Inwentaryzacja polskich strat wojennych w zakresie zabytków architektury (1940–1950)

Mikołaj Getka-Kenig

doi:10.23858/KHKM71.2023.1.004

Opublikowane: 2023-05-29

Tom 71 Nr 1 (2023)

Inwentaryzacja polskich strat wojennych w zakresie zabytków architektury (1940–1950)

Mikołaj Getka-Kenig

Kwartalnik Historii Kultury Materialnej

Dział: Studia i materiały

https://doi.org/10.23858/KHKM71.2023.1.004

Abstrakt

W artykule autor skupia się na wojennych i tużpowojennych działaniach inwentaryzacyjnych polskich władz (emigracyjnych i komunistycznych) w zakresie strat architektury zabytkowej w okresie II wojny światowej. Wiedza o stratach w zabytkach architektury była nie tylko istotnym zasobem informacji z punktu widzenia polityki ochrony materialnego dziedzictwa kulturowego. Służyła bowiem również celom propagandowym i ekonomicznym państwa. W moich badaniach nad działaniami inwentaryzacyjnymi kluczowym zagadnieniem jest samo pojęcie straty w odniesieniu do architektury zabytkowej. Analiza dostępnego materiału poświadcza, że obejmowało ono różne przypadki naruszenia materialnej integralności obiektu. Metodologia prac inwentaryzacyjnych miała potem bezpośrednie przełożenie na ogólny obraz (w tym skalę) strat. Odzwierciedlała również ówczesne przekonania na temat wartościowania zabytków, jak i zarazem ambiwalencję samego rozumienia zabytkowości. Głównym przedmiotem niniejszego artykułu nie są więc straty jako takie, lecz sposób ich urzędowej rejestracji i zarazem efekty tego działania.

Słowa kluczowe:

II wojna światowa, straty wojenne, zabytki architektury, Ministerstwo Kultury i Sztuki, Jan Zachwatowicz, Stanisław Lorentz

Inne teksty tego samego autora

Pobierz pliki

pdf

Zasady cytowania

Getka-Kenig, M. (2023). Inwentaryzacja polskich strat wojennych w zakresie zabytków architektury (1940–1950). Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 71(1), 57–75. https://doi.org/10.23858/KHKM71.2023.1.004

Cited by / Share

Licencja

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.

Bibliografia

Banach Stanisław. 2001. Archidiecezja warszawska w latach 1939–1945. Zniszczenia obiektów sakralnych, Łódź.
Google Scholar

Baranowski Jerzy. 1960. Neogotycki zameczek w Opinogórze. Zarys historii i odbudowa, „Ochrona Zabytków”, 13, 1–4 (48–51), s. 29–43, https://bazhum.muzhp.pl/media/files/Ochrona_Zabytkow/Ochrona_Zabytkow-r1960-t13-n1_4_(48_51)/Ochrona_Zabytkow-r1960-t13-n1_4_(48_51)-s29-43/Ochrona_Zabytkow-r1960-t13-n1_4_(48_51)-s29-43.pdf (dostęp 03.03.2023).
Google Scholar

Bieniecki Zdzisław. 1969. Potrzeba i drogi ochrony obiektów architektury najnowszej, „Ochrona Zabytków”, 22, 2 (85), s. 83–116, http://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight-a56f5eec-eed8-4453-b284-93788bfe0620/c/Ochrona_Zabytkow-r1969-t22-n2__85_-s83-116.pdf (dostęp 03.03.2023).
Google Scholar

Bystrzycki Lech. 1979. Grabież mienia związków wyznaniowych na ziemiach polskich „wcielonych do Rzeszy” w okresie hitlerowskiej okupacji (1939–1945), [w:] Kościół katolicki na ziemiach Polski w czasie II wojny światowej, 8, Materiały i studia, 4, red. F. Stopniak, Warszawa, s. 7–110.
Google Scholar

Dettloff Paweł. 2006. Odbudowa i restauracja zabytków architektury w Polsce w latach 1918–1939. Teoria i praktyka, Kraków.
Google Scholar

Działalność. 1999. Działalność władz okupacyjnych na terytorium Rzeczypospolitej w okresie 1 IX 1939–1 XI 1940. Raport z archiwum politycznego prof. Stanisława Kota, oprac. J. Gmitruk, J. Mazurek, Warszawa.
Google Scholar

