Duchowni w testamentach mieszczańskich — mieszczanie w testamentach duchownych. Zapisy ostatniej woli jako źródła do badania powiązań (Prusy, XV–początek XVI wieku)
DOI:
https://doi.org/10.23858/KHKM68.2020.3.003Słowa kluczowe:
duchowieństwo, mieszczaństwo, testamenty, powiązania społeczne, średniowiecze, PrusyAbstrakt
W artykule podjęto problem testamentu jako źródła do badania powiązań społecznych w średniowieczu – relacji pomiędzy osobami duchownymi i świeckimi na podstawie ich wzajemnej obecności w aktach ostatniej woli. Zwrócono przy tym uwagę na problemy metodologiczne związane z wykorzystaniem tej kategorii źródeł, wynikające ze stosunkowo niewielkiej ich liczby (nie są to źródła masowe) i lakoniczności informacji na temat charakteru omawianych związków. Dlatego też, zgodnie z propozycją czeskiego badacza Martina Nodla, uwzględnione testamenty potraktowano w perspektywie mikrohistorycznej, z jak najszerszym rozpoznaniem kontekstu poszczególnych aktów. Problem relacji omówiono na trzech płaszczyznach. Pierwsza to kler w testamentach mieszczan, czyli obecni przy sporządzaniu dokumentów duchowni parafialni, członkowie bractw kapłańskich, pełniący funkcję świadków, jako osoby imiennie obdarowane, a także w roli spowiedników. Przedstawiciele stanu duchownego byli notowani także ze względu na związki rodzinne z testatorem. Było to szczególnie istotne w kwestiach dziedziczenia, zwłaszcza nieruchomości. Druga rozpatrywana płaszczyzna to mieszczanie w testamentach kleru. W przypadku dokumentów sporządzanych przez wyższych duchownych, pochodzących z miast, to głównie ich krewni. Często wzmiankowano też inne osoby świeckie związane z testatorem – przede wszystkim służbę, na rzecz której dokonywano nadań. Trzecia grupa zagadnień dotyczy relacji między samymi duchownymi. Księża bowiem wielokrotnie występowali w testamentach innych przedstawicieli kleru. Można stwierdzić, że rozpatrywane materiały stanowią jedynie punkt wyjścia do rozważań nad tytułowym zagadnieniem. Związki między tymi grupami społecznymi należy rozpoznać także na podstawie innych źródeł pisanych, uzupełniając o jak najszerszy kontekst biograficzny, społeczny i kulturowy.
Pobrania
Bibliografia
AAWO [Archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie], Dokumenty Kapituły, t. 25.
AAWO [Archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie], Archiwum Biskupie, Eh 163.
AP Gdańsk [Archiwum Państwowe w Gdańsku], 300, 43/2b; 300D/82, nr 51; 368/I, nr 95, 130; 368/II, nr 65, 80, 82, 89, 91, 117; 368/III, nr 27, 35; 369, 1/117.
AP Toruń [Archiwum Państwowe w Toruniu], Kat. I, nr 938, 1019, 1037, 1309, 2510, 2603.
BG PAN [Biblioteka Gdańska Polskiej Akademii Nauk], Ms. 1383.
OBA [Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz Berlin-Dahlem, XX HA., Ordensbriefarchiv], nr 16480, 21281, 29020.
OF [Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz Berlin-Dahlem, XX HA., Ordensfolianten], nr 87.
Baur Paul. 1989. Testament und Bürgerschaft. Alltagsleben und Sachkultur im spätmittelelterlichen Konstanz, Sigmaringen.
Birch-Hirschfeld Triller A. 1999. Geida Maciej, [w:] Słownik Biograficzny Kapituły Kolegiackiej w Dobrym Mieście, red. J. Guzowski, Olsztyn, s. 15.
Biskup Radosław, Sumowski Marcin. 2020. The Micro-World of a Town Clergyman. The Will of the Rastenburg Parish Priest Georg Zinke († 1517) and the Inventory of his Parish, [w:] Studies on the Military Orders, Prussia, and Urban History: Essays in Honour of Roman Czaja on the Occasion of his sixtieth Birthday/ Beiträge zur Ritterordens-, Preussen- und Städteforschung. Festschrift für Roman Czaja zum 60. Geburtstag, red. J. Sarnowsky, K. Kwiatkowski, H. Houben, L. Pósán, A. Bárány, Debrecen, s. 405–424.
Boockmann Hartmut. 1983. Leben und Sterben im mittelalterlichen Göttingen. Über ein Testament des 15. Jahrhunderts, „Göttinger Jahrbuch”, 31, s. 73–94.
Borawska Teresa. 1996a. Bischof Albert, [w:] Słownik Biograficzny Kapituły Warmińskiej, red. J. Guzowski, Olsztyn, s. 21–22.
Borawska Teresa. 1996b. Blumenau Wawrzyniec, [w:] Słownik Biograficzny Kapituły Warmińskiej, red. J. Guzowski, Olsztyn, s. 23–24.
Borawska Teresa. 1996c. Huxer Arnold, [w:] Słownik Biograficzny Kapituły Warmińskiej, red. J. Guzowski, Olsztyn, s. 98–99.
Borawska Teresa. 1996d. Medderich Werner, [w:] Słownik Biograficzny Kapituły Warmińskiej, red. J. Guzowski, Olsztyn, s. 165–166.
Borawska Teresa. 1996e. Salendorf Fryderyk, [w:] Słownik Biograficzny Kapituły Warmińskiej, red. J. Guzowski, Olsztyn, s. 212.
Borawska Teresa. 1996f. Suchten Krzysztof, [w:] Słownik Biograficzny Kapituły Warmińskiej, red. J. Guzowski, Olsztyn, s. 241.
Borawska Teresa. 1996g. Werner Tomasz, [w:] Słownik Biograficzny Kapituły Warmińskiej, red. J. Guzowski, Olsztyn, s. 270–271.
Böhmische Bürgertestamente. 2017. Böhmische Bürgertestamente des 15. Jahrhunderts, wyd. T. Krzenck, Marburg.
Bötticher Eberhard. 2013. Historisch Kirchen Register der grossen Pfarkirchen in der Rechten Stad Dantzig S. Marien oder von alters Unser Lieben Frawen genant, auβ allen derselben Kirchen Büchern und andern Chroniken und alten Schriften zusamen getragen, [w:] Chronik der Marienkirche in Danzig. Das „Historische Kirchen Register” von Eberhard Bötticher (1616). Transkription und Auswertung/Kronika kościoła Mariackiego w Gdańsku. „Historisches Kirchen Register” Eberharda Böttichera (1616). Transkrypcja i analiza, oprac. Ch. Herrmann, E. Kizik, Köln–Weimar–Wien, s. 341–714.
Bullarium. 1998. Bullarium Poloniae, t. VI: 1447–1464, wyd. I. Sułkowska-Kuraś, S. Kuraś, współpr. P. Sczaniecki, M. Kowalczyk, Romae–Lublin.
Buława Józef. 1971. Walki społeczno-ustrojowe w Toruniu w I połowie XVI wieku, Toruń.
CDW. 1864. Codex Diplomaticus Warmiensis, Bd II: 1341–1375, wyd. C.P. Woelky, J.M. Saage, Mainz.
CDW. 1874. Codex Diplomaticus Warmiensis, Bd III: 1376–1424, wyd. C.P. Woelky, Braunsberg–Leipzig.
Constitutiones synodales. 1899. Constitutiones synodales Warmienses, Sambienses, Pomesanienses, Culmenses necnon provinciales Rigenses, red. F. Hipler, Brunsbergae.
Czarciński Ireneusz. 1993. Bractwa w wielkich miastach państwa krzyżackiego w średniowieczu, Toruń.
Długokęcki Wiesław. 2011. W sprawie późnośredniowiecznych testamentów gdańskich, „Zapiski Historyczne”, t. 76, z. 3, s. 115–139.
Domcustos. 1891. Domcustos Arnold Huxer und sein Testament vom 8. Januar 1445, „Pastoralblatt für die Diöcese Ermland”, 23, nr 11, s. 126–131.
Guttzeit Emil Johannes. 1966. Das Testament des Matz Berenfelde aus dem Jahre 1505, „Zeitschrift für die Geschichte und Altertumskunde Ermlands”, 30, s. 425–431.
Günther Otto. 1917. Andreas Slommow und Johannes Zager in den Handschriften der Danziger Marienbibliothek, „Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins”, 57, s. 141–159.
Handfesten. 1921. Handfesten der Komturei Schlochau, oprac. P. Panske, Danzig.
Haβbargen Hermann. 1926. Das Testament des Danziger Offizials Nikolaus Schwichtenberg, „Mitteilungen des Westpreuβischen Geschichtsvereins”, 25/4, s. 78–94.
Hirsch Theodor. 1843. Die Ober-Pfarrkirche von St. Marien in Danzig, Danzig.
Koczerska Maria. 2001. Testament kanonika tarnowskiego i plebana parafii Wszystkich Świętych w Krakowie, [w:] Ludzie, Kościół, wierzenia: studia z dziejów kultury i połeczeństwa Europy Środkowej (średniowiecze — wczesna epoka nowożytna), red. W. Iwańczak, S.K. Kuczyński, Warszawa, s. 237–254.
Kowalczyk Maria. 2003. Testament biskupa krakowskiego Floriana z Mokrska, „Studia Źródłoznawcze”, t. 41, s. 65–70.
Księga długów. 1969. Księga długów miasta Torunia z okresu wojny trzynastoletniej, wyd. K. Ciesielska, I. Janosz-Biskupowa, Toruń.
Księga Ławnicza. 1973. Księga Ławnicza Nowego Miasta Torunia (1387–1450), wyd. K. Ciesielska, Warszawa–Poznań.
Księga Ławnicza. 1993. Księga Ławnicza Starego Miasta Torunia (1428–1456), wyd. K. Ciesielska, J. Tandecki, cz. 2: 1444–1456, Toruń.
Księga Ławnicza 2012. Księga Ławnicza Miasta Nowego nad Wisłą (1416–1527), wyd. K. Mikulski, W. Nowosad, Toruń.
Księga Ławnicza. 2018a. Księga Ławnicza Starego Miasta Torunia (1479–1515), wyd. K. Kopiński, K. Mikulski, J. Tandecki, cz. 1: 1479–1501, Toruń.
Księga Ławnicza. 2018b. Księga Ławnicza Starego Miasta Torunia (1479–1515), wyd. K. Kopiński, K. Mikulski, J. Tandecki, cz. 2: 1502–1515, Toruń.
Księga Rady. 2008. Księga Rady Młodego Miasta Gdańska 1400, 1404–1455 [1458–1459], [w:] Księgi Młodego Miasta Gdańska 1400–1455 [1458–1459], wyd. K. Kopiński, P. Oliński, Toruń.
Kubicki Rafał. 2006. Testamenty elbląskie z XIV–początków XVI w. — charakterystyka wraz z listą testatorów w układzie chronologicznym, „Rocznik Elbląski”, R. 20, s. 199–208.
Kubicki Rafał. 2010a. Kultura materialna w testamentach elbląskich z XV–początku XVI w., „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. LVIII, nr 2, s. 197–210.
Kubicki Rafał. 2010b. Pielgrzymki w testamentach mieszczan elbląskich w XV–początkach XVI wieku, [w:] Z dziejów średniowiecza. Pamięci profesora Jana Powierskiego (1940–1999), red. W. Długokęcki, Gdańsk, s. 179–188.
