. Das Architekturmodell zwischen Theorie und Praxis, [w:] Architekturmodelle
der Renaissance. Die Harmonie des Bauens von Alberti bis Michelangelo, red. B. Evers, München, s. 40–49.
Purchla Jacek. 1986. Jan Zawiejski. Architekt przełomu XIX i XX wieku, Warszawa.
Reuther Hans, Berckenhagen Ekhart. 1994. Deutsche Architekturmodelle. Projekthilfe zwischen 1500 und 1900, Berlin.
Rewski Zbigniew. 1947. Rysunki architektoniczne z Polski w Mediolanie, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury”, R. 9, nr 1/2, s. 138–143.
Rewski Zbigniew. 1954. Majtersztyki krakowskiego cechu murarzy i kamieniarzy, Studia z Historii Sztuki Polskiej, red. K. Piwocki, t. V, Wrocław.
Samek Jan. 1982. Krakowskie modele architektoniczne. Do zagadnienia warsztatu artysty w sztuce polskiej czasów nowożytnych, „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury”, t. XVI, s. 255–265.
Słownik terminologiczny. 1975. Słownik terminologiczny sztuk pięknych, red. S. Kozakiewicz, Warszawa.
Szolginia Witold. 1982. Ilustrowana encyklopedia dla wszystkich, Warszawa.
Szymański Józef. 1962. Kapituła kolegiacka w Wojniczu 1465–1786, Lublin.
Tomkowicz Stanisław. 1900. Powiat Gorlicki, „Teka Grona Konserwatorów Galicyi Zachodniej”, t. I, s. 167–319.
Tomkowicz Stanisław. 1908. Wawel, t. 1: Zabudowania Wawelu i ich dzieje, „Teka Grona Konserwatorów Galicyi Zachodniej”, t. IV, s. X–X.
Triumph der Phantasie. 1998. Triumph der Phantasie. Barocke Modelle von Hildebrandt bis Mollinarolo. Katalog der Wechselausstellung der Österreichischen Galerie Belvedere, Oberes Belvedere in Wien, 27 Mai–16 August 1998, red. M. Krapf, Wien.
Warkoczewska Magdalena. 2003. Ostrów Tumski na dawnych widokach i fotografiach, „Kronika Miasta Poznania”, nr 1, s. 39–48.
Wawel narodowi 2005. Wawel narodowi przywrócony. Odzyskanie zamku i jego odnowa 1905–1939. Katalog wystawy marzec–czerwiec 2005, Kraków.
Wyspiański Stanisław, Ekielski Władysław. 1908. Akropolis. Projekt zabudowania Wawelu, „Architekt”, R. IX, z. V–VI, s. 49–57.
Wyspiański. Katalog 2018. Wyspiański. Katalog wystawy dzieł ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie, red. D. Godyń, M. Laskowska, Kraków.
Vasari Georgio. 1985. Żywoty najsłynniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów, t. 2, tłum. K. Estreicher, Warszawa–Kraków.
Zbroja Barbara. 2007. Konkurs na nowy ratusz w Krakowie, [w:] Siedziby władz miasta Krakowa, Krakowska Teka Konserwatorska, t. VI, red. Z. Beiersdorf i in., Kraków, s. 155–176.
Zimna-Kawecka Karolina. 2020. Archiwum przedwojennego konserwatora zabytków — z historii prowadzenia „inwentarza”, „spisu” i „inwentaryzacji” zabytków w Polsce (na przykładzie terenu byłej dzielnicy pruskiej), [w:] Inwentaryzacja zabytków w Polsce — dzieje, metody, osiągnięcia. Materiały konferencji naukowej, Toruń, 22–25.X.2019 (w druku).