Eberhardt Adam, Gniazdowski Mateusz, Jaskułowski Tytus, Krzysztofowicz Maciej. 2004. Szkody wyrządzone Polsce podczas II wojny światowej przez agresora niemieckiego. Historia dociekań i szacunków, [w:] Problem reparacji, odszkodowań i świadczeń w stosunkach polsko-niemieckich 1944–2004, 1, Studia, red. W.M. Góralski, Warszawa, s. 11–54.
Google Scholar

Estreicher Karol jr. 2003. Straty kultury polskiej pod okupacją niemiecką 1939–1944 wraz z oryginalnymi dokumentami grabieży, Kraków, http://mbc.malopolska.pl/dlibra/doccontent?id=13505 (dostęp 03.03.2023).
Google Scholar

Friedrich Jacek. 2015. Odbudowa Głównego Miasta w Gdańsku w latach 1945–1960, Gdańsk.
Google Scholar

Gałecka Marzena. 2006. Zniszczenia i straty w zabytkach nieruchomych w granicach obecnego województwa lubelskiego, poniesione w wyniku II wojny światowej, „Wiadomości Konserwatorskie Województwa Lubelskiego”, 8, s. 188–207.
Google Scholar

Gawlicki Marcin. 2012. Zabytkowa architektura Gdańska w latach 1945–1951. Kształtowanie koncepcji konserwacji i odbudowy, Gdańsk.
Google Scholar

Getka-Kenig Mikołaj. 2020. Straty architektury zabytkowej Krakowa w latach II wojny światowej (1939–1945), „Studia nad Totalitaryzmami i Wiekiem XX”, 4, s. 92–112.
Google Scholar

Gmitruk Janusz, Mazurek Jerzy. 1999. Od wydawcy, [w:] Działalność władz okupacyjnych na terytorium Rzeczypospolitej w okresie 1 IX 1939–1 XI 1940. Raport z archiwum politycznego prof. Stanisława Kota, oprac. J. Gmitruk, J. Mazurek, Warszawa, s. I–V.
Google Scholar

Herbst Stanisław, Zachwatowicz Jan. 1936. Twierdza Zamość, Warszawa.
Google Scholar

Instrukcja. 1930. Instrukcja szczegółowa dla inwentaryzatorów zabytków sztuki, Warszawa, https://polona.pl/item/instrukcja-szczegolowa-dla-inwentaryzatorow-zabytkow-sztuki,OTI4ODg1ODU/4/#info:metadata (dostęp 03.03.2023).
Google Scholar

Jemielity Witold. 1978. Zniszczenia kościołów i zabudowań parafialnych w diecezji łomżyńskiej w okresie II wojny światowej, [w:] Kościół katolicki na ziemiach Polski w czasie II wojny światowej, 7, Materiały i studia, 3, red. F. Stopniak, Warszawa, s. 336–352.
Google Scholar

Katalog. 1983. Katalog zabytków sztuki w Polsce, 10, Dawne województwo warszawskie, 11, Ostrołęka i okolice, oprac. I. Galicka, H. Sygietyńska, Warszawa.
Google Scholar

Kowalski Wojciech. 1994. Likwidacja skutków II wojny światowej w dziedzinie kultury, Warszawa.
Google Scholar

Kowalski Wojciech. 2004. Problem szacunku szkód w zakresie polskiego dziedzictwa kulturowego wyrządzonych Polsce podczas II wojny światowej przez agresora niemieckiego, [w:] Problem reparacji, odszkodowań i świadczeń w stosunkach polsko-niemieckich 1944–2004, 1, Studia, red. W.M. Góralski, Warszawa, s. 55–80.
Google Scholar

[Lorentz Stanisław]. 1945a. Buildings and Monuments, [w:] The Nazi Kultur in Poland, [red. W. Borowy], London, s. 113–123, https://pbc.gda.pl/dlibra/docmetadata?id=65208 (dostęp 03.03.2023).
Google Scholar

[Lorentz Stanisław]. 1945b. Warsaw Castle, [w:] The Nazi Kultur in Poland, [red. W. Borowy], London, s. 124–128, https://pbc.gda.pl/dlibra/docmetadata?id=65208 (dostęp 03.03.2023).
Google Scholar

Losses. 1944. Cultural Losses of Poland. Index of Polish Cultural Losses during the German Occupation, 1939–1944, red. Ch. Estreicher, London.
Google Scholar

Majewski Piotr. 2005. Wojna i kultura. Instytucje kultury polskiej w okupacyjnych realiach Generalnego Gubernatorstwa 1939–1945, Warszawa.
Google Scholar

