Inwentaryzacja polskich strat wojennych w zakresie zabytków architektury (1940–1950)
DOI:
https://doi.org/10.23858/KHKM71.2023.1.004Słowa kluczowe:
II wojna światowa, straty wojenne, zabytki architektury, Ministerstwo Kultury i Sztuki, Jan Zachwatowicz, Stanisław LorentzAbstrakt
W artykule autor skupia się na wojennych i tużpowojennych działaniach inwentaryzacyjnych polskich władz (emigracyjnych i komunistycznych) w zakresie strat architektury zabytkowej w okresie II wojny światowej. Wiedza o stratach w zabytkach architektury była nie tylko istotnym zasobem informacji z punktu widzenia polityki ochrony materialnego dziedzictwa kulturowego. Służyła bowiem również celom propagandowym i ekonomicznym państwa. W moich badaniach nad działaniami inwentaryzacyjnymi kluczowym zagadnieniem jest samo pojęcie straty w odniesieniu do architektury zabytkowej. Analiza dostępnego materiału poświadcza, że obejmowało ono różne przypadki naruszenia materialnej integralności obiektu. Metodologia prac inwentaryzacyjnych miała potem bezpośrednie przełożenie na ogólny obraz (w tym skalę) strat. Odzwierciedlała również ówczesne przekonania na temat wartościowania zabytków, jak i zarazem ambiwalencję samego rozumienia zabytkowości. Głównym przedmiotem niniejszego artykułu nie są więc straty jako takie, lecz sposób ich urzędowej rejestracji i zarazem efekty tego działania.
Pobrania
Bibliografia
Banach Stanisław. 2001. Archidiecezja warszawska w latach 1939–1945. Zniszczenia obiektów sakralnych, Łódź.
Baranowski Jerzy. 1960. Neogotycki zameczek w Opinogórze. Zarys historii i odbudowa, „Ochrona Zabytków”, 13, 1–4 (48–51), s. 29–43, https://bazhum.muzhp.pl/media/files/Ochrona_Zabytkow/Ochrona_Zabytkow-r1960-t13-n1_4_(48_51)/Ochrona_Zabytkow-r1960-t13-n1_4_(48_51)-s29-43/Ochrona_Zabytkow-r1960-t13-n1_4_(48_51)-s29-43.pdf (dostęp 03.03.2023).
Bieniecki Zdzisław. 1969. Potrzeba i drogi ochrony obiektów architektury najnowszej, „Ochrona Zabytków”, 22, 2 (85), s. 83–116, http://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight-a56f5eec-eed8-4453-b284-93788bfe0620/c/Ochrona_Zabytkow-r1969-t22-n2__85_-s83-116.pdf (dostęp 03.03.2023).
Bystrzycki Lech. 1979. Grabież mienia związków wyznaniowych na ziemiach polskich „wcielonych do Rzeszy” w okresie hitlerowskiej okupacji (1939–1945), [w:] Kościół katolicki na ziemiach Polski w czasie II wojny światowej, 8, Materiały i studia, 4, red. F. Stopniak, Warszawa, s. 7–110.
Dettloff Paweł. 2006. Odbudowa i restauracja zabytków architektury w Polsce w latach 1918–1939. Teoria i praktyka, Kraków.
Działalność. 1999. Działalność władz okupacyjnych na terytorium Rzeczypospolitej w okresie 1 IX 1939–1 XI 1940. Raport z archiwum politycznego prof. Stanisława Kota, oprac. J. Gmitruk, J. Mazurek, Warszawa.
Eberhardt Adam, Gniazdowski Mateusz, Jaskułowski Tytus, Krzysztofowicz Maciej. 2004. Szkody wyrządzone Polsce podczas II wojny światowej przez agresora niemieckiego. Historia dociekań i szacunków, [w:] Problem reparacji, odszkodowań i świadczeń w stosunkach polsko-niemieckich 1944–2004, 1, Studia, red. W.M. Góralski, Warszawa, s. 11–54.
Estreicher Karol jr. 2003. Straty kultury polskiej pod okupacją niemiecką 1939–1944 wraz z oryginalnymi dokumentami grabieży, Kraków, http://mbc.malopolska.pl/dlibra/doccontent?id=13505 (dostęp 03.03.2023).
Friedrich Jacek. 2015. Odbudowa Głównego Miasta w Gdańsku w latach 1945–1960, Gdańsk.
Gałecka Marzena. 2006. Zniszczenia i straty w zabytkach nieruchomych w granicach obecnego województwa lubelskiego, poniesione w wyniku II wojny światowej, „Wiadomości Konserwatorskie Województwa Lubelskiego”, 8, s. 188–207.
Gawlicki Marcin. 2012. Zabytkowa architektura Gdańska w latach 1945–1951. Kształtowanie koncepcji konserwacji i odbudowy, Gdańsk.
Getka-Kenig Mikołaj. 2020. Straty architektury zabytkowej Krakowa w latach II wojny światowej (1939–1945), „Studia nad Totalitaryzmami i Wiekiem XX”, 4, s. 92–112.
Gmitruk Janusz, Mazurek Jerzy. 1999. Od wydawcy, [w:] Działalność władz okupacyjnych na terytorium Rzeczypospolitej w okresie 1 IX 1939–1 XI 1940. Raport z archiwum politycznego prof. Stanisława Kota, oprac. J. Gmitruk, J. Mazurek, Warszawa, s. I–V.
Herbst Stanisław, Zachwatowicz Jan. 1936. Twierdza Zamość, Warszawa.
Instrukcja. 1930. Instrukcja szczegółowa dla inwentaryzatorów zabytków sztuki, Warszawa, https://polona.pl/item/instrukcja-szczegolowa-dla-inwentaryzatorow-zabytkow-sztuki,OTI4ODg1ODU/4/#info:metadata (dostęp 03.03.2023).
Jemielity Witold. 1978. Zniszczenia kościołów i zabudowań parafialnych w diecezji łomżyńskiej w okresie II wojny światowej, [w:] Kościół katolicki na ziemiach Polski w czasie II wojny światowej, 7, Materiały i studia, 3, red. F. Stopniak, Warszawa, s. 336–352.
Katalog. 1983. Katalog zabytków sztuki w Polsce, 10, Dawne województwo warszawskie, 11, Ostrołęka i okolice, oprac. I. Galicka, H. Sygietyńska, Warszawa.
Kowalski Wojciech. 1994. Likwidacja skutków II wojny światowej w dziedzinie kultury, Warszawa.
Kowalski Wojciech. 2004. Problem szacunku szkód w zakresie polskiego dziedzictwa kulturowego wyrządzonych Polsce podczas II wojny światowej przez agresora niemieckiego, [w:] Problem reparacji, odszkodowań i świadczeń w stosunkach polsko-niemieckich 1944–2004, 1, Studia, red. W.M. Góralski, Warszawa, s. 55–80.
[Lorentz Stanisław]. 1945a. Buildings and Monuments, [w:] The Nazi Kultur in Poland, [red. W. Borowy], London, s. 113–123, https://pbc.gda.pl/dlibra/docmetadata?id=65208 (dostęp 03.03.2023).
[Lorentz Stanisław]. 1945b. Warsaw Castle, [w:] The Nazi Kultur in Poland, [red. W. Borowy], London, s. 124–128, https://pbc.gda.pl/dlibra/docmetadata?id=65208 (dostęp 03.03.2023).
Losses. 1944. Cultural Losses of Poland. Index of Polish Cultural Losses during the German Occupation, 1939–1944, red. Ch. Estreicher, London.
Majewski Piotr. 2005. Wojna i kultura. Instytucje kultury polskiej w okupacyjnych realiach Generalnego Gubernatorstwa 1939–1945, Warszawa.
Majewski Piotr. 2009. Ideologia i konserwacja. Architektura zabytkowa w Polsce w czasach socrealizmu, Warszawa.