Kubicki Rafał. 2011. Formy pobożności w mieście późnośredniowiecznym w świetle zapisów na rzecz Kościoła i biednych w testamentach elbląskich (XV–początek XVI wieku), „Zapiski Historyczne”, t. 76, z. 2, s. 7–26.
Kubicki Rafał. 2012. Mieszkańcy Elbląga w świetle piętnastowiecznych testamentów, „Rocznik Elbląski”, R. 24, s. 25–43.
Kubicki Rafał. 2015. Seelbad (balnea animarum) — uwagi na temat praktyki stosowania pobożnej fundacji w Prusach Krzyżackich i Prusach Królewskich do początku XVI wieku, „Zapiski Historyczne”, t. 80, z. 1, s. 7–20.
Kubicki Rafał. 2016. W trosce o zbawienie — testamenty kupców Gdańska i Elbląga z drugiej połowy XV i początku XVI wieku, „Przegląd Zachodniopomorski”, R. 31, z. 1, s. 111–128.
Kubicki Rafał. 2018. Testamenty mieszkańców Elbląga z drugiej połowy XV w., „Rocznik Elbląski”, R. 28, s. 37–50.
Kubicki Rafał. 2019. Dwa przekazy źródłowe dotyczące testamentów z terenu władztwa zakonu krzyżackiego w Prusach (podszpitalnika w Pasłęku z 1453 r. i prokuratora w Lochstädt z około 1476 r.), „Studia z Dziejów Średniowiecza”, t. 23, s. 325–337.
Kubicki Rafał. 2020a. Testamenty elbląskie. Studium z dziejów miasta i jego mieszkańców w późnym średniowieczu, Gdańsk.
Kubicki Rafał. 2020b. The will as a legal instrument in the dominion of the Teutonic Order and in Royal Prussia until the early 16th century, [w:] Studies on the Military Orders, Prussia, and Urban History: Essays in Honour of Roman Czaja on the Occasion of his sixtieth Birthday/Beiträge zur Ritterordens-, Preussen- und Städteforschung. Festschrift für Roman Czaja zum 60. Geburtstag, red. J. Sarnowsky, K. Kwiatkowski, H. Houben, L. Pósán, A. Bárány, Debrecen, s. 233–245.
Kujawski Witold. 1999. Wykazy święconych z najstarszej księgi akt działalności biskupów włocławskich (Kurozwęckiego i Przerębskiego — lata 1496–1511), „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 72, s. 23–112.
Löschin Gotthilf. 1837. Beiträge zur Geschichte Danzigs und seiner Umgebungen. Meistens aus alten Manuscripten und selten gewordenen Druckschriften, H. 1, Danzig.
Łozowski Piotr. 2012. O pożytkach z kwantyfikacji w badaniach nad średniowiecznymi testamentami. Uwagi o książce Beaty Możejko, „Rozrachunek z życiem doczesnym. Gdańskie testamenty mieszczańskie z XV i początku XVI wieku”, Gdańsk–Sopot 2010, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, s. 209, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych”, R. 72, s. 227–236.
Maciejewski Tadeusz. 1997. Wilkierze miasta Torunia, Poznań.
Mikulski Krzysztof. 1997. Struktura etniczna mieszkańców i status społeczny ludności pochodzenia polskiego w Toruniu od końca XIV do połowy XVIII wieku, „Roczniki Humanistyczne”, R. 63, s. 111–129.
Możejko Beata. 2010. Rozrachunek z życiem doczesnym. Gdańskie testamenty mieszczańskie w XV i początku XVI wieku, Gdańsk.
Nodl Martin. 2010. Średniowieczny testament jako anomalia, [w:] Dom, majątek, klient, sługa. Manifestacja pozycji elit w przestrzeni materialnej i społecznej (XIII–XIX wiek), red. M.R. Pauk, M. Saczyńska, Warszawa, s. 149–160.
Noodt Birgit. 2000. Religion und Familie in der Hansestadt Lübeck anhand der Bürgertestamente des 14. Jahrhunderts, Hamburg.
Nowak Zbigniew. 1997. Schwichtenberg Mikołaj, [w:] Słownik Biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, red. S. Gierszewski, t. 4, red. Z. Nowak, Gdańsk, s. 185–186.
Oliński Piotr. 2008. Fundacje mieszczańskie w miastach pruskich w okresie średniowiecza i na progu czasów nowożytnych (Chełmno, Toruń, Elbląg, Gdańsk, Królewiec, Braniewo), Toruń.
Oliński Piotr. 2010. Społeczne uwarunkowania zapisów testamentowych w średniowiecznym Elblągu, [w:] In memoriam honoremque Casimiri Jasiński, red. J. Wenta, P. Oliński, Toruń, s. 181–192.
Piwowarczyk Elżbieta. 2010. Legaty testamentowe „ad pias causas” w XV-wiecznym Krakowie. Z badań nad pobożnością miejską, Kraków.
Prussia scholastica. 1895. Prussia scholastica: Die Ost- und Westpreussen auf den mittelalterlichen Universitäten, gesammelt v. M. Perlbach, Braunsberg.
Radzimiński Andrzej. 1996. Związki rodzinne duchowieństwa kapituł katedralnych w Polsce średniowiecznej jako czynnik awansu i kariery na tle porównawczym, [w:] Genealogia. Rola związków rodzinnych i rodowych w życiu publicznym w Polsce średniowiecznej na tle porównawczym, red. A. Radzimiński, J. Wroniszewski, Toruń, s. 241–258.
Das Röβeler Pfarrbuch. 1937. Das Röβeler Pfarrbuch. Aufzeichnungen der Kirchenväter an der Pfarrkirche zu Röβelin den Jahren 1442 bis 1614, red. G. Matern, A. Birch-Hirschfeld, Braunsberg.
Ruciński Robert. 2001. Konrad Gesselen. Przykład kariery uczonego w średniowiecznym Toruniu, „Rocznik Toruński”, R. 28, s. 37–49.
Ruciński Robert. 2002. Craft Jan, [in:] Toruński Słownik Biograficzny, red. K. Mikulski, t. 3, Toruń, s. 42–43.
Rutt Allik K. 1997. Revaler Testamente aus dem 15. Jahrhundert. Das Testament des Revaler Bürgers Gerd Satzem (1491), „Zeitschrift für Ostmitteleuropa-Forschung”, 46/2, s. 178–204.
Simson Paul. 1918. Geschichte der Stadt Danzig, Bd 4: Urkunden bis 1626, Danzig.
Skowrońska-Kamińska Renata. 2007. Posłowie wielkich miast pruskich w latach 1411–1454, Malbork.
Sowina Urszula. 1991. Najstarsze sieradzkie testamenty mieszczańskie z początku XVI w. Analiza źródłoznawcza, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. XXXIX, nr 1, s. 3–25.
Sowina Urszula. 2002. Testament pewnego kmiecia. Przyczynek do badań nad relacjami międzystanowymi w późnym średniowieczu i wczesnej nowożytności, [w:] Civitas et villa. Miasto i wieś w średniowiecznej Europie Środkowej, red. C. Buśko, J. Klápště, L. Leciejewicz, S. Moździoch, Wrocław–Praha, s. 209–214.
Statuty Synodalne. 2010. Statuty Synodalne Warmińskie, Sambijskie, Pomezańskie, Chełmińskie oraz Prowincjalne Ryskie, przeł. J. Wojtkowski, Olsztyn.
Sumowski Marcin. 2012. Duchowni diecezjalni w średniowiecznym Toruniu. Studium prozopograficzne, Toruń.
Sumowski Marcin. 2013. Kler diecezjalny w społeczeństwie średniowiecznego Torunia — przyczynek do badań nad funkcjonowaniem duchowieństwa miejskiego epoki, [w:] Kościół i duchowieństwo w średniowiecznej Polsce i na obszarach sąsiednich, red. A. Radzimiński, R. Biskup, Toruń, s. 167–196.
Sumowski Marcin. 2014. „Ego Jeronimus Waldaw...”. O tożsamości późnośredniowiecznego plebana toruńskiego, „Zapiski Historyczne”, t. 79, z. 1, s. 63–81.
Sumowski Marcin. 2018. „Pastor et oves” — Parish Priest in Late-Medieval Prussian Town, „Quaestiones Medii Aevii Novae”, t. 23, s. 343–377.
Sumowski Marcin. 2019. Święcenia duchowieństwa w późnośredniowiecznych Prusach, „Roczniki Historyczne”, R. 85, s. 27–89.
Szacka Barbara. 2003. Wprowadzenie do socjologii, Warszawa.
Sztompka Piotr. 2010. Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków.
Tandecki Janusz. 2014. Die mittelalterlichen Thorner Bürgertestamente als Ego-Dokumente, [w:] Selbstzeugnisse im polnischen und deutschen Schrifttum im Spätmittelalter und in der Frühen Neuzeit (15.–18. Jahrhundert), red. R. Skowrońska, H. Flachenecker, R. Czaja, S. Roszak, J. Tandecki, Toruń, s. 65–83.
Tandecki Janusz. 2018. Kilka uwag na temat toruńskich testamentów mieszczańskich w średniowieczu i na progu czasów nowożytnych, [w:] Wokół metodyki archiwalnej. Księga dedykowana prof. Wiesławie Kwiatkowskiej w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin, red. W. Chorążyczewski, A. Rosa, M. Zmudziński, Toruń, s. 307–327.
Das Testament. 1885. Das Testament des Dr. Thomas Werner vom 2. December 1498, „Pastoralblatt für die Diöcese Ermland”, 17, nr 5, s. 54–59.
Testamenty. 2017. Testamenty z ksiąg sądowych małych miast polskich do 1525 roku, oprac. A. Bartoszewicz, K. Mrozowski, M. Radomski, K. Warda, red. A. Bartoszewicz, Warszawa.
Toeppen Max. 1872. Elbinger Antiquitäten. Ein Beitrag zur Geschichte des städtischen Lebens im Mittelalter, H. 2, Danzig.
Urkundenbuch. 1885. Urkundenbuch des Bisthums Culm, Bd I, oprac. C.P. Woelky, Th. 1, Danzig.
Wenta Jarosław. 1994. Konrad Bitschin, [w:] Słownik Biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, red. S. Gierszewski, t. 2, Gdańsk, s. 439–441.
Wojtkowski Julian. 1961. Kustosz warmiński — Tomasz Werner z Braniewa (†1498) i jego księgozbiór, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, nr 3, s. 355–375.
Wółkiewicz Ewa. 2000. Testament Anny Isenecher jako źródło do badań mikrohistorycznych. Próba ustalenia kręgu towarzyskiego śląskiej mieszczanki z XIV wieku, „Prace Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie. Zeszyty Historyczne”, z. 6, s. 385–399.
Wray Shona Kelly, Cossar Roisin. 2012. Wills as primary sources, [w:] Understanding Medieval Primary Sources. Using historical sources to discover medieval Europe, red. J.T. Rosenthal, London–New York, s. 59–71.
Wysmułek Jakub. 2015. Testamenty mieszczan krakowskich (XIV–XV wiek), Warszawa.
Zielińska Katarzyna. 1986. Więzi społeczne na Mazowszu w połowie XVII wieku w świetle testamentów konsystorza pułtuskiego, „Przegląd Historyczny”, t. 77, z. 1, s. 45–59.