Majewski Piotr. 2009. Ideologia i konserwacja. Architektura zabytkowa w Polsce w czasach socrealizmu, Warszawa.
Google Scholar

Małachowicz Edmund. 1976. Stare Miasto we Wrocławiu. Zniszczenie, odbudowa, program, Warszawa.
Google Scholar

Mansfeld Bogusław. 2000. Muzea na drodze do samoorganizacji. Związek Muzeów w Polsce 1914–1951, Warszawa.
Google Scholar

Ministerstwo. 1998. Ministerstwo Kultury i Sztuki w dokumentach 1918–1998, oprac. A. Siciński, A.G. Dąbrowski, J. Gmurek, Warszawa.
Google Scholar

Oleksicki Antoni. 2002. Powojenna odbudowa Białegostoku, Białystok.
Google Scholar

Order. [1942]. The German New Order in Poland, London.
Google Scholar

Problemy. 1971. Problemy ochrony architektury najnowszej (1850–1939). Materiały z konferencji — Poznań, 19–20 listopada 1970 r., red. W. Dołęga-Lewandowska, Warszawa.
Google Scholar

Pruszyński Jan. 1989. Ochrona zabytków w Polsce. Geneza, organizacja, prawo, Warszawa.
Google Scholar

Raport. 2004. Raport o stratach wojennych Warszawy, oprac. W. Fałkowski i in., Warszawa, https://www.gum.gov.pl/download/1/3285/RaportostratachwojennychWarszawy.pdf (dostęp 03.03.2023).
Google Scholar

Raport. 2008. Raport o stratach wojennych Poznania 1939–1945, red. A. Sakson, A. Skarzyński, Poznań.
Google Scholar

Rozporządzenie. 1928. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 6 marca 1928 r. o opiece nad zabytkami, [w:] Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej z 1928 r. Nr 29, poz. 265, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=wdu19280290265 (dostęp 03.03.2023).
Google Scholar

Sprawozdanie. 1947. Sprawozdanie w przedmiocie strat i szkód wojennych Polski w latach 1939–1945, Warszawa.
Google Scholar

Sroczyńska Krystyna. 1968. Rewindykacja dzieł sztuki, [w:] Materiały do zagadnień muzealnictwa i konserwatorstwa polskiego w latach 1944–1963, red. W. Kalinowski, A. Ryszkiewicz, Warszawa, s. 47–51.
Google Scholar

Stopniak Franciszek. 1982. Polskie świątynie katolickie podczas II wojny światowej, Warszawa.
Google Scholar

Straty. 1948. Straty kulturalne Warszawy, 1, red. W. Tomkiewicz, Warszawa.
Google Scholar

Stryczyński Michał. 1981. Gdańsk w latach 1945–1948. Odbudowa organizmu miejskiego, Wrocław.
Google Scholar

Szablowski Jerzy. 1949. Dzieje inwentaryzacji zabytków sztuki w Polsce. W dwudziestą rocznicę Centralnego Biura Inwentaryzacji Zabytków Sztuki, „Ochrona Zabytków”, 2, 2 (6), s. 73–83, 143, http://yadda.icm.edu.pl/yadda/element/bwmeta1.element.desklight-a9552e82-3e4f-43c0-a3b1-956ead0df761 (dostęp 03.03.2023).
Google Scholar

Szczepański Jakub. 2009. Odbudowa kościołów Gdańska po II wojnie światowej, Gdańsk.
Google Scholar

Szwankowska Hanna. 1982. Badania terenowe i historyczna dokumentacja do odbudowy, [w:] Warszawskie Stare Miasto. Z dziejów odbudowy, red. E. Borecka i in., Warszawa, s. 63–72.
Google Scholar

Zachwatowicz Jan. 1968. Ochrona i odbudowa zabytków po zniszczeniach wojennych, [w:] Materiały do zagadnień muzealnictwa i konserwatorstwa polskiego w latach 1944–1963, red. W. Kalinowski, A. Ryszkiewicz, Warszawa, s. 20–30.
Google Scholar

Ziemie. 2004. Ziemie Zachodnie. Październik 1942–czerwiec 1944. Raporty Sekcji Zachodniej Delegatury Rządu na Kraj o sytuacji ludności polskiej i polityce okupanta niemieckiego, red. M. Adamczyk, J. Gmitruk, W. Ważniewski, Warszawa.
Google Scholar