Reflections on the beginnings of ancient Russian glassmaking

Maria Dekówna

doi:10.23858/APol68.2023.006

Opublikowane: 22023-12-27 — zaktualizowane 2023-12-27

Tom 68 (2023)

Reflections on the beginnings of ancient Russian glassmaking

Maria Dekówna

Archeologia Polski

Dział: Studia

https://doi.org/10.23858/APol68.2023.006

Abstrakt

The origin of non-alkaline lead-silica (PbO•SiO2) and lead-potassium-silica (PbO•K2O•SiO2) glass-forming technologies, which many Russian researchers believe to be typical of ancient Russian glassmaking and attesting to independent glassmaking in early 11th c. Rus’, is discussed in this paper, limited to a few selected aspects of the issue. Research has proposed two sources of these technologies adopted in Rus’: Byzantium (Shchapova, Noonan) and, in the case of the first one, the Far East (Brill). The number of discoveries of glasses of these two chemical types, both artifacts and production waste, from Europe as well as from the Far East in particular, has grown in the past few dozen years. New studies presenting the results of chemical composition analyses of glasses of these types have also increased exponentially. The growing body of data substantiates a return to the subject of the origins of ancient Rus’ glassmaking. The research should be based on a comparative analysis of the results of laboratory tests of remains from workshops of type A (with full production cycles attested) as well as ready products found in ancient Rus’ and in other regions, especially in the Far East.

Słowa kluczowe:

early medieval Rus’, glassmaking, provenience of PbO•SiO2 and PbO•K2O•SiO2 recipes

Inne teksty tego samego autora

Hanna Kowalewska-Marszałek, Halina Królik, Maria Dekówna, Katarzyna Kerneder-Gubała, Dagmara H. Werra, Jacek Kabaciński, Małgorzata Winiarska-Kabacińska, Iwona Sobkowiak-Tabaka, Wojciech Borkowski, Elżbieta Ciepielewska, Dominik Płaza, Dr hab. Zofia Antonina Sulgostowska, prof. IAE PAN (13.06.1944–12.02.2023) , Archeologia Polski: Tom 68 (2023)
Maria Dekówna, Dr Eleonora Tabaczyńska (5.08.1931–15.06.2015) , Archeologia Polski: Tom 61 (2016)
Maria Dekówna, Beata Kita, Wprowadzenie , Archeologia Polski: Tom 61 (2016)
Maria Dekówna, Urszula Dymaczewska, Fragment naczynia szklanego z napisem znaleziony w Odercy (Bułgaria) , Archeologia Polski: Tom 59 Nr 1-2 (2014)
Maria Dekówna, Prof. dr hab. Janusz Durko (23.02.1915 – 5.09.2017) , Archeologia Polski: Tom 63 (2018)
Maria Dekówna, Prof. dr inż. Włodzimierz Świetlik (18.10.1922 – 27.07.2016) , Archeologia Polski: Tom 61 (2016)
Maria Dekówna, Od Redaktora , Archeologia Polski: Tom 68 (2023)
Andrzej Buko, Maria Dekówna, Stanisław Tabaczyński, Członek rzeczywisty Polskiej Akademii Nauk – piętnaście lat później , Archeologia Polski: Tom 60 Nr 1-2 (2015)

Pobierz pliki

PDF (English)

Zasady cytowania

Dekówna, M. (2023). Reflections on the beginnings of ancient Russian glassmaking. Archeologia Polski, 68, 181–207. https://doi.org/10.23858/APol68.2023.006

Cited by / Share

Licencja

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.

Bibliografia

A r w i d s s o n G. 1984, Glättsteine und Glättbretter, [in:] Systematische Analysen der Gräberfunde, Birka, II/1, G. Arwidsson ed., Stockholm, pp. 199–202.
Google Scholar

B a k h t a d z e R. A., D e o p i k V. B. 1963, Khimiko-tekhnologicheskii analiz rannesrednevekovykh bus severnogo Kavkaza, [in:] Srednevekovye pamyatniki severnoi Osetii, Materialy i issledovaniya po arkheologii SSSR, 114, Moskva, pp. 148–151.
Google Scholar