Małachowicz Edmund. 1976. Stare Miasto we Wrocławiu. Zniszczenie, odbudowa, program, Warszawa.
Mansfeld Bogusław. 2000. Muzea na drodze do samoorganizacji. Związek Muzeów w Polsce 1914–1951, Warszawa.
Ministerstwo. 1998. Ministerstwo Kultury i Sztuki w dokumentach 1918–1998, oprac. A. Siciński, A.G. Dąbrowski, J. Gmurek, Warszawa.
Oleksicki Antoni. 2002. Powojenna odbudowa Białegostoku, Białystok.
Order. [1942]. The German New Order in Poland, London.
Problemy. 1971. Problemy ochrony architektury najnowszej (1850–1939). Materiały z konferencji — Poznań, 19–20 listopada 1970 r., red. W. Dołęga-Lewandowska, Warszawa.
Pruszyński Jan. 1989. Ochrona zabytków w Polsce. Geneza, organizacja, prawo, Warszawa.
Raport. 2004. Raport o stratach wojennych Warszawy, oprac. W. Fałkowski i in., Warszawa, https://www.gum.gov.pl/download/1/3285/RaportostratachwojennychWarszawy.pdf (dostęp 03.03.2023).
Raport. 2008. Raport o stratach wojennych Poznania 1939–1945, red. A. Sakson, A. Skarzyński, Poznań.
Rozporządzenie. 1928. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 6 marca 1928 r. o opiece nad zabytkami, [w:] Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej z 1928 r. Nr 29, poz. 265, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=wdu19280290265 (dostęp 03.03.2023).
Sprawozdanie. 1947. Sprawozdanie w przedmiocie strat i szkód wojennych Polski w latach 1939–1945, Warszawa.
Sroczyńska Krystyna. 1968. Rewindykacja dzieł sztuki, [w:] Materiały do zagadnień muzealnictwa i konserwatorstwa polskiego w latach 1944–1963, red. W. Kalinowski, A. Ryszkiewicz, Warszawa, s. 47–51.
Stopniak Franciszek. 1982. Polskie świątynie katolickie podczas II wojny światowej, Warszawa.
Straty. 1948. Straty kulturalne Warszawy, 1, red. W. Tomkiewicz, Warszawa.
Stryczyński Michał. 1981. Gdańsk w latach 1945–1948. Odbudowa organizmu miejskiego, Wrocław.
Szablowski Jerzy. 1949. Dzieje inwentaryzacji zabytków sztuki w Polsce. W dwudziestą rocznicę Centralnego Biura Inwentaryzacji Zabytków Sztuki, „Ochrona Zabytków”, 2, 2 (6), s. 73–83, 143, http://yadda.icm.edu.pl/yadda/element/bwmeta1.element.desklight-a9552e82-3e4f-43c0-a3b1-956ead0df761 (dostęp 03.03.2023).
Szczepański Jakub. 2009. Odbudowa kościołów Gdańska po II wojnie światowej, Gdańsk.
Szwankowska Hanna. 1982. Badania terenowe i historyczna dokumentacja do odbudowy, [w:] Warszawskie Stare Miasto. Z dziejów odbudowy, red. E. Borecka i in., Warszawa, s. 63–72.
Zachwatowicz Jan. 1968. Ochrona i odbudowa zabytków po zniszczeniach wojennych, [w:] Materiały do zagadnień muzealnictwa i konserwatorstwa polskiego w latach 1944–1963, red. W. Kalinowski, A. Ryszkiewicz, Warszawa, s. 20–30.
Ziemie. 2004. Ziemie Zachodnie. Październik 1942–czerwiec 1944. Raporty Sekcji Zachodniej Delegatury Rządu na Kraj o sytuacji ludności polskiej i polityce okupanta niemieckiego, red. M. Adamczyk, J. Gmitruk, W. Ważniewski, Warszawa.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2023 Kwartalnik Historii Kultury Materialnej
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
