Soviet war cemeteries in Poland as places of imperial memory and power. Three case studies
DOI:
https://doi.org/10.23858/KHKM72.2024.1.002Słowa kluczowe:
radzieckie cmentarze wojenne, Wielka Wojna Ojczyźniana, historia Polski, Związek Radziecki, wiek dwudziestyAbstrakt
Zimą 1945 r. oddziały sowieckiej Armii Czerwonej, pokonując Wehrmacht na terenach przedwojennej Rzeczypospolitej, pozostawiły po sobie wiele pochówków wojennych. Od wczesnej wiosny 1945 r. radzieckie dowództwo wojskowe zaczęło akcję budowy monumentalnych cmentarzy. W niniejszym artykule stawiam tezę, że struktury materialne i cechy przestrzenne tych cmentarzy-mauzoleów wskazują i wyrażają bezpośredni cel stojący za ich powstaniem — realizację sowieckiej polityki imperialnej
wobec Polski. Analizując cmentarze w trzech średnich i małych polskich miastach — Tomaszowie Mazowieckim, Kaliszu i Wolsztynie — omawiam ich konteksty urbanistyczne, ideologicznie nacechowane elementy formy i układy przestrzenne. Artykuł jest propozycją nowego podejścia do sowieckich cmentarzy w Polsce, rzucając światło na ich długoletnie wykorzystywanie jako narzędzi imperialnej propagandy, związanej z mitem wielkiej wojny ojczyźnianej ZSRR.
Pobrania
Bibliografia
Åman Anders. 1992. Architecture and Ideology in Eastern Europe during the Stalin Era. An Aspect of Cold War History, New York–Cambridge.
Applebaum Anne. 2012. Iron Curtain. The Crushing of Eastern Europe 1944–1956, London.
Archer John. 2005. Social theory of space. Architecture and the production of self, culture, and society, “Journal of the Society of Architectural Historians”, 64, 4, pp. 430–433.
Armia Czerwona. 2014. Armia Czerwona/Radziecka w Polsce w latach 1944–1993. Studia i szkice, eds. K. Filip, M. Golon, Borne Sulinowo.
Bachmann-Medick Doris. 2018. Cultural turns. Neuorientierungen in den Kulturwissenschaften, Reinbek bei Hamburg.
Behrends Jan C. 2009. Nation and Empire. Dilemmas of Legitimacy during Stalinism in Poland (1941–1956), “Nationalities Papers”, 37, 4, pp. 443–466.
Brodala Marta, Lisiecka Anna, Ruzikowski Tadeusz. 2001. Przebudować człowieka. Komunistyczne wysiłki zmiany mentalności, ed. M. Kula, Warszawa.
Ciesielski Stanisław, Materski Wojciech, Paczkowski Andrzej. 2002. Represje sowieckie wobec Polaków i obywateli polskich, Warszawa.
Cynalewska-Kuczma Paulina. 2004. Architektura cerkiewna Królestwa Polskiego narzędziem integracji z Imperium Rosyjskim, Poznań.
Czarnecka, Dominika. 2013. Pomniki wdzięczności Armii Czerwonej w Polsce w latach 1989–1993, [in:] Krajobraz kulturowy wolnej Polski. Zbiór studiów, eds. D. Czarnecka, J. Książek, Toruń, pp. 35–62.
Czarnecka Dominika. 2021. “Monuments in gratitude” to the Red Army in communist and post-communist Poland, Paris.
Dant Tim. 1999. Material Culture in the Social World. Values, Activities, Lifestyles, Manchester.
Davies Norman. 1982. God’s playground. a history of Poland in two volumes, 2: 1795 to the present, New York.
Davies Norman. 2007. Europe at War 1939–1945. No simple victory, London.
Domańska Maria. 2019. The Myth of the Great Patriotic War as a Tool of the Kremlin’s Great Power Policy, https://www.osw.waw.pl/en/publikacje/osw-commentary/2019-12-31/myth-greatpatriotic-war-a-tool-kremlins-great-power-policy (access 20th May, 2024).
Encyklopedia. 1975. Encyklopedia II wojny światowej, eds. W. Biegański et al., Warszawa.
Fronczkowski Marian. 2022. Historia zabudowy najstarszych ulic Tomaszowa Mazowieckiego. Ulice-domy-mieszkańcy. (cz. 2. Plac Tadeusza Kościuszki), https://www.muzeumtomaszow.pl/aktualnosci/historia-zabudowy-najstarszych-ulic-tomaszowa-mazowieckiego-ulice-domymieszkancy-czesc-2 (access 20th May, 2024).
Heritage. 2019. Heritage and Society, eds. R. Kusek, J. Purchla, Kraków.
Heritage. 2021. Dissonant Heritage? The Architecture of the Third Reich in Poland, eds. J. Purchla, Ż. Komar, Kraków.
Heritages. 2019. Dissonant Heritages and Memories in Contemporary Europe, eds. T. Lähdesmäki et al., Cham, https://doi.org/10.1007/978-3-030-11464-0
Human Remains. 2015. Human Remains and Mass Violence: Methodological Approaches, eds. J.-M. Dreyfus, É. Anstett, Manchester.
Interpreting Objects. 2003. Interpreting Objects and Collections, ed. S.M. Pearce, London.
Jankowiak Stanisław. 2024. Wolsztyn w latach 1945–2023, [in:] Wolsztyn. Dzieje miasta, ed. K. Rzepa, Wolsztyn, pp. 425–625.
Kattago Siobhan. 2009. War Memorials and the Politics of Memory: the Soviet War Memorial in Tallinn, “Constellations”, 16, 1, pp. 149–165.
O’Keeffe Tadhg. 2007. Landscape and Memory: Historiography, Theory and Methodology, [in:] Heritage, Memory and Politics of Identity. New Perspectives on the Cultural Landscape, eds. N. Moore, Y. Whelan, Burlington, pp. 3–18.
Kersten Krystyna. 1991. The Establishment of Communist Rule in Poland, 1943–1948, Berkeley–LA–Oxford.
Kersten Krystyna. 1993. Między wyzwoleniem a zniewoleniem. Polska 1944–1956, Londyn.
Kończal Kornelia. 2012. Les lieux de mémoire/realms of memory: the unparalleled career of a research concept, “Acta Poloniae Historica”, 106, pp. 5–30.
Kostka Krzysztof. 2014. Cmentarz wojenny Armii Radzieckiej w Nowogrodźcu w powiecie bolesławieckim, “Studia Zachodnie Uniwersytetu w Zielonej Górze”, 16, pp. 237–248.
Koszowy Anna, Wicka Anna, Krząstek Tadeusz. 2016. Groby i cmentarze żołnierzy rosyjskich i radzieckich z XIX i XX wieku w Polsce. Wybrane przykłady, ed. A. Siwek, Warszawa.
Kościuszko Maciej. 2023. Armia Czerwona i jej administracja w Kaliszu w latach 1945–1946, “Polonia Maior Orientalis. Studia z dziejów Wielkopolski Wschodniej”, 10, pp. 225–240, https://doi.org/10.4467/27204006PMO.23.012.17785
Krüger Anna. 2016. Początki Cmentarza Żołnierzy Radzieckich w Gdańsku. Kwestie organizacyjne i propagandowe, “Argumenta Historica”, 3, pp. 79–93.
Latour Bruno. 2007. Can we Get our Materialism Back, Please?, “Isis”, 98, 1, pp. 138–142.
Latour Bruno, Yaneva Albena. 2008. