The Poznań Guardhouse from the 18th century: history — architecture — authorship

Ryszard Mączyński

doi:10.23858/KHKM68.2020.4.004

Opublikowane: 2020-12-14

Tom 68 Nr 4 (2020)

Poznański Odwach z XVIII wieku: historia — architektura — autorstwo

Ryszard Mączyński

Kwartalnik Historii Kultury Materialnej

Dział: Studia i materiały

https://doi.org/10.23858/KHKM68.2020.4.004

Abstrakt

Dawny Odwach usytuowany pośrodku Starego Rynku w Poznaniu to zabytek z epoki Oświecenia, odznaczający się wysoką klasą artystyczną. Z uwagi na swą lokalizację, w centrum ruchu turystycznego, łatwo zapada w pamięć, jest również chętnie odwiedzany, pełniąc dziś funkcję siedziby Muzeum Powstania Wielkopolskiego 1918–1919 — Oddziału Wielkopolskiego Muzeum Walk Niepodległościowych. W dotychczasowych publikacjach podawano, że jest to obiekt zaprojektowany i wzniesiony przez Johanna Christiana Kamsetzera, architekta króla Stanisława Augusta. Nie jest to jednak zgodne z prawdą. Stworzone niegdyś atrybucje zabytków z doby Oświecenia, powtarzane po wielokroć, są mocno utrwalone. Tymczasem wiele z nich powstało nie tylko bez źródłowego potwierdzenia, lecz nawet bez uwzględnienia konkretnych realiów (dotyczących artysty lub epoki). Kreowano je na zasadzie swobodnych skojarzeń, bez przytaczania jakichkolwiek argumentów. Bywało zaś, że z czasem przyczyniały się one do powstawania całych ciągów atrybucyjnych. Jedne przypuszczenia rodziły kolejne, a następnie utrwalane w druku tworzyły „niepodważalne fakty”. Poznański Odwach jest tego dobrym przykładem. Prawdziwą historię tej kordegardy należy zestawić na nowo w oparciu o konkretne przesłanki. Pomysł wystawienia murowanego Odwachu w Poznaniu został wysunięty w 1784 r., zainspirowana porządkowaniem w Warszawie spraw związanych ze stacjonowaniem wojska. Nadzór nad wprowadzeniem jej w życie sprawowała Komisja Dobrego Porządku i osobiście Kazimierz Raczyński, starosta generalny Wielkopolski. To on dołożył z własnego majątku do skromnych funduszy miejskich, pochodzących ze specjalnego podatku, by można było podjąć dalsze prace. On także, znając osobiście Stanisława Zawadzkiego, sprawującego urząd architekta wojsk koronnych, zamówił u niego projekt, co najpewniej nastąpiło u schyłku 1786 r. Do kompetencji majora Zawadzkiego należało projektowanie wszelkich przedsięwzięć budowlanych wojska podejmowanych w miastach. Za taką atrybucją przemawiają też rozwiązania architektoniczno-rzeźbiarskie zrealizowanego dzieła, mające swe liczne odniesienia do wcześniejszych prac tego architekta. W roku następnym, 1787, Odwach w Poznaniu wybudowano i ozdobiono dekoracją rzeźbiarską. Tę, według projektu Zawadzkiego, wykonał najpewniej rzeźbiarz poznański, Augustinus Schöps. Świadczy o tym forma owych prac, które należy określić jako klasycystyczne, podobnie zresztą jak cały obiekt.

Słowa kluczowe:

Kazimierz Raczyński, Johann Christian Kamsetzer, Stanisław Zawadzki, Augustinus Schöps, Poznań, odwach (kordegarda), budownictwo wojskowe, architektura polska XVIII wieku, klasycyzm

Inne teksty tego samego autora

Ryszard Mączyński, Wzorniki architektoniczne doby klasycyzmu : rozważania nad prospektywnym charakterem proponowanych rozwiązań , Kwartalnik Historii Kultury Materialnej: Tom 62 Nr 4 (2014)
Ryszard Mączyński, Statut cechu mosiężników warszawskich z 1789 roku , Kwartalnik Historii Kultury Materialnej: Tom 62 Nr 1 (2014)

Pobierz pliki

pdf (English)

Zasady cytowania

Mączyński, R. (2020). Poznański Odwach z XVIII wieku: historia — architektura — autorstwo. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 68(4), 507–532. https://doi.org/10.23858/KHKM68.2020.4.004

Cited by / Share

Licencja

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.

