Poznański Odwach z XVIII wieku: historia — architektura — autorstwo
DOI:
https://doi.org/10.23858/KHKM68.2020.4.004Słowa kluczowe:
Kazimierz Raczyński, Johann Christian Kamsetzer, Stanisław Zawadzki, Augustinus Schöps, Poznań, odwach (kordegarda), budownictwo wojskowe, architektura polska XVIII wieku, klasycyzmAbstrakt
Dawny Odwach usytuowany pośrodku Starego Rynku w Poznaniu to zabytek z epoki Oświecenia, odznaczający się wysoką klasą artystyczną. Z uwagi na swą lokalizację, w centrum ruchu turystycznego, łatwo zapada w pamięć, jest również chętnie odwiedzany, pełniąc dziś funkcję siedziby Muzeum Powstania Wielkopolskiego 1918–1919 — Oddziału Wielkopolskiego Muzeum Walk Niepodległościowych. W dotychczasowych publikacjach podawano, że jest to obiekt zaprojektowany i wzniesiony przez Johanna Christiana Kamsetzera, architekta króla Stanisława Augusta. Nie jest to jednak zgodne z prawdą. Stworzone niegdyś atrybucje zabytków z doby Oświecenia, powtarzane po wielokroć, są mocno utrwalone. Tymczasem wiele z nich powstało nie tylko bez źródłowego potwierdzenia, lecz nawet bez uwzględnienia konkretnych realiów (dotyczących artysty lub epoki). Kreowano je na zasadzie swobodnych skojarzeń, bez przytaczania jakichkolwiek argumentów. Bywało zaś, że z czasem przyczyniały się one do powstawania całych ciągów atrybucyjnych. Jedne przypuszczenia rodziły kolejne, a następnie utrwalane w druku tworzyły „niepodważalne fakty”. Poznański Odwach jest tego dobrym przykładem. Prawdziwą historię tej kordegardy należy zestawić na nowo w oparciu o konkretne przesłanki. Pomysł wystawienia murowanego Odwachu w Poznaniu został wysunięty w 1784 r., zainspirowana porządkowaniem w Warszawie spraw związanych ze stacjonowaniem wojska. Nadzór nad wprowadzeniem jej w życie sprawowała Komisja Dobrego Porządku i osobiście Kazimierz Raczyński, starosta generalny Wielkopolski. To on dołożył z własnego majątku do skromnych funduszy miejskich, pochodzących ze specjalnego podatku, by można było podjąć dalsze prace. On także, znając osobiście Stanisława Zawadzkiego, sprawującego urząd architekta wojsk koronnych, zamówił u niego projekt, co najpewniej nastąpiło u schyłku 1786 r. Do kompetencji majora Zawadzkiego należało projektowanie wszelkich przedsięwzięć budowlanych wojska podejmowanych w miastach. Za taką atrybucją przemawiają też rozwiązania architektoniczno-rzeźbiarskie zrealizowanego dzieła, mające swe liczne odniesienia do wcześniejszych prac tego architekta. W roku następnym, 1787, Odwach w Poznaniu wybudowano i ozdobiono dekoracją rzeźbiarską. Tę, według projektu Zawadzkiego, wykonał najpewniej rzeźbiarz poznański, Augustinus Schöps. Świadczy o tym forma owych prac, które należy określić jako klasycystyczne, podobnie zresztą jak cały obiekt.
Pobrania
Bibliografia
AGAD [Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (Central Archives of Historical Records in Warsaw)], ZK [Zbiór Kartograficzny], ref. WE 34-20.
APP [Archiwum Państwowe w Poznaniu (State Archives in Poznań)], AC [Acta Consularia], ref. I 98.
APP [Archiwum Państwowe w Poznaniu (State Archives in Poznań)], AKDP [Akta Komisji Dobrego Porządku], ref. I 1908.
BN [Biblioteka Narodowa w Warszawie (National Library in Warsaw)], ref. I. Rys. 5129 (WAF. 74).
Bartczakowa Aldona. 1970. Jakub Fontana, architekt warszawski XVIII wieku, Warsaw.
Batowski Zygmunt. 1956. Pałac Tyszkiewiczów w Warszawie. Dzieje budowy i dekoracji w XVIII wieku, ed. N. Batowska, “Rocznik Historii Sztuki”, I, pp. 305–368.
Batowski Zygmunt, Batowska Natalia, Kwiatkowski Marek. 1978. Jan Chrystian Kamsetzer, architekt Stanisława Augusta, Warsaw.
Bączyk Jarosław. 2003. Poznański Odwach — zarys dziejów, “Poznańskie Zeszyty Fortyfikacyjne”, II, no. 4, pp. 26–33.
Błaszczyk Iwona. 2008, Konserwacja zabytków ruchomych w Poznaniu w latach 1990–2007, Poznań.
Budownictwo. 1936. Budownictwo wojskowe 1918–1935, ed. A. Król, Warsaw.
Dygdała Jerzy. 1986. Raczyński Kazimierz, [in:] Polski słownik biograficzny, vol. 29, Wrocław, pp. 644–653.
Dziubecki Tomasz. 2010. Programy symboliczne i funkcje ceremonialne rezydencji magnackich. Puławy — Białystok — Radzyń Podlaski — Lubartów w latach 1730–1760, Warsaw.
Encyklopedia. 1937. Encyklopedia wojskowa, ed. O. Laskowski, vol. 6, Warsaw, p. 64 (s.v.: Odwach).
Forssman Erik. 1984. Dorisch, Jonisch, Korinthisch. Studien über den Gebrauch der Säulenordnungen in der Architektur des 16.–18. Jahrhunderts, Wiesbaden.
Giergielewicz Jan. 1933. Zarys historii korpusów inżynierów w epoce Stanisława Augusta, Warsaw.
Gutowska-Dudek Krystyna. 2004. Rysunki z wilanowskiej kolekcji Potockich w zbiorach Biblioteki Narodowej. Katalog, vol. 4: Anonimy oraz Suplement, Warsaw.
Jaroszewski Tadeusz Stefan. 1984. Siedziba ks. Stanisława Poniatowskiego zwana Ustronie w Warszawie, “Materiały Muzeum Wnętrz Zabytkowych w Pszczynie”, III, pp. 51–77.
Jaroszewski Tadeusz Stefan, Rottermund Andrzej. 1974. Jakub Hempel, Fryderyk Albert Lessel, Henryk Ittar, Wilhelm Henryk Minter, architekci polskiego klasycyzmu, Warsaw.
Jarzewicz Maciej. 2016. Schöps Augustyn, [in:] Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających. Malarze, rzeźbiarze, graficy, vol. 10, ed. U. Makowska, Warsaw, pp. 232–235.
Karwat Janusz. 2003. Odwach, główna warta poznańskiego garnizonu, “Kronika Miasta Poznania”, LXXI, no. 2, pp. 257–276.
Katalog. 1972. Katalog rysunków z Gabinetu Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, part 3: Varia. Rysunki architektoniczne, dekoracyjne i varia z XVIII i XIX wieku. Miejscowości nieokreślone, ed. T. Sulerzyska, Warsaw.
Kondziela Henryk. 1971. Stare Miasto w Poznaniu. Zniszczenia, odbudowa, program dalszych prac, Poznań.
Kosacka Daniela. 1970. Plany Warszawy XVII i XVIII wieku w zbiorach polskich. Katalog, Warsaw.
Kronthal Arthur. 2009. Poznań oczami Prusaka wzorowego. Przyczynki do historii zabytków oraz życia artystycznego i umysłowego Poznania, Poznań.
Królikowska-Dziubecka Marzena. 2016. Kamsetzer Johann Christian, [in:] Słownik architektów i budowniczych środowiska warszawskiego XV–XVIII wieku, ed. P. Migasiewicz, H. Osiecka-Samsonowicz, J. Sito, Warsaw, pp. 235–242.
Kusztelski Andrzej. 2012–2013. Szeps Augustyn, [in:] Polski słownik biograficzny, vol. 48, Warsaw, pp. 208–210.
Kwiatkowska Maria Irena. 1980. Pałac Raczyńskich, Warsaw.
Kwiatkowska Maria Irena, Kwiatkowski Marek. 2003. Pałace Tyszkiewiczów i Uruskich, [in:] Kultura artystyczna Uniwersytetu Warszawskiego, ed. J. Miziołek, Warsaw, pp. 17–236.
Kwiatkowski Marek. 1972. Łazienki, Warsaw.
Kwiatkowski Marek. 1980. Loża na Polu Marsowym i królewskie projekty dla Łazienek, “Biuletyn Historii Sztuki”, XLII, no. 2, pp. 173–186.
Kwiatkowski Marek. 1983. Stanisław August. Król-architekt, Wrocław.
Kwiatkowski Marek. 1987. Nieznane projekty Stanisława Zawadzkiego, “Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, XXXII, fasc. 2, pp. 91–105.
Kwiatkowski Marek. 2000. Wielka księga Łazienek, Warsaw.
Lorentz Stanisław, Rottermund Andrzej. 1984. Klasycyzm w Polsce, Warsaw (2nd ed. 1990).
Łęcki Włodzimierz, Maluśkiewicz Piotr. 1986. Poznań od A do Z, Poznań.