B a y l e y J. 2009, Early medieval lead-rich glass in the British Isles – a survey of the evidence, [in:] Annales du 17e Congrès de l’Association Internationale pour l’Histoire du Verre. Anvers, 2006, K. Jenssens, P. Degryse, P. Cosyny, J. Caen, L. Van’t dack eds, Antwerp, pp. 255–260.
Google Scholar

B e z b o r o d o v M. A. 1956, Steklodelie v drevnei Rusi, Minsk.
Google Scholar

B e z b o r o d o v M. A. 1969, Khimiya i tekhnologiya drevnikh i srednevekovykh stekol, Minsk.
Google Scholar

B r i l l R. H. 1989, Thoughts on the glass of Central Asia with analyses of some glasses from Afghanistan, [in:] XV International Congress on glass. Leningrad 1989. Proceedings. Archaeometry, O.V. Mazurin ed., pp. 19–24.
Google Scholar

B r i l l R. H. 1999, Chemical analyses of early glasses, 2, Tables of analyse, Corning, New York.
Google Scholar

B r i l l R. H., M a r t i n J. H. eds 1991, Scientific research in early Chinese glass. Proceedings of the Archaeometry of Glass Sessions of the 1984 International Symposium on Glass. Beijing September 7, 1984, with supplementary papers, Corning, New York.
Google Scholar

B r i l l R. H., S t a p l e t o n C. P. 2012, Chemical analyses of early glasses, 3, The years 2000–2011, Reports and essays, Corning, New York.
Google Scholar

B r i l l H. R., W o s i n s k i J. F. 1988, ‘Glass manufacture’, [in:] Excavations at Jalame site of a glass factory in late Roman Palestine, G.D. Weinberg ed., Columbia, pp. 283–288.
Google Scholar

C a l e y E. R. 1962, Analyses of ancient glasses. 1790–1957. A comprehensive and critical Survey, The Corning Museum of Glass. Monographs, I, Corning, New York.
Google Scholar

C a u n e A. 2003, Funde der Glättgläser des 10. bis 17. Jahrhunderts in Lettland, [in:] Res et Fontes. Księga jubileuszowa Dr. Eugeniusza Cnotliwego, Szczecin, pp. 279–289.
Google Scholar

C l o p X., G r a t u z e B., B e l l a m y I. M . 1998, Revisió de dos suposats objectes calcolítics d’ornament a partir de la caracterització de la seva matèria primera, “Cypsela”, 12, pp. 111–118.
Google Scholar

Č e r n á E., Hu l í n s k ý V., G e d e o n O. 2001, Výpověd’ mikroanalýz vzorků skel z raného středověku, “Archeologické rozhledy”, 53, pp. 59–89.
Google Scholar

Č e r n á E., T o m k o v á K. 2017, On the road from the Early to High Middle Ages: glass of the 9th–13th centuries in Bohemia, “Archaeologia Polona”, 55, pp. 189–210.
Google Scholar

D e k ó w n a M. 1980a, Methods of examining ancient glasses, [in:] Unconventional archaeology. New approaches and goals in Polish archaeology, R. Schild ed., Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk, pp. 213–233.
Google Scholar

D e k ó w n a M. 1980b, Szkło w Europie wczesnośredniowiecznej, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk.
Google Scholar

D e k ó w n a M. 1981, Remarques sur la chronologie de l’introduction dans la verrerie européenne médiévale de la technologie potassique et de celle au plomb non-alcaline, [in:] Annales du 8e Congrès de l’Association Internationale pour l’Histoire du Verre. Londres–Liverpool 18–25 septembre 1979, Liège, pp. 145–160.
Google Scholar

D e k ó w n a M. 1987, Essai de classification et d’interprétation des vestiges de la production du verre provenant des sites archéologiques antiques et du haut Moyen Âge, [in:] Annales du 10e Congrès de l’Association Internationale pour l’Histoire du Verre. Madrid/Segovie 23–28 septembre 1985, Amsterdam, pp. 207–220.
Google Scholar