Bibliografia

AGAD [Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (Central Archives of Historical Records in Warsaw)], ZK [Zbiór Kartograficzny], ref. WE 34-20.
Google Scholar

APP [Archiwum Państwowe w Poznaniu (State Archives in Poznań)], AC [Acta Consularia], ref. I 98.
Google Scholar

APP [Archiwum Państwowe w Poznaniu (State Archives in Poznań)], AKDP [Akta Komisji Dobrego Porządku], ref. I 1908.
Google Scholar

BN [Biblioteka Narodowa w Warszawie (National Library in Warsaw)], ref. I. Rys. 5129 (WAF. 74).
Google Scholar

Bartczakowa Aldona. 1970. Jakub Fontana, architekt warszawski XVIII wieku, Warsaw.
Google Scholar

Batowski Zygmunt. 1956. Pałac Tyszkiewiczów w Warszawie. Dzieje budowy i dekoracji w XVIII wieku, ed. N. Batowska, “Rocznik Historii Sztuki”, I, pp. 305–368.
Google Scholar

Batowski Zygmunt, Batowska Natalia, Kwiatkowski Marek. 1978. Jan Chrystian Kamsetzer, architekt Stanisława Augusta, Warsaw.
Google Scholar

Bączyk Jarosław. 2003. Poznański Odwach — zarys dziejów, “Poznańskie Zeszyty Fortyfikacyjne”, II, no. 4, pp. 26–33.
Google Scholar

Błaszczyk Iwona. 2008, Konserwacja zabytków ruchomych w Poznaniu w latach 1990–2007, Poznań.
Google Scholar

Budownictwo. 1936. Budownictwo wojskowe 1918–1935, ed. A. Król, Warsaw.
Google Scholar

Dygdała Jerzy. 1986. Raczyński Kazimierz, [in:] Polski słownik biograficzny, vol. 29, Wrocław, pp. 644–653.
Google Scholar

Dziubecki Tomasz. 2010. Programy symboliczne i funkcje ceremonialne rezydencji magnackich. Puławy — Białystok — Radzyń Podlaski — Lubartów w latach 1730–1760, Warsaw.
Google Scholar

Encyklopedia. 1937. Encyklopedia wojskowa, ed. O. Laskowski, vol. 6, Warsaw, p. 64 (s.v.: Odwach).
Google Scholar

Forssman Erik. 1984. Dorisch, Jonisch, Korinthisch. Studien über den Gebrauch der Säulenordnungen in der Architektur des 16.–18. Jahrhunderts, Wiesbaden.
Google Scholar

Giergielewicz Jan. 1933. Zarys historii korpusów inżynierów w epoce Stanisława Augusta, Warsaw.
Google Scholar

Gutowska-Dudek Krystyna. 2004. Rysunki z wilanowskiej kolekcji Potockich w zbiorach Biblioteki Narodowej. Katalog, vol. 4: Anonimy oraz Suplement, Warsaw.
Google Scholar

Jaroszewski Tadeusz Stefan. 1984. Siedziba ks. Stanisława Poniatowskiego zwana Ustronie w Warszawie, “Materiały Muzeum Wnętrz Zabytkowych w Pszczynie”, III, pp. 51–77.
Google Scholar

Jaroszewski Tadeusz Stefan, Rottermund Andrzej. 1974. Jakub Hempel, Fryderyk Albert Lessel, Henryk Ittar, Wilhelm Henryk Minter, architekci polskiego klasycyzmu, Warsaw.
Google Scholar

Jarzewicz Maciej. 2016. Schöps Augustyn, [in:] Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających. Malarze, rzeźbiarze, graficy, vol. 10, ed. U. Makowska, Warsaw, pp. 232–235.
Google Scholar

Karwat Janusz. 2003. Odwach, główna warta poznańskiego garnizonu, “Kronika Miasta Poznania”, LXXI, no. 2, pp. 257–276.
Google Scholar

Katalog. 1972. Katalog rysunków z Gabinetu Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, part 3: Varia. Rysunki architektoniczne, dekoracyjne i varia z XVIII i XIX wieku. Miejscowości nieokreślone, ed. T. Sulerzyska, Warsaw.
Google Scholar

Kondziela Henryk. 1971. Stare Miasto w Poznaniu. Zniszczenia, odbudowa, program dalszych prac, Poznań.
Google Scholar

Kosacka Daniela. 1970. Plany Warszawy XVII i XVIII wieku w zbiorach polskich. Katalog, Warsaw.
Google Scholar

Kronthal Arthur. 2009. Poznań oczami Prusaka wzorowego. Przyczynki do historii zabytków oraz życia artystycznego i umysłowego Poznania, Poznań.
Google Scholar

Królikowska-Dziubecka Marzena. 2016. Kamsetzer Johann Christian, [in:] Słownik architektów i budowniczych środowiska warszawskiego XV–XVIII wieku, ed. P. Migasiewicz, H. Osiecka-Samsonowicz, J. Sito, Warsaw, pp. 235–242.
Google Scholar

Kusztelski Andrzej. 2012–2013. Szeps Augustyn, [in:] Polski słownik biograficzny, vol. 48, Warsaw, pp. 208–210.
Google Scholar

Kwiatkowska Maria Irena. 1980. Pałac Raczyńskich, Warsaw.
Google Scholar

Kwiatkowska Maria Irena, Kwiatkowski Marek. 2003. Pałace Tyszkiewiczów i Uruskich, [in:] Kultura artystyczna Uniwersytetu Warszawskiego, ed. J. Miziołek, Warsaw, pp. 17–236.
Google Scholar

Kwiatkowski Marek. 1972. Łazienki, Warsaw.
Google Scholar

Kwiatkowski Marek. 1980. Loża na Polu Marsowym i królewskie projekty dla Łazienek, “Biuletyn Historii Sztuki”, XLII, no. 2, pp. 173–186.
Google Scholar

Kwiatkowski Marek. 1983. Stanisław August. Król-architekt, Wrocław.
Google Scholar

Kwiatkowski Marek. 1987. Nieznane projekty Stanisława Zawadzkiego, “Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, XXXII, fasc. 2, pp. 91–105.
Google Scholar

Kwiatkowski Marek. 2000. Wielka księga Łazienek, Warsaw.
Google Scholar

Lorentz Stanisław, Rottermund Andrzej. 1984. Klasycyzm w Polsce, Warsaw (2nd ed. 1990).
Google Scholar

Łęcki Włodzimierz, Maluśkiewicz Piotr. 1986. Poznań od A do Z, Poznań.
Google Scholar

Łukaszewicz Józef. 1838. Obraz historyczno-statystyczny miasta Poznania w dawniejszych czasach, vol. 1, Poznań.
Google Scholar

Maćkowiak Przemysław. 2008. Odwach, [in:] Atlas architektury Poznania, ed. J. Pazder, Poznań, p. 274.
Google Scholar

Mączyński Ryszard. 1986. Korespondencja Stanisława Zawadzkiego w sprawie warszawskich kamienic Izabeli Branickiej (przyczynek do charakterystyki osoby architekta), “Biuletyn Historii Sztuki”, XLVIII, no. 1, pp. 3–18.
Google Scholar

Mączyński Ryszard. 1994. Fasada pijarskiego gmachu Collegium Nobilium w Warszawie, “Ochrona Zabytków”, XLVII, no. 2, pp. 168–184.
Google Scholar

Mączyński Ryszard. 1996. Pijarski pałac Collegium Nobilium w Warszawie, Warsaw.
Google Scholar

Mączyński Ryszard. 2005. Nieznane aspekty biografii Stanisława Zawadzkiego, “Rocznik Warszawski”, XXXIII, pp. 39–85.
Google Scholar

Mączyński Ryszard. 2010. Zespoły architektoniczne Collegium Regium i Collegium Nobilium warszawskich pijarów 1642–1834, Warsaw.
Google Scholar

Mączyński Ryszard. 2015. Pałac w Walewicach i pałac w Małej Wsi, czyli rozważania o tym, jak w opinii potomnych uczeń zawłaszczył dzieła swego mistrza: Stanisława Zawadzkiego, “Sztuka i Kultura”, III, pp. 113–242.
Google Scholar

