W poszukiwaniu źródła „totalnego”. Najważniejsze kierunki badańnad testamentami ludności miejskiej w XIII–XVIII w.
DOI:
https://doi.org/10.23858/KHKM68.2020.1.002Słowa kluczowe:
testamenty, szkoła „Annales”, historia mentalności, metoda kwantytatywnaAbstrakt
Przez wprowadzenie do tytułu określenia „źródło totalne” autorka przywołuje nieco dziś zapomniane, fundamentalne znaczenie historyków ze szkoły „Annales” w skierowaniu badań nad testamentami i z testamentami na tory seryjnej historii mentalności (histoire sérielle des mentalités). Ze źródła interesującego niemal wyłącznie historyków prawa i biografów stały się one dokumentacją uniwersalną, niezbędną w studiach z zakresu „nowej historii” społecznej, gospodarczej, kultury. W artykule najwięcej uwagi poświęcono najważniejszym studiom z lat siedemdziesiątym i osiemdziesiątym XX w., których kwestionariusze i metodę kwantytatywną powielają do dziś mediewiści i historycy wczesnej nowożytności: Michela Vovelle’a, Piété baroque et déchristianisation: les attitudes devant la mort en Provence au XVIIIe siècle. Les attitudes devant la mort d'après les clauses des testaments (1973) i Jacques’a Chiffoleau, La comptabilité de l'au-delà. Les hommes, la mort et la religion dans la région d'Avignon à la fin du Moyen Age (vers 1320-vers 1480) (1980). Autorka rozważa ich znaczenie i oddziaływanie w kontekście lansowanej przez „annalistów” (P. Chaunu, F. Braudel) metodologii historii seryjnej oraz szczytowych osiągnięć historii mentalności dotyczących historii śmierci. Druga problematyka, którą podejmuje autorka, to będąca przedmiotem nowych studiów badaczy anglo-amerykańskich kultura materialna renesansu (głównie włoskiego). Bliżej omawia także mające stosunkowo długą tradycję badania nad legatami oraz gender turn coraz wyraźniejszy w nich (i generalnie w studiach nad testamentami). Przedstawiając bardzo szkicowo badania nad testamentami miejskimi niemieckimi, polskimi i czeskimi zwraca uwaga na znaczenie w nich kwestii źródłoznawczych (forma i język, uwierzytelnienie i rejestracja testamentów). Osobny akapit poświęca skrajnie sceptycznemu stanowisku Martina Nodla co do potencjału badawczego metody kwantytatywnej (w odniesieniu do testamentów z miast czeskich), która nie przystaje do dokumentacji, której w tej części Europy późnośredniowiecznej nie można uznać ani za masową, ani za społecznie reprezentatywną.
Pobrania
Bibliografia
Adamska Anna. 2013. Stąd do wieczności. Testament w perspektywie piśmienności pragmatycznej na przełomie średniowiecza i epoki nowożytnej, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. LXI, nr 2, s. 185–200.
Aders Günter. 1932. Das Testamentsrecht der Stadt Köln im Mittelalter, Köln.
Annales de démographie historique. 1973. „Annales de démographie historique”, nr specjalny: Enfant et sociétés.
Annales. Economies, sociétés, civilisations. 1972. „Annales. Economies, sociétés, civilisations”, nr 4–5: Famille et société.
Arguse Aude. 2011. “Je le dis pour mémoire”. Testaments d’Indiens, lieux d’une justice ordinaire. Cajamarca, Pérou, XVIIe siècle, https://journals.openedition.org/nuevomundo/ (dostęp 10.01.2020).
Ariès Philippe. 1960. L’enfant et la vie familiale sous l’ancien régime, Paris.
Ariès Philippe. 1975. Essais sur histoire de la mort en Occident: du Moyen Âge à nos jours, Paris. Ariès Philippe. 1977. L’Homme devant la mort, Paris.Ariès Philippe. 1978. L’histoire des mentalités,[w:] Lanouvelle histoire, Paris, s. 402–423.
Aubenas Roger J. 1927. Le testament en Provence dans droit, Aix-en-Provence.Auffroy Henri. 1899. Évolution du testament en France des origines au XIII e siècle, Paris.
Augustyniak Urszula. 2014. Testamenty ewangelików reformowanych w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI–XVIII wieku, Warszawa (wyd. 2).
Bertram Martin. 1990. Bologneser Testamente, erster Teil: Die urkundliche Überlieferung, „Quellen und Forschungen aus italienischen Archiven und Bibliotheken”, R.70, s. 151–233.
Bertram Martin. 1991. Bologneser Testamente,zweiter Teil: Sondierungen in den Libri Memoriali, „Quellen und Forschungen aus italienischen Archiven und Bibliotheken”, R. 71, s. 195–240.