D e k ó w n a M. 1988, Uwagi na temat klasyfikacji i interpretacji pozostałości starożytnej i wczesnośredniowiecznej produkcji szklarskiej, [in:] Studia nad etnogenezą Słowian i kulturą Europy wczesnośredniowiecznej, G. Labuda, S. Tabaczyński eds, II, Wrocław–Warszawa Kraków–Gdańsk, pp. 5–20.
Google Scholar

D e k ó w n a M. 2000, Zagadkowe szkło z Cösitz, Kr. Köthen, Archaeologia Historica Polona, 8, Źródła archeologiczne i ich treści, Toruń, pp. 183–204.
Google Scholar

D e k ó w n a M. 2009, Z metodyki badań nad miejscową produkcją szkła. Na podstawie starożytnych i wczesnośredniowiecznych źródeł archeologicznych, Študijné Zvesti Archeologického Ústavu SAV, 45, Nitra, pp. 15–28.
Google Scholar

D e k ó w n a M. [2010] 2015, The glass from Cösitz (Zörbig), Sachsen-Anhalt, and the origins of non-alcaline lead silica glass from European finds. The state of research in outline, “Archaeologia Polona”, 48, pp. 269–287.
Google Scholar

D e k ó w n a M., P u r o w s k i T. 2012, Znaleziska związane ze szklarstwem oraz okazy z kwarcu ze stanowiska Janów Pomorski, [in:] Janów Pomorski stan. 1. Wyniki ratowniczych badań archeologicznych w latach 2007–2008, M. Bogucki, B. Jurkiewicz eds, Studia nad Truso, I/3, Analizy, Elbląg, pp. 65–260.
Google Scholar

D e k ó w n a M., P u r o w s k i T. 2015, Glass beads, [in:] Bodzia. A late Viking-Age elite cemetery in Central Poland, A. Buko ed., East Central and Eastern Europe in the Middle Ages, 450–1450, F. Curta ed., 27, Leiden/Boston, pp. 222–261.
Google Scholar

D e k ó w n a M., P u r o w s k i T. 2019, Biżuteria szklana z cmentarzyska w Dziekanowicach, [in:] Groby z biżuterią wczesnośredniowiecznego cmentarzyska w Dziekanowicach, J. Wrzesiński ed., Biblioteka Studiów Lednickich, Fontes 8:1, Lednica, pp. 237–360.
Google Scholar

E g o r ’ k o v A. N. 2015, Vzglyad na nekotorye problemy interpretacii sostava drevnego stekla, [in:] Steklo vostochnoi Evropy s drevnosti do nachala XX veka, Sankt-Peterburg, pp. 327–335.
Google Scholar

F r e e s t o n e I. C. 1994, Chemical analysis of ‘raw’ glass fragments, Excavations at Carthage. The British Mission, II/1, The circular harbour, north side, the side and finds other than pottery, H.R. Hurst ed., p. 290.
Google Scholar

F r e e s t o n e I. C., P o n t i n g M . , H u g h e s M . J . 2002, The origins of Byzantine glass from Moroni Petrera, Cyprus, “Archaeometry”, 44/2, pp. 257–272.
Google Scholar

G a l i b i n V. A. 2001, Sostav stekla kak arkheologicheskii istochnik. Ars vitraria experimentalis, Sankt-Peterburg.
Google Scholar

G a n F u x i 2009, The Silk Road and ancient Chinese glass, [in:] Ancient glass research along the Silk Road, Gan Fuxi, R. Brill, Tian Shouyun eds, New Yersey–London–Singapore–Beijing–Shanghai–Hong Kong–Taipei–Chennai, pp. 41–108.
Google Scholar

G a n F u x i., B r i l l R., T i a n S h o u y u n eds 2009, Ancient glass research along the Silk Road, New Yersey–London–Singapore–Beijing–Shanghai–Hong Kong–Taipei– Chennai.
Google Scholar

G r a t u z e B., F o y D., L a n c e l o t J., T é r e y g e o l F. 2003, Les “lissoirs” carolingiens en verre au plomb: mise en évidence de la valorisation des scories issues du traitement des galènes argentifières de Melle (Deux–Sèvres), [in:] Échanges et commerce du verre dans le monde antique. Actes du colloque de l’Association Française pour l’Archéologie du verre. Aix-en-Provence et Marseille 7–9 juin 2001, D. Foy, M.-D. Nenna eds, Monographies instrumentum, 24, M. Feugère ed., Montagnac, pp. 101–107.
Google Scholar

G r a t u z e B., G u e r i t M., S i m o n L., V i l l a v e r d e L., B a r b i e r E. 2014a, Des verres carolingiens de composition atypique à Bressuire et Faye-sur-Ardin (nord de region melloise, Deux-Sévres), Bulletin de l’Association Française pour l’Archéologie du Verre, 2014, pp. 114–117.
Google Scholar

G r a t u z e B., G u e r r o t C ., F o y D., B a y l e y J., A r l e s A., T é r e y g e - o l F. 2014b, Melle: mise en évidence de l’utilisation des scories vitreuses issues de la chaîne opératoire de production de l’argent comme matière premiére de l’industrie verrièr, [in:] Du
Google Scholar

monde franc aux califats omeyyade et abbasside: extraction et produits des mines d’argent de Melle et Jahali, Veröffentlichungen aus dem Deutschen Bergbau-Museum Bochum, 199, pp. 211–230.
Google Scholar

G r a t u z e B., G u e r r o t C., F o y D., A r l e s A., T é r e y g e o l F., B a r o n S. 2017, Les galets de verre au plomb carolingiens issus des acories de Melle: élaboration et distribution, [in:] M. Bompaire, G. Sarah eds, Actes du colloque “Mine, métal, monnaie, Melle”, Haute études médiévales modernes, 111, EPHE, Sciences Historiques et Philologiques, V, Genève, pp. 87–110.
Google Scholar

G r i g o r ’e v a N. V., L e s m a n Y u. M. 2012, Novye materialy o steklodelii v srednevekovoi Ladoge, [in:] Ladoga i Ladozhskaya zemlya v épokhu srednevekov’ya, 3, Sankt-Peterburg, pp. 62–77.
Google Scholar

H e n d e r s o n J. 1989, The scientific analysis of ancient glass and its archaeological interpretation, [in:] Scientific analysis in archaeology and its interpretation, J. Henderson ed., Oxford University Committee for Archaeology, Monograph, 10, Oxford, pp. 30–62.
Google Scholar

H e n d e r s o n J. 2013, Ancient glass. An interdisciplinary exploration, Cambridge.
Google Scholar

H i m m e l o v á Z. 1995, Glasfunde aus Mikulčice, Studien zum Burgwall von Mikulčice, I, F. Daim, L. Poláček eds, Spisy Archeologického Ústavu AV Brno, 2, Brno, pp. 83–106.
Google Scholar

J e ž e k M., Z a v ž e l J. 2022, Early medieval glass smoothers as a manifestation of the spread of Christianity in Mainland Europe, “Prähistorische Zeitschrift”, 97/1, pp. 324–343.
Google Scholar

K a ź m i e r c z y k J. 1968, Z badań wczesnośredniowiecznego zespołu osadniczego w Niemczy Śląskiej w latach 1964–1965, “Sprawozdania Archeologiczne”, 19, pp. 238–247.
Google Scholar

K a ź m i e r c z y k J. 1970, Wrocław lewobrzeżny we wczesnym średniowieczu, II, Wrocław–Warszawa–Kraków.
Google Scholar

K h a m a i k o N., Z h u r u k i h i n a O., C h m i l ’ L., G u n’ M., Ne s t e ro v s ’ k i i V. 2021, Arkheologichnii kontekst davn’orus’kikh sklorobnikh kompleksiv Kievo-Pechers’koi lavri, [in:] Materiali IX naukovikh chitan’ Muzeyu istorii Desyatinnoitserkvi, prisvyachenikh 1025-richchyu osvyachennya Desyatinnoi tserkvi, Opus Mixtum,9, Kiiv, pp. 121–155, X–XV.
Google Scholar

K h a m a i k o N . V., Z h u r u k i h i n a O. Y u., G u n’ M. O. 2022, Novii poglyad na vpershe vidkritu na Kiivs’komu Podoli sklorobnu maisternyu, Arkheologiya i davnya istoriya Ukrainu, 2 (43), pp. 50–64.
Google Scholar