Łukaszewicz Józef. 1838. Obraz historyczno-statystyczny miasta Poznania w dawniejszych czasach, vol. 1, Poznań.
Maćkowiak Przemysław. 2008. Odwach, [in:] Atlas architektury Poznania, ed. J. Pazder, Poznań, p. 274.
Mączyński Ryszard. 1986. Korespondencja Stanisława Zawadzkiego w sprawie warszawskich kamienic Izabeli Branickiej (przyczynek do charakterystyki osoby architekta), “Biuletyn Historii Sztuki”, XLVIII, no. 1, pp. 3–18.
Mączyński Ryszard. 1994. Fasada pijarskiego gmachu Collegium Nobilium w Warszawie, “Ochrona Zabytków”, XLVII, no. 2, pp. 168–184.
Mączyński Ryszard. 1996. Pijarski pałac Collegium Nobilium w Warszawie, Warsaw.
Mączyński Ryszard. 2005. Nieznane aspekty biografii Stanisława Zawadzkiego, “Rocznik Warszawski”, XXXIII, pp. 39–85.
Mączyński Ryszard. 2010. Zespoły architektoniczne Collegium Regium i Collegium Nobilium warszawskich pijarów 1642–1834, Warsaw.
Mączyński Ryszard. 2015. Pałac w Walewicach i pałac w Małej Wsi, czyli rozważania o tym, jak w opinii potomnych uczeń zawłaszczył dzieła swego mistrza: Stanisława Zawadzkiego, “Sztuka i Kultura”, III, pp. 113–242.
Mączyński Ryszard. 2016. Zawadzki Stanisław, [in:] Słownik architektów i budowniczych środowiska warszawskiego XV–XVIII wieku, ed. P. Migasiewicz, H. Osiecka-Samsonowicz, J. Sito, Warsaw, pp. 484–497.
Mączyński Ryszard. 2017–2018, Zawadzki i Kamsetzer — historia przyjaźni i współpracy architektów, “Sztuka i Kultura”, V, pp. 159–220.
Mączyński Ryszard. 2019. Nowe oblicze oświeceniowej Warszawy — gmachy koszarowe projektowane przez Stanisława Zawadzkiego, “Biuletyn Historii Sztuki”, LXXXI, no. 4, pp. 601–626.
Mączyński Ryszard. 2020a. Patron i jego budowniczy. Dzieje współpracy księcia Stanisława Poniatowskiego z architektem Stanisławem Zawadzkim, Toruń (w druku).
Mączyński Ryszard. 2020b. Stanisław Zawadzki, architekt wojsk koronnych (1777–1795), Toruń (w druku).
Malinowska Irena. 1953. Stanisław Zawadzki 1743–1806, Warsaw.
Muzeum. 2010. Muzeum Powstania Wielkopolskiego 1918–1919, Muzeum Martyrologii Wielkopolan — Fort VII, Muzeum “Armii Poznań”, Muzeum Uzbrojenia, Muzeum Powstania Poznańskiego — Czerwiec 1956, Poznań.
Opisy. 1960. Opisy i lustracje Poznania z XVI–XVIII wieku, ed. M.J. Mika, Poznań.
Ostrowska-Kębłowska Zofia. 1958. Pałac Działyńskich, Poznań.
Ostrowska-Kębłowska Zofia. 1969. Architektura pałacowa drugiej połowy XVIII wieku w Wielkopolsce, Poznań.
Ostrowska-Kębłowska Zofia. 1970. Pałace wielkopolskie z okresu klasycyzmu, Poznań.
Ostrowska-Kębłowska Zofia. 1982. Architektura i budownictwo w Poznaniu w latach 1780–1880, Poznań (2nd ed. 2009).
Ostrowska-Kębłowska Zofia. 1988. Sztuka okresu Oświecenia w Poznaniu, [in:] Dzieje Poznania, ed. J. Topolski, vol. 1, Warsaw, s. 909–942.
Pawlaczyk Mateusz. 1981. Rogalin, Warsaw.
Pezacki Wincenty. 1990. Jatki rzeźnickie w dawnym Poznaniu, “Kronika Miasta Poznania”, LVIII, no. 2, pp. 93–104.
Pilarczyk Zbigniew. 2005. Budownictwo wojskowe w dawnym Poznaniu, “Kronika Miasta Poznania”, LXXIII, no. 1, pp. 372–398.
Pocztówki. 1995. Pocztówki z widokami dawnego Poznania (1898–1939) ze zbiorów Muzeum Historii Miasta Poznania, ed. M. Warkoczewska, Poznań.