Mączyński Ryszard. 2016. Zawadzki Stanisław, [in:] Słownik architektów i budowniczych środowiska warszawskiego XV–XVIII wieku, ed. P. Migasiewicz, H. Osiecka-Samsonowicz, J. Sito, Warsaw, pp. 484–497.
Google Scholar

Mączyński Ryszard. 2017–2018, Zawadzki i Kamsetzer — historia przyjaźni i współpracy architektów, “Sztuka i Kultura”, V, pp. 159–220.
Google Scholar

Mączyński Ryszard. 2019. Nowe oblicze oświeceniowej Warszawy — gmachy koszarowe projektowane przez Stanisława Zawadzkiego, “Biuletyn Historii Sztuki”, LXXXI, no. 4, pp. 601–626.
Google Scholar

Mączyński Ryszard. 2020a. Patron i jego budowniczy. Dzieje współpracy księcia Stanisława Poniatowskiego z architektem Stanisławem Zawadzkim, Toruń (w druku).
Google Scholar

Mączyński Ryszard. 2020b. Stanisław Zawadzki, architekt wojsk koronnych (1777–1795), Toruń (w druku).
Google Scholar

Malinowska Irena. 1953. Stanisław Zawadzki 1743–1806, Warsaw.
Google Scholar

Muzeum. 2010. Muzeum Powstania Wielkopolskiego 1918–1919, Muzeum Martyrologii Wielkopolan — Fort VII, Muzeum “Armii Poznań”, Muzeum Uzbrojenia, Muzeum Powstania Poznańskiego — Czerwiec 1956, Poznań.
Google Scholar

Opisy. 1960. Opisy i lustracje Poznania z XVI–XVIII wieku, ed. M.J. Mika, Poznań.
Google Scholar

Ostrowska-Kębłowska Zofia. 1958. Pałac Działyńskich, Poznań.
Google Scholar

Ostrowska-Kębłowska Zofia. 1969. Architektura pałacowa drugiej połowy XVIII wieku w Wielkopolsce, Poznań.
Google Scholar

Ostrowska-Kębłowska Zofia. 1970. Pałace wielkopolskie z okresu klasycyzmu, Poznań.
Google Scholar

Ostrowska-Kębłowska Zofia. 1982. Architektura i budownictwo w Poznaniu w latach 1780–1880, Poznań (2nd ed. 2009).
Google Scholar

Ostrowska-Kębłowska Zofia. 1988. Sztuka okresu Oświecenia w Poznaniu, [in:] Dzieje Poznania, ed. J. Topolski, vol. 1, Warsaw, s. 909–942.
Google Scholar

Pawlaczyk Mateusz. 1981. Rogalin, Warsaw.
Google Scholar

Pezacki Wincenty. 1990. Jatki rzeźnickie w dawnym Poznaniu, “Kronika Miasta Poznania”, LVIII, no. 2, pp. 93–104.
Google Scholar

Pilarczyk Zbigniew. 2005. Budownictwo wojskowe w dawnym Poznaniu, “Kronika Miasta Poznania”, LXXIII, no. 1, pp. 372–398.
Google Scholar

Pocztówki. 1995. Pocztówki z widokami dawnego Poznania (1898–1939) ze zbiorów Muzeum Historii Miasta Poznania, ed. M. Warkoczewska, Poznań.
Google Scholar

Postkarten. 1997. Postkarten erzählen Geschichte. Die Stadt Posen 1896–1918 = Pocztówki opowiadają historię. Miasto Poznań 1896–1918, ed. S. Kemlein, Lüneburg.
Google Scholar

Poznań. 1995. Poznań na dawnych widokówkach, ed. J. Skutecki, part 1: Widokówki z lat 1896–1905, Poznań.
Google Scholar

Poznań. 1996. Poznań na dawnych widokówkach, ed. J. Skutecki, part 2.2: Widokówki z lat 1905–1918, Stary Rynek i okolice, Poznań.
Google Scholar

Poznań. 2004. Poznań. Spis zabytków architektury, ed. J. Bielawska-Pełczyńska, Poznań.
Google Scholar

Prószyńska Zuzanna. 1975. Düldt Johann, [in:] Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających. Malarze, rzeźbiarze, graficy, vol. 2, Wrocław, p. 112.
Google Scholar