Bertram Martin. 1995. “Renaissance Mentality” in Italian Testaments?, „The Journal of Modern History”, R. 67, nr 2, s. 358–369.
Bertrand Régis. 2017. De l’histoire de l’Église à l’histoire religieuse de la Révolution, [w:] La Révolution française au carrefour des recherches, red. M. Lapied, C. Peyrard, Aix-en-Provence, s. 249–261.
Bloch Marc. 1924. Les Rois thaumaturges. Étude sur le caractère surnaturel attribué à la puissance royale particulièrement en France et en Angleterre, Strasbourg.
Bobowski Bogdan. 2009. Testament w średniowiecznym prawie polskim, „Prace naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Zeszyty Historyczne”, nr X, s. 83–88.
Borek Piotr. 2015. O kompozycji XVII-wiecznych testamentów mieszczan przemyskich, [w:] P. Borek, „Przyszłym czasom swej sławy gotować poprawce”.Studia o literaturze i piśmiennictwie wieków dawnych, Kraków (przedruk z: „Rocznik Przemyski”, R. 44, nr 3, 2008, s. 53–66).
Borkowska Małgorzata OSB. 1984. Dekret w niebieskim ferowany parlamencie. Wybór testamentów z XVII–XVIII wieku, Kraków.
Braudel Fernand. 1963. Pour une histoire sérielle: “Séville et l’Atlantique (1504–1650)”, „Annales. Economies, sociétés, civilisations”, R. 18, nr 3, s. 541–553.
Braudel Fernand. 1971. Historia i trwanie, tłum. B. Geremek, Warszawa.
Braudel Fernand. 1976–1977. Morze Śródziemne i świat śródziemnomorski w epoce Filipa II, t. 1–2, tłum. T. Mrówczyński, M. Ochab, M. Kula, M. Kwiecińska, Gdańsk.
Braudel Fernand. 1992. Kultura materialna, gospodarka i kapitalizm, XV–XVIII wiek, t. 1–3, tłum. M. Ochab, P. Graff, E.D. Żółkiewska, J. i J. Strzeleccy, Warszawa.
Braudel Fernand. 2006. Gramatyka cywilizacji, tłum. H. Igalson-Tygielska, Warszawa.
Burke Peter. 2015. The French Historical Revolution: The Annales School 1929–2014 (wyd. 2), Cambridge.Chaunu Pierre. 1960. Dynamique conjoncturelle et Histoire sérielle — Point de vue d’historien, „Industrie” Bruxelle, 1erjuin 1960, s. 370–376.
Chaunu Pierre. 1964. Histoire quantitative ou histoire sérielle, „Cahiers Vilfredo Pareto”, R. 2, nr 3, s. 165–176.
Chaunu Pierre. 1978. Histoire quantitative, Histoire sérielle, Paris.Chaunu Pierre, Chaunu Huguette. 1955–1960. Séville et l’Atlantique (1504–1650), t. 1–8, Paris.
Chiffoleau Jacques. 1980. La comptabilité de l’au-delà. Les hommes, la mort et la religion dans la région d’Avignon à la fin du Moyen Âge (vers 1320–vers 1480), Collection de l’École française de Rome, 47, Rome.
Cohn Samuel Kline, Jr. 1992. The Cult of Remembrance and the Black Death: Six Renaissance Cities in Central Italy, Baltimore.
Cohn Samuel Kline, Jr. 2000. The Place of Dead in Flanders and Tuscany: Towards a Comparative History of the Black Death, [w:] The Place of the Dead: Death and Remembrance in Late Medieval and Early Modern Europe, red. B. Gordon, P. Marshall, Cambridge, s. 17–43.
Cohn Samuel Kline, Jr. 2011a. Last Wills and Testaments. Oxford Bibliographies Online Research Guide, Oxford.
Cohn Samuel Kline, Jr. 2011b. Renaissance attachment to things: material culture in last wills and testaments, „Economic History Review”, R. 65, nr 3, s. 984–1004.
Corbin Alain, Déloye Yves, Haegel Florence. 1993. De l’histoire des représentations à l’histoire sans nom. Entretien avec Alain Corbin, „Politix”, R. 6, nr 21, s. 7–14 (numer tematyczny: Représentations de Paris, red. Y. Déloye, F. Haegel).
Danowska Ewa. 2011. Dług śmiertelności wypłacić potrzeba. Wybór testamentów mieszczan kra-kowskich z XVII–XVIII wieku, Kraków.
Delaruelle Etienne. 1975. La piété populaire au Moyen Âge,red. R. Manselli, A. Vauchez, Torino.
Dorini Umberto. 1916. Il diritto penale e la delinquenza in Firenze nel sec. XIV., Lucca.Elias Norbert. 1939. Über den Prozess der Zivilisation, t. 1–2, Basel.