K r u e g e r I ., W e d e p o h l K. H. 2003, Composition and shapes of glass of the early medieval period (8th to 10th century AD) in Central Europe, [in:] Échanges et commerce du verre dans le monde antique. Actes du colloque de l’Association Française pour l’Archéologie du verre. Aix-en-Provence et Marseille 7–9 juin 2001, D. Foy, M.-D. Nenna eds, Monographies instrumentum, 24, M. Feugère ed., Montagnac, pp. 91–100.
Google Scholar

L a z a r e v V. N. 1986, Istoriya vizantiiskoi zhivopisi, Moskva.
Google Scholar

M a c q u e t C. 1990, Les lissoires de verre, approche technique et bibliographique, “Archéologie Mediévale”, 20, pp. 319–334.
Google Scholar

M e c k i n g O. 2013, Medieval lead glass in Central Europe, “Archaeometry”, 55/4, pp. 641–662.
Google Scholar

N o o n a n T. 1989, The millennium of Russia’s first perestroika: the origins of a Kievan glass industry under prince Vladimir, Kennan Institute Occasional Papers, 233, pp. 3–43.
Google Scholar

O l c z a k J. 1964, Stan badań nad szklarstwem wczesnośredniowiecznej Słowiańszczyzny, “Slavia Antiqua”, 11, pp. 301–349.
Google Scholar

O l c z a k J. 1968, Wytwórczość szklarska na terenie Polski we wczesnym średniowieczu. Studium archeologiczno-technologiczne, Studia i materiały z historii kultury materialnej, 35, A. Gieysztor ed., Studia z dziejów rzemiosła i przemysłu, 8, Z. Kamieńska ed., Wrocław-Warszawa–Kraków.
Google Scholar

O l c z a k J. 1998, Produkcja szkła w rzymskim i wczesnobizantyjskim Novae w świetle źródeł archeologicznych (Mezja Dolna), Toruń.
Google Scholar

O l c z a k J. 1999, Nowe materiały do dziejów użytkowania szkła na ziemiach polskich (część 3), Acta Universitatis Nicolai Copernici. Archeologia, 27, Archeologia szkła, 8, Toruń, pp. 3–52.
Google Scholar

P a n k i e w i c z A., S i e m i a n o w s k a S., S a d o w s k i K. 2017, Wczesnośredniowieczna biżuteria szklana z głównych ośrodków grodowych Śląska (Wrocław, Opole, Niemcza), In pago Silensi. Wrocławskie Studia Wczesnośredniowieczne, 3, Wrocław.
Google Scholar

R j a b i n i n E. A., G a l i b i n V. A. 1995, New data concerning early glass beadmaking in Ladoga (in the 8th to 10th centuries A.D.), [in:] Glass beads. Cultural history, technology, experiment and analogy. Proceeding of the Nordic glass bead seminar 16.–18. October 1992 at the Historical-Archaeological Experimental Centre in Lejre, Denmark, M. Rasmussen, U. Lund Hansen, U. Näsman eds, Studies in Technology and Culture, 2. Lejre, pp. 109–112.
Google Scholar

R o b e r t s h a w P., B e n c o N., W o o d M., D u s s u b i e u x L., M e l c h i o - r r e E., E t t a h i r i A. 2010, Chemical analysis of glass beads from medieval al-Basra (Morocco), “Archaeometry”, 52/3, pp. 355–379.
Google Scholar

R y a b i n i n E. A. 1997, Nachal’nyi etap steklodeliya v Baltiiskom regione (po materialam issledovanii Ladogi VIII–IX v.v.), [in:] Divinec staroladozhskii. Mezhdisciplinarnye issledovaniya, G.S. Lebedev ed., Sankt-Peterburg, pp. 43–49.
Google Scholar

R z e ź n i k P., S t o k s i k H. 2017, Wyniki analiz archeometrycznych tygli szklarskich z Obiszowa na Dolnym Śląsku, [in:] Ceramika i szkło w archeologii i konserwacji, S. Siemianowska, P. Rzeźnik, K. Chrzan eds, Wrocław, pp. 239–259.
Google Scholar