Prószyńska Zuzanna. 1979. Kamsetzer Jan Krystian, [in:] Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających. Malarze, rzeźbiarze, graficy, vol. 3, ed. J. Maurin-Białostocka, J. Derwojed, Wrocław, pp. 339–345.
Google Scholar

Putkowska Jolanta. 2016. Warszawskie rezydencje na przedmieściach i pod miastem w XVI–XVIII wieku, Warsaw.
Google Scholar

Relacja. 1788. Relacja delegowanych od przeszłej Rady Nieustającej do słuchania rachunków Komisji Lokacyjnej po zakończeniu tychże dnia 8 Octobris roku 1788 na sesji Rady Nieustającej uczyniona, [Warsaw].
Google Scholar

Rewski Zbigniew. 1929. Pałac Raczyńskich w Warszawie, obecnie siedziba Ministerstwa Sprawiedliwości, Warsaw.
Google Scholar

Ruszczyńska Teresa, Sławska Aniela. 1956. Architektura i urbanistyka do 1939 roku, [in:] Dziesięć wieków Poznania, vol. 3: Sztuki plastyczne, Poznań, pp. 25–92.
Google Scholar

Sito Jakub. 2013. Wielkie warsztaty rzeźbiarskie Warszawy doby saskiej. Modele kariery, formacja artystyczna, organizacja produkcji, Warsaw.
Google Scholar

Skutecki Jakub, Jańczak Małgorzata, Piskorski Tadeusz. 2003. Ulicami Poznania, Poznań.
Google Scholar

Słownik. 2002. Słownik terminologiczny sztuk pięknych, Warsaw, pp. 202–203 (s.v.: Kordegarda).
Google Scholar

Spis. 1964. Spis zabytków architektury i budownictwa, Warsaw.
Google Scholar

Sroczyńska Krystyna. 1969. Zygmunt Vogel, rysownik gabinetowy Stanisława Augusta, Wrocław.
Google Scholar

Sroczyńska Krystyna. 1980. Podróże malownicze Zygmunta Vogla, Warsaw.
Google Scholar

Stare. 2017. Stare Miasto w Poznaniu. Zniszczenia — odbudowa — konserwacja 1945–2016, ed. I. Błaszczyk, Poznań.
Google Scholar

Tatarkiewicz Władysław. 1957. Łazienki Warszawskie, Warsaw (2nd ed. 1968, 3rd ed. 1972).
Google Scholar

Topolska Maria B. 1981. Raczyński Kazimierz, [in:] Wielkopolski słownik biograficzny, Warsaw, pp. 608–609.
Google Scholar

Tyszkiewicz Bogna. 1965. Działalność poznańskiej Komisji Dobrego Porządku (1779–1784), Poznań.
Google Scholar

Tyszkiewicz Bogna. 2005. Komisja Dobrego Porządku w Poznaniu 1780–1784, Poznań.
Google Scholar

Warkoczewska Magdalena. 2000. Portret miasta. Poznań w malarstwie i grafice = Porträt einer Stadt. Posen in Malerei und Grafik, Poznań.
Google Scholar

Zakrzewski Zbigniew. 1985. Ulicami mojego Poznania. Przechadzki z lat 1918–1939, Poznań.
Google Scholar

Zakrzewski Zbigniew. 2006. Ulicami mojego Poznania, part 2: W zasięgu hejnału, Poznań.
Google Scholar

Zieliński Jarosław. 1996. Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. Śródmieście historyczne, vol. 2: Canaletta — Długosza, Warsaw.
Google Scholar

Zieliński Jarosław. 2001. Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. Śródmieście historyczne, vol. 7: Krakowskie Przedmieście, Warsaw.
Google Scholar

Internet
Google Scholar

https://pl.wikipedia.org/wiki/Odwach_w_Poznaniu (accessed 02.07.2018).
Google Scholar

http://poznan.wikia.com/wiki/Odwach (accessed 05.07.2018).
Google Scholar

http://poznanskiehistorie.blogspot.com/2012/02/pery-starego-rynku-czesc-4.html (accessed 04.07.2018).
Google Scholar

http://regionwielkopolska.pl/katalog-obiektow/odwach-w-poznaniu.html (accessed 05.07.2018).
Google Scholar

http://www.wmn.poznan.pl/odwiedz-nas/muzeum-powstania-wielkopolskiego-1918-1919/ (accessed 03.07.2018).
Google Scholar