Obraz kartograficzny miast Królestwa Polskiego 1815–1836
DOI:
https://doi.org/10.23858/KHKM68.2020.2.006Słowa kluczowe:
Królestwo Polskie, XIX wiek, Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych i Policji, miasto, plany regulacyjneAbstrakt
Lata 1815-1836 były ważnym okresem w rozwoju kartografii miast polskich. W tym okresie pod względem techniki wykonania map Warszawa odróżnia się od innych ośrodków miejskich. Wynikało to przede wszystkim z faktu kartowania stolicy co najmniej do połowy XIX w. przez topograficzne służby wojskowe, dysponujące wówczas najlepszymi środkami materialnymi i najlepszą kadrą inżynieryjną. Wydarzeniem przełomowym w prowadzeniu prac porządkowych i pomiarowych w miastach Królestwa Polskiego było ustanowienie 4 stycznia 1820 r. Komisji Miast w strukturze Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policji. Komórka ta miała nadzorować realizację prac pomiarowych i kartograficznych. Jej urzędnicy opracowali nową instrukcję w tym zakresie, ogłoszoną 2 września 1820 r. Natomiast kolejna instrukcja pomiarowa przygotowana przez Komisję Miast weszła w życie 28 marca 1823 r. i obowiązywała do 1836 r. Dokument ten przewidywał opracowanie dla każdego miasta dwóch map w skalach 1:1500 i 1:5000. Większość map wielkoskalowych, które powstały w latach dwudziestych i trzydziestych XIX w., to plany sytuacyjne bądź sytuacyjno-regulacyjne, przede wszystkim uwzględniające aktualny stan własnościowy, zagospodarowania i zabudowy miasta, czasami z naniesionymi projektami regulacji części terenu zabudowanego lub pojedynczych ulic oraz placów. Niewiele powstało wówczas planów regulacyjnych całych miast, takich jak Plan miasta Pragi, z wykreśloną w całości nową siecią placów i ulic. Spośród zachowanych z okresu Królestwa Polskiego doby konstytucyjnej map wielkoskalowych na szczególną uwagę zasługują plany miast wówczas lokowanych. W tym czasie duży wpływ na rozwój sieci miast, zwłaszcza w zachodniej części Królestwa Polskiego, miały inwestycje w przemyśle, głównie włókienniczym. W latach 1815-1830 sześć ośrodków w tym rejonie otrzymało prawa miejskie: Babiak, Ozorków, Aleksandrów, Zduńska Wola, Zgierz, Konstantynów i Tomaszów Mazowiecki.
Pobrania
Bibliografia
AGAD [Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie], KiO [Kartografika z innych Oddziałów AGAD], 7, 8, 52, 74, 82, 83, 122, 590.
AGAD [Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie], KRSW [Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych i Policji], 1839, 4482, 2816.
AGAD [Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie], Zb. Kart. [Zbiór Kartograficzny] 46-1, 46-2, 46-8 ark. 1, 49-31 ark. 2, 57-23 ark. 2, 69-20 ark. 1-5, 77-5 ark. 1-9, 77-6, 92-5 ark. 1-9, 184-3, 186-17, 195-18, 195-20, 198-13, 323-25, 347-5b, 362-44, 369-9, 383-2, 486-18, 486-19, 488-35.
APŁ [Archiwum Państwowe w Łodzi], Zb. Kart. [Zbiór Kartograficzny], 10, 1583, 2650.
APW [Archiwum Państwowe w Warszawie], Zb. Kart. [Zbiór Kartograficzny], K-20.
BN [Biblioteka Narodowa], ZZK [Zakład Zbiorów Kartograficznych], 579, 1062, 1247.
IS PAN [Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk], Zbiory fotografii i rysunków pomiarowych, neg. nr 47803.
Muzeum Warszawy, Zbiory kartograficzne, MHW7718/Pl.
PW, WA [Politechnika Warszawska, Wydział Architektury], Zb. Kart. [Zbiór Kartograficzny], U III 65.
RWHAP [Rosyjskie Wojskowo-Historyczne Archiwum Państwowym w Moskwie], Zespół 846, sygn. 21782.
Bajer Karol. 1958. Przemysł włókienniczy na ziemiach polskich od początku XIX wieku do 1939 roku. Zarys historyczno-ekonomiczny, Łódź.
Bartoszewicz Agnieszka. 2008. Obraz kartograficzny Szadku w XIX w., „Biuletyn Szadkowski”, t. 8, s. 85–91.
Bartoszewicz Agnieszka, Bartoszewicz Henryk. 1995. Plany ogólne Warszawy w Archiwum Głównym Akt Dawnych (1809–1915), „Archeion”, t. XCIV.
Bartoszewicz Agnieszka, Bartoszewicz Henryk. 1997. Plany ogólne Warszawy 1809–1916 w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych. Katalog, Warszawa.
Bartoszewicz Agnieszka, Bartoszewicz Henryk. 2012, Kartografia miast Mazowsza i ziemi dobrzyń-skiej do końca XVIII wieku, wyd. 2, Warszawa–Pułtusk.
Bartoszewicz Henryk. 2007. Obraz kartograficzny miast polskich w XVII–XIX wieku. Katalog wy-stawy, Warszawa.
Bartoszewicz Henryk. 2010. Nota wydawnicza, [w:] Atlas de cartes et de plans pour servir à l’intelligence de l’histoire de l’insurrection du peuple polonaise par Mr. Spazier, Leipsic 1833 [Atlas map i planów służących zrozumieniu historii powstania narodu polskiego wydany w Lipsku w 1833 r. przez Richarda Otto Spaziera], reprint, Warszawa.
Bartoszewicz Henryk. 2010. Udział inżynierów i kartografów armii Królestwa Polskiego w wojnie polsko-rosyjskiej 1830–1831, „Geodeta”, nr 11 (186), s. 64–68.
Bartoszewicz Henryk. 2011. Rewiry żydowskie w miastach Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego świetle map wielkoskalowych, [w:] Z dziejów kartografii, t. 15: Dawna kartografia miast, red. J. Ostrowski, P.E. Weszpiński, Warszawa, s. 259–287.
Bartoszewicz Henryk. 2012. Z dziejów kartografii Mazowsza i ziem sąsiednich XVII–XX wieku, Warszawa–Pułtusk.
Bartoszewicz Henryk. 2017. Warszawa w okresie Królestwa Polskiego doby konstytucyjnej, [w:] H. Bartoszewicz, P.E. Weszpiński, 1825. Korpus Inżynierów Wojskowych. Plan Warszawy. Plan Miasta Stołecznego Warszawy Wymierzony przez Officerów Korpusu Inżenierów w latach 1818 i 1819 i litografowany przez tychże w roku 1822, Warszawa, s. 9–79.
Berdecka Anna. 1974. Nowe lokacje miast królewskich w Małopolsce w latach 1333–1370: chrono-logia i rozmieszczenie, „Przegląd Historyczny”, t. 65/4, s. 594–624.
Ćwik Władysław. 2001. „Oswobodziciele wolności” — dozorcy miast Królestwa Polskiego (1818––1821), [w:] Przez tysiąclecia: państwo — prawo — jednostka, Materiały ogólnopolskiej konferencji historyków prawa Ustroń 17–20 września 2000 r., red. A. Latyński, M. Mikołajczyk, t. 1, Katowice, s. 139–147.
Domański Michał. 1996–1997. Siestrzyński Łukasz Jan (1784–1824), [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 37, Warszawa–Kraków, s. 382–384.
Gąsiorowska-Grabowska Natalia. 1975. Z dziejów przemysłu w Królestwie Polskim 1815–1915, Warszawa.
Gembarzewski Bronisław. 1903. Wojsko Polskie. Królestwo Polskie 1815–1830, Warszawa.
Grabiszewska Liliana. 2013. Działalność urbanistyczna i przepisy budowlane Królestwa Polskiego (1815–1915) w planach regulacji warszawskiej Pragi, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, t. 58, z. 3, s. 67–92.
Katalog. 1974. Katalog rysunków architektonicznych z akt Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie. Rysunki architektoniczne, plany urbanistyczne, varia z lat 1800–1868, oprac. M. Łodyńska-Kosińska, Warszawa.
Kieniewicz Stefan. 1956. Archiwum Skarbowe w Warszawie, [w:] Straty archiwów i bibliotek warszawskich w zakresie rękopiśmiennych źródeł historycznych, t. 2: Archiwa porozbiorowe i najnowsze, red. K. Konarski, Warszawa, s. 17–24.
Kieniewicz Stefan. 1975. Historia Polski 1795–1918, Warszawa.Kieniewicz Stefan. 1976. Warszawa w latach 1795–1914, Warszawa.
Kołodziejczyk Ryszard. 1961. Zamiana miast na osady w Królestwie Polskim, „Kwartalnik Historyczny”, R. 68, z. 1, s. 191–200.
Krassowski Bogusław, Majewska Barbara. 1982. Plany Warszawy 1815–1831, Warszawa.
Marszał Tadeusz. 2019. Szadkowskie ogłoszenie reklamowe z 1837 roku — asumpt do kilku uwag na temat osadnictwa niemieckiego i rozwoju rzemiosła tekstylnego w Szadku na początku XIX w., „Biuletyn Szadkowski”, t. 19, s. 51–75.
Olszewicz Bolesław. 1921. Polska kartografia wojskowa (zarys historyczny), Warszawa.
Olszewicz Bolesław. 1998. Kartografia polska XIX wieku (przegląd chronologiczno-bibliograficzny), t. 1: Materiały zebrane w Archiwum Polskiej Akademii Nauk, wyd. W. Wernerowa, Warszawa.
Omilanowska Małgorzata. 2003. Spis rysunków architektonicznych z akt Komitetu Techniczno-Budowlanego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w Centralnym Państwowym Archiwum w St. Petersburu: Królestwo Polskie, Warszawa.
Oniszczuk Aleksandra. 2020. Władze Księstwa Warszawskiego wobec Żydów: debata, ustawodawstwo, praktyka, Wrocław (w druku).
Plany. 1996. Plany miast polskich w archiwach państwowych, oprac. M. Lewandowska, M. Stelmach, pod kier. A. Tomczaka, Warszawa.
Staszewski Kazimierz. 1938. Plany i pomiary miasta Płocka oraz gruntów podmiejskich od roku 1793 do lat ostatnich, Płock.
Szczypiorski Adam. 1964. Ćwierć wieku Warszawy 1806–1830, Wrocław–Warszawa–Kraków.
Szwankowski Eugeniusz. 1948. Kubickiego Plan regulacji Pragi, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury”, R. 10, nr 2, s. 161–166.
Tukaj Helena, Wróbel Janusz. 1992. Aleksandrów Łódzki, Zarys dziejów 1816–1948, Aleksandrów.
Wątroba Przemysław. 1998. Jakuba Kubickiego projekty urbanistyczne dla Warszawy i Pragi: przyczynek do recepcji urbanistycznych idei francuskiego oświecenia, „Rocznik Warszawski”, t. 28, s. 61–80.
Weszpiński Paweł E. 2017. Plan miasta stołecznego Warszawy Korpusu Inżynierów Wojskowych w skali około1:48000 z 1825 roku, [w:] H. Bartoszewicz, P.E. Weszpiński, 1825. Korpus Inżynierów Wojskowych. Plan Warszawy. Plan Miasta Stołecznego Warszawy Wymierzony przez Officerów Korpusu Inżenierów w latach 1818 i 1819 i litografowany przez tychże w roku 1822, Warszawa, s. 83–226.
Woźniak Krzysztof P. 2017. Aleksandrów i okoliczne wsie w świetle nieznanych źródeł z przełomu XVIII i XIX wieku,„Studia z Geografii Politycznej i Historycznej”, t. 6, s. 137–151.
Żygawski Jakub, Sirko Mieczysław. 2006. Okoliczności powstania planów i map Zamościa od XVII do XX wieku oraz sylwetki ich autorów, „Polski Przegląd Kartograficzny”, t. 38, nr 3, s. 233–145.
