Funkcjonowanie wiejskich cmentarzy parafii katolickichw dobie przedrozbiorowej na przykładzie dekanatów Nowa Góra, Skała i Proszowice z okolic Krakowa
Słowa kluczowe:
18 w. -- Polska, cmentarze wiejskie nowożytne, cmentarze nowożytne -- organizacja, Kraków, woj. małopolskie-region (Polska)Abstrakt
The functioning of Catholic country parish cemeteries before the partitions of Poland : illustrated with the deaneries of Nowa Góra, Skała and Proszowice near Cracow
The functioning of country cemeteries before the partitions of the Commonwealth is rather poorly researched. The article presents results of a preliminary analysis of data from parish records of funerals, which have proved an excellent source for the topic. The source basis was supplemented with records of bishops’ visitations from the Archives of the Archdiocese Curia in Cracow. The area analyzed, the deaneries of Nowa Góra, Skała and Proszowice comprising 35 parishes, is north of Cracow. The oldest early-Christian skeleton burials in Little Poland come from the turn of the 11th century. As the network of parishes developed in the 13th c., the dead began to be interred in churches and in cemeteries located next to churches. There were also mass graves for epidemic victims on the outskirts of settlements; dissenters were buried in unconsecrated ground (at crossroads, near roadside figures, in wastelands). Churches became burial sites for priests and the nobility, but sometimes also peasants, especially those of the country elite and church attendants. The church cemetery had burial places regarded as honourable (e.g. close to the church entrance) and places for average people. Burial fees differed according to the age of the deceased person, the location of the grave and the season of the year. As burial grounds were limited, remains were periodically exhumed and transferred to a mortuary, which was usually a wooden building next to the cemetery wall. When the mortuary was filled, the bones were reburied in a new mass grave, which was an occasionfor a solemn parish celebration. The cemetery was taken care of by the parishioners; for example they had to maintain the cemetery wall in good order. Gravediggers came from the poorer parishioners. They usually lived close to the church and usually rendered other services to the temple in addition to burying the dead. The parishes in question were unusual in that they quite often had to bury travellers, especially during epidemics or natural catastrophes, which was connected with the closeness of Cracow. At the turn of the 19th century cemeteries began to be moved further from human dwellings.
Pobrania
Bibliografia
Ariès Ph. 1989. Człowiek i śmierć. Warszawa.
Baszanowski J. 1995. Przemiany demograficzne w Gdańsku w latach 1601–1846. Gdańsk.
Bieniarzówna J. and Małecki J.M. 1984. Dzieje Krakowa, t. 2: Kraków w wiekach XVI–XVIII. Kraków.
Bukowski W., Dybaś B., Janeczek A., Noga Z. 2011. Edycja mapy topograficznej Galicji i Lodomerii (tzw. MapyMieg’a) z lat 1775–1783, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. LIX, nr 1, 101–106.
Buśko C. 2006. Wstępne wyniki badań archeologiczno-architektonicznych prowadzonych na Rynku Głównym w Krakowie w 2005–2006 roku, „Wiadomości Konserwatorskie”, nr 19, 67–70.
Chojecki D. K. and Włodarczyk E. 2010. Choroba i śmierć w perspektywie społecznej w XIII–XXI wieku. Warszawa
Chudzińska B. 1998. Dewocjonalia z nowożytnego cmentarzyska we wsi Maniowy na Podhalu. Kraków.
Czerwiński T. 2012. Kapliczki i krzyże przydrożne w Polsce. Warszawa.
Dąbrowski P., Gronkiewicz S., Kaczmarek R., Krzyżanowska M., Kwiatkowska B., Witkowski J. 1999. Grób księżnej Karoliny z Piastów legnicko-brzeskich w kościele pocysterskim p.w. św. Bartłomieja w Trzebnicy, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. XLVII, nr 3–4, 435–444.
Daniluk M. 2002. Kostnica. In Encyklopedia Katolicka, t. 9. Lublin.
Dziobek-Romański J. 1999. Cmentarze — zarys regulacji historycznych, prawnych i kanonicznych, „Rocznik Historyczno-Archiwalny”, XIII, 3–32.
Fijałkowski P. 1999. Polska parafia luterańska w Królewcu w XVI–XIX w. Materialne podstawy funkcjonowania wspólnoty religijnej, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej", R. XLVII, nr 3–4, 354-370.
Filarska B. and Pałka P. 1979. Cmentarz. In: Encyklopedia Katolicka, t. III, Lublin, 517–521.
Fischer A. 1921. Zwyczaje pogrzebowe ludu polskiego. Lwów.
Gieysztorowa I. 1971. Niebezpieczeństwa metodyczne polskich badań metrykalnych XVII–XVIII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. XIX, nr 4, 557–603.
Girtler K. 1971. Opowiadania. Pamiętniki z lat 1832–1857, II. Kraków.
Górny M. 1985. Stan zachowania pałuckiej rejestracji metrykalnej XVI–XIX w. Staropolski powiat kcyński, „Przeszłość Demograficzna Polski”, t. 16, 207–208.
Grodziska K. 1982. Powstanie Cmentarza Rakowickiego w Krakowie, „Rocznik Biblioteki PAN i PAUw Krakowie”, R. 27, 5–17.
Grodziska-Ożóg K. 1983. Cmentarz Rakowicki w Krakowie. Kraków–Wrocław.
Grodziska-Ożóg K. 2003. Dwieście lat krakowskiej nekropolii. In: Cmentarz Rakowicki w Krakowie, Krakowska Teka Konserwatorska, t. III, Kraków.
Grodziski S. and Dwornicka I. (wyd.) 1987. Chronografia albo dziejopis żywiecki. Żywiec.
IA 2005. Informator Archeologiczny. Badania 1996. Warszawa 2005, 249, 276, 292, 293, 298, 301, 308, 309.
Insadowski H. 1929. Kościelne prawo pogrzebowe, „Ateneum Kapłańskie”, t. 23–24.
Kaczanowski K., Gołąb H., Wiśniewska-Niedźwiecka E. 2001. Analiza antropologiczna szczątków ludzkichz kościoła św. Marka w Krakowie. In: Z. Kliś (ed.), Studia z dziejów kościoła św. Marka w Krakowie. Kraków.
Karbownik H., Ofiary iura stolae na ziemiach polskich w latach 1285–1918. Lublin.
Karpiński A. 1983. Pauperes. O mieszkańcach Warszawy XVI i XVII wieku. Warszawa.
Karpiński A. 2000. W walce z niewidzialnym wrogiem. Epidemie chorób zakaźnych w Rzeczypospolitej w XVI– XVIII wieku i ich następstwa demograficzne, społeczno-ekonomiczne i polityczne. Warszawa.
Kazusek S. 2013. Rynek regionalny Krakowa w drugiej połowie XVII wieku. In: P. Guzowski and K. Boroda (eds.), Rynki lokalne i regionalne w XV–XVIII wieku. Białystok–Kraków, 129–151.
Kizik E. 1997. Naenia funebris. Pogrzeby w Gdańsku wczesnonowożytnym (XVI–XVIII wiek). In: S. Salmonowicz(ed.), Mieszczaństwo gdańskie. Gdańsk.
Kizik E. 1998. Śmierć w mieście hanzeatyckim w XVI–XVIII wieku. Studium z nowożytnej kultury funeralnej. Gdańsk.
Kleczyński J. (wyd.) 1894. Spis ludności diecezji krakowskiej z r. 1787. „Archiwum Komisji HistorycznejAkademii Umiejętności”, VII, Kraków.
Klonder A. 2011. Koszty pogrzebu w testamentach oraz inwentarzach pośmiertnych mieszczan w dawnej Rzeczypospolitej, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej", R. LIX, nr 3–4.
Kołodziejski S. 1995. Późne średniowiecze. In: Pradzieje i średniowiecze. Natura i kultura w krajobrazie Jury, t. 4. Kraków.
Kowalski M. 2004. „Do zmartwychwstania swego za pewnym wodzem Kristusem…”. Staropolskie inskrypcje północno-zachodniej Małopolski. Kielce.
Kozik J. S., Wyżga M. 2012. Przy wielkiej drodze. Gmina Igołomia-Wawrzeńczyce od wieków średnich do współczesności. Igołomia-Wawrzeńczyce.
Kracik J. 1989. Miasto zatrzymuje umarłych. Krakowskie nekropolie a kultura duchowa XVII–XVIII wieku. In: J. M. Małecki (ed.), Z przeszłości Krakowa. Warszawa–Kraków, 165–182.
Kracik J. 1991. Pokonać czarną śmierć. Staropolskie postawy wobec zarazy, Kraków.
Kramarska-Anyszek K. 1977. Dzieje klasztoru PP. Norbertanek w Krakowie na Zwierzyńcu do roku 1840, „Nasza Przeszłość”, t. 47.
Krasnowolski B. 2013. Leksykon zabytków architektury Małopolski. Warszawa.
Krawczuk W., Miodunka P. , Nabiałek K. 2009. Dzieje Wojnicza od XVI do XVIII wieku. Wojnicz.
Kuklo C. 2009. Demografia Rzeczypospolitej przedrozbiorowej. Warszawa.
Litak S. 2004. Parafie w Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku. Struktura, funkcje społeczno-religijne iedukacyjne. Lublin.
Łuszczkiewicz W. 1898. Stare cmentarze krakowskie, ich zabytki sztuki i obyczaju kościelnego, „Rocznik Krakowski”, R. 1.
Madurowicz H. and Podraza A. 1958. Regiony gospodarcze Małopolski Zachodniej w drugiej połowie XVIII wieku. Wrocław.
Małecki J. M. 1963. Studia nad rynkiem regionalnym Krakowa w XVI wieku. Warszawa.
Marchewka J., Majchrzak Ł., Przybyłok A., Jarzębak K., Mucha N. 2014. „Śmierć puka jednako”. Analiza archeologiczno-antropologiczna cmentarza przy Rondzie Grunwaldzkim w Krakowie (XVII–XVIII w.) — sezon 2011. In: W. Dzieduszycki and J. Wrzesiński (eds.), Królowie i biskupi, rycerze i chłopi — identyfikacja zmarłych. Funeralia Lednickie — spotkanie 16. Poznań, 465–477.
Myszka M. 2003. Dawne cmentarze Krakowa w świetle badań archeologicznych. In: Cmentarz Rakowicki w Krakowie, Krakowska Teka Konserwatorska, t. III. Kraków, 121–143.
Noga Z. 1997. Osadnictwo i stosunki własnościowe w XVI–XVIII wieku. In: Z. Noga (ed.), Osadnictwo i krajobraz od schyłku średniowiecza po współczesność. Natura i kultura w krajobrazie Jury, t. 5. Kraków.
Nowicki T. 2011. Ministri ecclesiae. Służba kościelna i witrycy w diecezji włocławskiej w XVIII wieku. Lublin.
Orgelbranda S. Encyklopedia. 1898. Orgelbranda S. Encyklopedia Powszechna z ilustracjami, t. III. Warszawa.
Pankiewicz A. (ed.) 2012. Nowożytny cmentarz przy kościele św. Piotra i Pawła na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu (lata 1621–1670). Wratislavia Antiqua. Studia z Dziejów Wrocławia, t. 17. Wrocław.
Pasiecznik J. 1980. Działalność klasztoru Franciszkanów-Reformatów w Krakowie 1625–1978. Kraków, 21–30
Puchalski F. 1927. O cmentarzach. Warszawa.
Smoczyński W. 1888. Kartka z dziejów Tenczynka. Kraków.
Stoksikówna J. 1975. Galicyjski kataster gruntowy. Jego geneza, dzieje i spuścizna aktowa, „Archeion”, LXIII, 165–187.
Sułowski Z. 1997. Księgi zgonów parafii Kijany i Bystrzyca z drugiej połowy XVIII w., „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, t. 67, 271–299.
Sułowski Z. 1997. Wartość badawcza wybranych ksiąg zgonów z Lubelszczyzny w XVIII wieku, „Przeszłość Demograficzna Polski”, t. 20, 115.
Szostek K. 2001. Kondycja biologiczna XVII w. populacji mieszczan krakowskich na podstawie analiz chemicznych pochówków przy kościele św. Marka w Krakowie. In: Z. Kliś (ed.), Studia z dziejów kościoła św. Marka w Krakowie. Kraków, 129–137.
Tunia K. and Niewiarowski S. 2013. Pałac w Igołomi. Przeszłość i współczesność. Igołomia.
Wachowski K. 2002. Problematyka cmentarzy przykościelnych w średniowiecznym Wrocławiu. In: C. Buśko, J. Klápště, L. Leciejewicz, S. Moździoch (eds.), Civitas et villa. Miasto i wieś w średniowiecznej Europie Środkowej. Wrocław–Praga, 113–122.
Więcek A. and Gotfryd M. 2004. Cmentarze Krakowa. Kraków.
Wiślicz T. 1997. Chłopskie pogrzeby w Polsce od drugiej połowy XVI do końca XVIII wieku, "Kartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. XLV, nr 3–4, 351–369.
Wiślicz T. 1999. „Miejsca cudowne” w Małopolsce w XVI–XVIII w., „Kartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. XLVII, nr 3–4, 339–344.
Wiślicz T. 2001. Ile kosztował pogrzeb chłopa w Polsce XVII–XVIII wieku (i kto za to płacił?). In: H. Suchojad (ed.), Wesela, chrzciny i pogrzeby w XVI–XVIII wieku. Kultura życia i śmierci. Warszawa, 273–286.
Wiślicz T. 2001. Zarobić na duszne zbawienie. Religijność chłopów małopolskich od połowy XVI do końca XVIII wieku. Warszawa.
Wiślicz T. 2012. Upodobanie. Małżeństwo i związki nieformalne na wsi polskiej XVII–XVIII wieku. Wrocław.
Wiśniewski J. 1917. Dekanat miechowski. Radom.
Wiśniowski E. 2004. Parafie w średniowiecznej Polsce. Lublin.
Wojcieszak M. 2012. Nekropole średniowiecznego i wczesnonowożytnego Wrocławia, Wratislavia Antiqua. Studia z Dziejów Wrocławia, t. 15. Wrocław.
Wojcieszak M., Cmentarz św. Piotra i Pawła na Ostrowie Tumskim w świetle ksiąg parafialnych. In: Nowożytny cmentarz przy kościele św. Piotra i Pawła na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu (lata 1621–1670). Wratislavia Antiqua. Studia z Dziejów Wrocławia, t. 17, Wrocław, 47–48.
Wójcik W. 1958. Prawo cmentarne w Polsce do połowy XVI wieku, „Polonia Sacra”, nr 10, 165–218.
Wyżga M. 2011. Księgi metrykalne parafii Wszystkich Świętych w Rudawie pod Krakowem. In: Małopolska. Regiony — regionalizmy — małe ojczyzny, t. 13. Kraków, 165–188.
Wyżga M. 2011. Parafia Raciborowice od XVI do końca XVIII wieku. Studium o społeczności lokalnej. Kraków.
Wyżga M. 2011. Żydówka z Sieborowic pochowana w kościele, „Lokalności. Kwartalnik Stowarzyszenia Korona Północnego Krakowa”, nr 1–2.
Wyżga M. 2012. Teraz robak, proch i nic. Cmentarze wiejskie pod Krakowem w czasach staropolskich. InM. Wyżga (ed.), O dziedzictwie kulturowym wsi podkrakowskiej. Kraków–Raciborowice, s.73–94
Wyżga M. 2013. Szlachta w księgach zmarłych parafii Gorzków z lat 1727–1797. In Małopolska. Regiony —regionalizmy — małe ojczyzny, t. 15. Kraków, 67–75
Zań-Ograbek G. 2000. Historia Krakowa kapliczkami pisana. In B. Wierzbicka (ed.), Święci przydrożni, patroni przyuliczni. Materiały sesji naukowej. Warszawa, 20–21 maja 1999 roku. Warszawa, 240, 243, 250
Zaremska H. 1974. Żywi wobec zmarłych. Brackie i cechowe pogrzeby w Krakowie w XIV–pierwszej połowieXVI w., „Kwart. Hist.”, R. LXXXI, z. 1, 742, 743
Zoll-Adamikowa H. 1967. Małopolskie cmentarzyska z X–XII w. a kwestia recepcji chrześcijaństwa w Małopolsce, „Kw. HKM”, R. XV, nr 1, 43-53
Zoll-Adamikowa H. 1971. Wczesnośredniowieczne cmentarzyska szkieletowe Małopolski, t. II, Wrocław,142–144
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