S c h u l d E. 1967, Die slawischen Burgen von Neu-Nieköhr/Wallendorf, Kreis Teterow, Beiträge zur Ur- und Frühgeschichte der Bezirke Rostock, Schwerin und Neubrandenburg, I, Schwerin.
Google Scholar

S c h i b i l l e N., A r e s J., d e J., G a r c i a M. T. C. , G u e r r o t C. 2020, Ex novo development of lead glassmaking in early Umayyad Spain, Proceedings of the National Academy of Sciences 117/28, pp. 16243–16249.
Google Scholar

S h c h a p o v a Y u. L. 1972, Steklo Kievskoi Rusi, Moskva.
Google Scholar

S h c h a p o v a Y u. L. 1978, O drevnerusskom steklovarenii, [in:] Drevnyaya Rus’ i slavyane, Moskva, pp. 206–212.
Google Scholar

S h c h a p o v a Y u. L. 1983, Ocherki istorii drevnego steklodeliya (po materialam doliny Nila, Blizhnego Vostoka i Evropy), Moskva.
Google Scholar

S h c h a p o v a Y u. L. 1998, Vizantiiskoe steklo. Ocherki istorii, Moskva.
Google Scholar

S h c h a p o v a Y u. L. 2008, Vizantiiskoe steklo. Ocherki istorii, Izdanie tret’e, Moskva.
Google Scholar

S h i M e i g u a n g, H e O u l i, W u Z o n g d a o, Z h o u Fu z h e n g 1991, Investigations of some ancient Chinese lead glasses, [in:] Scientific research in early Chinese glasses. Proceedings of the Archaeometry of Glass Sessions of the 1984 International Symposium on
Google Scholar

Glass. Beijing, September 7, 1984 with supplementary papers, R.H. Brill, J.H. Martin eds, Corning, New York, pp. 27–30.
Google Scholar

S i e m i a n o w s k a S., P a n k i e w i c z A., S a d o w s k i K. 2019, On technology and production techniques of early medieval glass rings from Silesia, “Archaeometry” 61/3, pp. 614–646.
Google Scholar

S t a š š í k o v á - Š t u k o v s k á D., P l š k o A . 1997, Typologische und technologische Aspekte der Perlen aus dem frühmittelalterlichen Gräberfeld in Borovce, [in:] Perlen. Archäologie, Techniken, Analysen, Akten des Internationalen Perlensymposiums in Mannheim vom 11. bis 14. November 1994, U. Von Freeden, A. Wieczorek eds, Bonn, pp. 259–274.
Google Scholar

S t a w i a r s k a T. 1984, Szkła z okresu wpływów rzymskich z północnej Polski. Studium technologiczne, Biblioteca Antiqua, J. Wielowiejski ed., 19, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź.
Google Scholar

S t a w i a r s k a T. 1988, (Review of:) Ju.L. Ščapova, Očerki istorii drevnego steklodelija (po materialam doliny Nila, Bližnego Vostoka i Evropy), Moskva 1983, “Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 36/1, pp. 115–124.
Google Scholar

S t a w i a r s k a T., B i s M . 2022, Zarys zasadniczych problemów metodycznych w badaniach składu chemicznego szkieł zabytkowych (wybrane przykłady), Acta Universitatis Nicolai Copernici. Archeologia, 38, pp. 265–315.
Google Scholar

S t e p h a n H. - G . , W e d e p o h l K. H., H a r t m a n n G. 1992, Die Gläser der hochmittelalterlichen Waldglashütte Steimcke. Berichte über die Grabungsergebnisse, “Zeitschrift für Archäologie des Mittelalters”, 20, pp. 89–123.
Google Scholar

S t e p h a n H. - G., W e d e p o h l K. H., H a r t m a n n G. 1997, Mittelalterliches Glas aus dem Reichskloster und der Stadtwüstung Corvey, “Germania”, 75, pp. 673–715.
Google Scholar

S t e p p u h n P. 1999, Der mittelalterliche Gniedelstein: Glättglas oder Glasbarren? Zu Primärfunktion und Kontinuität eines Glasobjektes vom Frühmittelalter bis zur Neuzeit, “Nachrichten aus Niedersachsens Urgeschichte”, 68, pp. 113–139.
Google Scholar