Elias Norbert. 1980. Przemiany obyczajów w cywilizacji Zachodu, tłum.T. Zabłudowski, Warszawa.
Elias Norbert. 2011. O procesie cywilizacji, tłum. K. Markiewicz, T. Zabłudowski, Warszawa.
Epstein Steven. 1984. Wills and Wealth in Medieval Genoa, 1150–1250, Cambridge MA.
Famille. 1977. Famille et parenté dans l’Occident médiévale, red. J. Le Goff, G. Duby, Rome.
Faral Edmond. 1938. La vie quotidienne au temps de Saint Louis, Paris.
Febvre Lucien. 1928. Un Destin. Martin Luther, Paris.
Findlen Paula. 1998. Possessing the Past: TheMaterial Worldof the ItalianRenaissance, „American Historical Review”, R. 103, s. 83–114.
Flandrin Jean-Louis. 1976. Familles, parenté, maison, sexualité dans l’ancienne société, Paris.
For the salvation. 2012. “For the salvation of my soul”. Women and Wills in Medieval and Early Modern France, red. J. Rollo-Koster, K.L. Reyerson, St. Andrews.
Foucault Michel. 1961. Folie et déraison. Histoire de la folie à l’âge classique, Paris.
Gens. 1989. Gens à histoire, gens sans histoire: dialogue Bourdieu/Chartier, „Politix”, R. 2, nr 6, s. 53–60 (nr tematyczny: Les liaisons dangereuses. Histoire, sociologie, science politique, red. S. Bourmeau i in.).
Gilson Etienne. 1932. L’esprit de la philosophie médiévale, Paris. Gilson Etienne. 1958. Duch filozofii chrześcijańskiej, tłum. J. Rybałt, Warszawa.
Goubert Pierre. 1960. Beauvais et le Beauvaisis de 1600 à 1730. Contribution à l’histoire sociale de la France au XVIIe siècle, Paris.
Gros Guillaume. 2010. Philippe Ariès: naissance et postérité d’un modele interprétatif de l’enfance, „Histoire de l’éducation”, nr 125, s. 49–72.
Jawor Grzegorz. 1981. Stałe formuły w testamentach polskich, „Rozprawy Komisji Językowej. Wrocławskie Towarzystwo Naukowe”, R. 12, s. 217–233.
Katalogi. 2017. Katalogi testamentów mieszkańców miast z terenów Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego do 1795 roku, t. 1–7, red. U. Augustyniak, Warszawa.
Kizik Edmund. 1998. Śmierć w mieście hanzeatyckim w XVI–XVIII wieku. Studium z nowożytnej kultury funeralnej, Gdańsk.
Klassen John Martin. 1990a. Gifts for the Soul and Social Charity in Late Medieval Bohemia, [w:] Materielle Kultur und religiöse Stiftung im Spätmittelalter. Internationales Round-Table-Gespräch, Krems an der Donau, 26. September 1988, red. H. Kühnel, Wien, s. 63–81.
Klassen John Martin. 1990b. Household Composition in Medieval Bohemia, „Journal of Medieval History”, R. 16, s. 55–75.
Kultura. 1997. Kultura Polski średniowiecznej. XIV–XV w., red. B. Geremek, Warszawa. KHKM. 1994. „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. XLII, 1994, nr 2.
La nouvelle histoire. 1978. Lanouvelle histoire, red. J. Le Goff, R. Chartier, J. Revel, Paris.
Le Roy Ladurie Emmanuel. 1966. Les Paysans de Languedoc, Paris.
Le Roy Ladurie Emmanuel. 1975. Montaillou, village occitan de 1294 à 1324, Paris.
Le Roy Ladurie Emmanuel. 1979. Chaunu, Lebrun, Vovelle: The New History of Death, [w:] Le Roy Ladurie E., The Territory of the Historian, t. 1, tłum. B. i S. Reynolds, Chicago, s. 273–284.
Lebrun François. 1971. Les hommes et la mort en Anjou aux XVIIe et XVIIIe siècles, Paris.
Lewis Katherine J. 2003. Women, Testamentary Discourse and Life-Writing in Later Medieval England, [w:] Medieval Women and the Law, red. N.J. Menuge, Woodbridge, s. 67–75.
Manikowska Halina. 2015. Topos czy rzeczywistość? O czarnej śmierci w „Dekameronie” raz jesz-cze, „Studia Źródłoznawcze”, R. LIII, s. 17–54.
Michaud Francine. 2015. De père en fils? Sensibilité spirituelle à travers les testaments marseillais, 1248–1350, [w:] Le testament spirituel du Moyen Âge à l’époque moderne: legs, saluts de l’âme, miroir des vertus chrétiennes, red. C. Barralis, A. Wagner, C. Marschal, Metz, s. 21–33.