Postkarten. 1997. Postkarten erzählen Geschichte. Die Stadt Posen 1896–1918 = Pocztówki opowiadają historię. Miasto Poznań 1896–1918, ed. S. Kemlein, Lüneburg.
Poznań. 1995. Poznań na dawnych widokówkach, ed. J. Skutecki, part 1: Widokówki z lat 1896–1905, Poznań.
Poznań. 1996. Poznań na dawnych widokówkach, ed. J. Skutecki, part 2.2: Widokówki z lat 1905–1918, Stary Rynek i okolice, Poznań.
Poznań. 2004. Poznań. Spis zabytków architektury, ed. J. Bielawska-Pełczyńska, Poznań.
Prószyńska Zuzanna. 1975. Düldt Johann, [in:] Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających. Malarze, rzeźbiarze, graficy, vol. 2, Wrocław, p. 112.
Prószyńska Zuzanna. 1979. Kamsetzer Jan Krystian, [in:] Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających. Malarze, rzeźbiarze, graficy, vol. 3, ed. J. Maurin-Białostocka, J. Derwojed, Wrocław, pp. 339–345.
Putkowska Jolanta. 2016. Warszawskie rezydencje na przedmieściach i pod miastem w XVI–XVIII wieku, Warsaw.
Relacja. 1788. Relacja delegowanych od przeszłej Rady Nieustającej do słuchania rachunków Komisji Lokacyjnej po zakończeniu tychże dnia 8 Octobris roku 1788 na sesji Rady Nieustającej uczyniona, [Warsaw].
Rewski Zbigniew. 1929. Pałac Raczyńskich w Warszawie, obecnie siedziba Ministerstwa Sprawiedliwości, Warsaw.
Ruszczyńska Teresa, Sławska Aniela. 1956. Architektura i urbanistyka do 1939 roku, [in:] Dziesięć wieków Poznania, vol. 3: Sztuki plastyczne, Poznań, pp. 25–92.
Sito Jakub. 2013. Wielkie warsztaty rzeźbiarskie Warszawy doby saskiej. Modele kariery, formacja artystyczna, organizacja produkcji, Warsaw.
Skutecki Jakub, Jańczak Małgorzata, Piskorski Tadeusz. 2003. Ulicami Poznania, Poznań.
Słownik. 2002. Słownik terminologiczny sztuk pięknych, Warsaw, pp. 202–203 (s.v.: Kordegarda).
Spis. 1964. Spis zabytków architektury i budownictwa, Warsaw.
Sroczyńska Krystyna. 1969. Zygmunt Vogel, rysownik gabinetowy Stanisława Augusta, Wrocław.
Sroczyńska Krystyna. 1980. Podróże malownicze Zygmunta Vogla, Warsaw.
Stare. 2017. Stare Miasto w Poznaniu. Zniszczenia — odbudowa — konserwacja 1945–2016, ed. I. Błaszczyk, Poznań.
Tatarkiewicz Władysław. 1957. Łazienki Warszawskie, Warsaw (2nd ed. 1968, 3rd ed. 1972).
Topolska Maria B. 1981. Raczyński Kazimierz, [in:] Wielkopolski słownik biograficzny, Warsaw, pp. 608–609.
Tyszkiewicz Bogna. 1965. Działalność poznańskiej Komisji Dobrego Porządku (1779–1784), Poznań.
Tyszkiewicz Bogna. 2005. Komisja Dobrego Porządku w Poznaniu 1780–1784, Poznań.
Warkoczewska Magdalena. 2000. Portret miasta. Poznań w malarstwie i grafice = Porträt einer Stadt. Posen in Malerei und Grafik, Poznań.
Zakrzewski Zbigniew. 1985. Ulicami mojego Poznania. Przechadzki z lat 1918–1939, Poznań.
Zakrzewski Zbigniew. 2006. Ulicami mojego Poznania, part 2: W zasięgu hejnału, Poznań.
Zieliński Jarosław. 1996. Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. Śródmieście historyczne, vol. 2: Canaletta — Długosza, Warsaw.
Zieliński Jarosław. 2001. Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. Śródmieście historyczne, vol. 7: Krakowskie Przedmieście, Warsaw.
Internet
https://pl.wikipedia.org/wiki/Odwach_w_Poznaniu (accessed 02.07.2018).
http://poznan.wikia.com/wiki/Odwach (accessed 05.07.2018).
http://poznanskiehistorie.blogspot.com/2012/02/pery-starego-rynku-czesc-4.html (accessed 04.07.2018).
http://regionwielkopolska.pl/katalog-obiektow/odwach-w-poznaniu.html (accessed 05.07.2018).
http://www.wmn.poznan.pl/odwiedz-nas/muzeum-powstania-wielkopolskiego-1918-1919/ (accessed 03.07.2018).