S t o l y a r o v a E. K. 2014, Steklyannaya gladilka iz Gnezdova, [in:] Rus’ v IX–XII vekakh. Obshchestvo, gosudarstvo, kul’tura, N.A. Makarov, A.E. Leont’ev, I.E. Zaitseva eds, Moskva–Vologda, pp. 421–428.
Google Scholar

S t o l y a r o v a E. K. 2015, O priznakakh mestnogo proizvodstva stekla (na primere drevnei Rusi), [in:] Steklo vostochnoi Evropy s drevnosti do nachala XX veka, Sankt-Peterburg, pp. 336–343.
Google Scholar

S z c z a p o w a J. L. 1973, Zasady interpretacji analiz składu szkła zabytkowego, “Archeologia Polski”, 18/1, pp. 15–72.
Google Scholar

Š č a p o v a J. L. 1975, Le verre byzantin du Ve–XIIe siècles (Aspect chimico-technologique du problème), [in:] Srednjovekovno staklo na Balkanu (V–XV vek). Zbornik radova sa međunarodnog savetovanja održanog od 22 do 24 aprila 1974 u Beogradu, V. Čubrilović ed., Beograd, pp. 33–48.
Google Scholar

Š č a p o v a J. [1991] 1992, Un lissoir de Novgorod. Réflexions sur la verrerie médiévale. “Acta Archaeologica” (København), 62, pp. 231-243.
Google Scholar

T h é n o t A. 1985, Note sur quatre objets énigmatiques en matière vitreuse de la collection F. Moreau au M.A.N. à Sainte-Germain-en-Laye, [in:] Annales du 9e Congrès de l’Association Internationale pour l’Histoire du Verre. Nancy (France). 22–28 mai 1983, Liège, pp. 149–156.
Google Scholar

T u r n e r W. E. S. 1956, Studies in ancient glasses and glassmaking processes, part III. The chronology of the glassmaking constituents, “Journal of the Society of Glass Technology”, 40/192, pp. 39T–52T.
Google Scholar

U l l r i ch D. G. 1989, Halbedelsteine und Glasfunde, [in:] Ausgrabungen, Funde und Naturwissenschaftliche Untersuchungen auf dem Burgwall in Berlin-Spandau. Archäologisch-historische Forschungen in Spandau, A. von Müller, K. von Müller eds, 3, Berlin, pp. 57–99.
Google Scholar

W a j d a S. 2014, Wyroby szklane, [in:] Średniowieczne cmentarzysko w Czarnej Wielkiej, stan. 1, woj. podlaskie (badania 1951–1978), II, Białystok, pp. 57–103.
Google Scholar

W a j d a S., M e r k e l S. W., F l o r k i e w i c z I., J a n s e n M., M a r c i n i a k - Ma l i s z e w s k a B., W a g n e r B., W o ł o s z y n M. 2023, Early medieval lead glass bangles from Czermno, Poland: results of elemental and lead isotopes analyses, “Archaeometry”, pp. 1–20 [https://doi.org/10,11.11/arcm.12907].
Google Scholar

W e d e p o h l K. H. 2001, The composition of glass from the Carolingian and post-Carolingian period in Central Europe, [in:] Il colore nel Medioevo. Arte simbolo tecnica. La vetraria in Occidente dal IV all’ XI secolo. Atti delle Giornate di Studi Lucca 23-24-25 settembre 1999, F. Dell’Acqua, R. Silva eds, Lucca, pp. 257–270.
Google Scholar

W e d e p o h l K. H., K r u e g e r I., H a r t m a n n G. 1995, Medieval lead glass from northwestern Europe, “Journal of Glass Studies”, 37, pp. 65–82.
Google Scholar

Z o r n B ., H i l g n e r A. eds 2010, Glass along the Silk Road from 200 BC to AD 1000. International Conference within the Scope of the “Sino-German project on cultural Heritage Preservation” of the RGZM and the Shaanzi Provincial Institute of Archaeology, December 11th–12th 2008. RGZM-Tagungen, 9, Mainz.
Google Scholar

Ż u c h o w s k a M. 2016, Importowane naczynia szklane w Chinach w I tysiącleciu n.e., “Archeologia Polski”, pp. 77–112.
Google Scholar