Możejko Beata. 2010. Rozrachunek z życiem doczesnym (gdańskie testamenty mieszczańskie z XV i początków XVI w.), Gdańsk.
Nodl Martin.2006. Středověký testament jako abnormalita, [w:] Pozdně středověké testamenty v českých městech. Prameny, metodologie a formy využití. Sbornik příspěvků z konference uspo-řádané 30. listopadu 2005 Archivem hlavního města Prahy a Historickým ústavem Akademie věd České republiky, red. K. Jíšová, E. Doležalová, Praha, s. 73–86.
Nodl Martin. 2010. Średniowieczny testament jako anomalia, tłum. M.R. Pauk, [w:] Dom, majątek, klient, sługa. Manifestacja pozycji elit w przestrzeni materialnej i społecznej (XIII–XIX wiek), red. M.R. Pauk, M. Saczyńska, Warszawa, s. 149–160.
Planning. 2018. Planning for Death: Wills and Death related Property Arrangements in Europe 1200–1600, red. M. Korpiola, A. Lahtinen, Medieval Law and its Practice, 23, Leiden–Boston.
Rapp Francis. 1971. L’Église et la vie religieuse en Occident à la fin du Moyen Âge, Nouvelle Clio, 25, Paris.
Reyerson Kathryn L. 1978. Changes in Testamentary Practice at Montpellier on the Eve of the Black Death, „Church History”, R. 47, nr 3, s. 253–269.
Seelenheil. 2007. Seelenheil und irdischer Besitz: Testamente als Quellen für den Umgang mit den letzten Dingen, red. M. Herzog, C. Hollberg, Konstanz.
Soboul Albert. 1956. Sentiment religieux et cultes populaires pendant la Révolution. Saintes patrio-tes et martyrs de la liberté, „Archives de sociologie des religions”, R. 2, 1956, s. 73–87.
Stolarek Jakub. 2013. Testament ustny (testamentum nuncupativum) w wybranych komentarzach Bartolusa de Saxoferrato i Baldusa de Ubaldis, „Czasopismo Prawno-Historyczne”, R. LXV, nr 2, s. 329–342.
Swianiewicz Jan. 2014. Możliwość makrohistorii: Braudel, Wallerstein, Deleuze, Toruń.
Tenenti Alberto. 1952. La Vie et la mort à travers l’art du XV e siècle, Paris.
Le testament. 2013. Le testament spirituel, du Moyen Âge à l’époque moderne, legs, salut de l’âme, miroir des vertus chrétiennes, red. C. Barralis, C. Marchal, A. Wagner, Metz.
Tymiakin Leszek. 1990. O formułach w XVII-wiecznym testamencie przemyskim, „Rocznik Przemyski”, R. 27, s. 141–145.
Vovelle Michel. 1973. Piétébaroque et déchristianisation en Provence au XVIII e siècle. Les attitudes devant la mort d’après les clauses des testaments, Civilisations et mentalités, Paris.
Vovelle Michel. 1979. Un préalable à toute histoire sérielle: la représentativité sociale du testament (XIV–XIX e siècle), [w:] Les Actes notariés: sources de l’histoire sociale XVI e–XIX e siècles. Actes du Colloque de Strasbourg (mars 1978), red. B. Vogler, Strasbourg, s. 257–277.
Vovelle Michel. 1983. La mort et l’Occident. De 1300 à nos jours, Paris.
Weltch Evelyn. 2005. Shoppingin the Renaissance: Consumer Cultures in Italy 1400–1600, New Haven.
Weltch Evelyn. 2007. The Material Renaissance, New York.
When Death. 2000. When Death Do Us Part: Understanding and Interpreting the Probate Records of Early-Modern England, red. T. Arkell, N. Goose, N. Evans, Oxford.
Williams William H. 1976. rec.: Michel Vovelle. Piété baroque et déchristianisation en Provence au XVIII e siècle: Les attitudes devant la mort d’après les clauses des testaments, „American Historical Review”, R. 81, nr 5, s. 1125.
Wrzosek Wojciech. 1990, Koncepcja historii globalnej F. Braudela, [w:] W. Wrzosek, Z. Drozdowicz, J. Topolski, Swoistości poznania historycznego, Poznań, s. 136–214.
Wysmułek Jakub. 2015. Testamenty mieszczan krakowskich (XIV–XV wiek), Warszawa.
Zaremska Hanna. 1997. Człowiek wobec śmierci: wyobrażenia i rytuały, [w:] Kultura Polski średniowiecznej. XIV–XV w., red. B. Geremek, Warszawa, s. 485–510.
