Wyroby fajansowe z manufaktur w Królewcu (koniec XVII–początek XIX w.)

Abstrakt

W dawnych Prusach Królewskich i Książęcych silnie rozwinięte było garncarstwo cechowe. W licznych ośrodkach miejskich (szczególnie mniejszych) był to jeden z ważniejszych cechów. Lokalni garncarze konkurowali ze sobą, z garncarzami poza cechowymi oraz (szczególnie w XVII i XVIII w.) z napływem wyrobów ceramicznych z ośrodków zagranicznych, przede wszystkim fajansów holenderskich. Być może dlatego na tych terenach nigdy nie było znaczących i silnych manufaktur ceramicznych. Najbliżej Elbląga położona była wytwórnia ceramiki założona w pobliżu Gdańska na Stolzenbergu (obecnie gdańska dzielnica Chełm), w 1781 roku. Jej założycielem był król pruski Fryderyk II. Została ona usytuowana na tym terenie, gdyż było ono miejscem zamieszkania i pracy bardzo dużej liczby pozacechowych garncarzy, będących silną konkurencją dla ośrodka gdańskiego. Również powstała tutaj wytwórnia fajansów miała być w zamierzeniu konkurencją dla tego miasta. Manufaktura działała prawdopodobnie do 1812 roku, kiedy to została zniszczona przez wojska francuskie. Dziś jej wyroby są znane prawie wyłącznie z opisów i zdjęć obiektów przechowywanych z zbiorach muzealnych przedwojennego Gdańska. Dziś nieliczne naczynia przypisywane tej manufakturze przechowywane są w Muzeum Narodowym w Gdańsku. Natomiast w Królewcu, dzisiejszym Kaliningradzie, w drugiej połowie XVIII wieku zostały założone dwie manufaktury ceramiczne. Pierwsza nazywana była fabryką braci Collin i została założona przez Paula Heinricha Collina w 1776 roku. Współwłaścicielem tej fabryki fajansu i kamionki był jego brat. Jej wyroby nie zyskały jednak popularności i manufaktura została zamknięta w 1785 roku. Drugą z królewieckich manufaktur założył Johann Eberhard Ludwig Ehrenreich w 1772 r. Pomimo początkowych trudności finansowych, w 1779 roku rozpoczęła ona produkcję naczyń fajansowych, a rok później także z fajansu delikatnego. Lata osiemdziesiąte XVIII wieku to okres największej prosperity zakładu. Produkowano wówczas naczynia fajansowe kryte szkliwem, z fajansu delikatnego w typie angielskim oraz wyroby garncarskie, a od 1779 r. także flizy. W latach 1789-1803 manufakturą zarządzał syn Johanna – Daniel. Duża konkurencja zagranicznych fabryk spowodowała na początku XIX wieku trudności finansowe i jej upadek w 1812 r. W tej wytwórni produkowane były różnorodne wyroby, m.in. duże serwisy stołowe, serwisy toaletowe – nalewka i miednica, doniczki z podstawkami lub bez nich, ażurowe naczynia na suszone kwiaty, różnego rodzaju naczynia kuchenne jak garnki, okrągłe rondle i patelnie oraz dzbanuszki do śmietany, cukiernice, maselnice, świeczniki, serwisy do kawy i herbaty, teryny, salaterki, kompotierki, sosjerki, solniczki, naczynia apteczne, naczynia dla dzieci, patery na owoce, nocniki, a także flizy. Do najczęściej stosowanych motywów zdobniczych należały kwiaty malowane na niebiesko kobaltem (w różnych odcieniach) oraz na fioletowo-brązowo manganem. Dziś wyroby manufaktur królewieckich nie są znane i nie są rozpoznawane, a w kolekcjach muzealnych znajdują się tylko pojedyncze egzemplarze. Odkryte w Elblągu naczynia z manufaktury Ehrenreicha są obecnie najliczniejszym zbiorem tych naczyń.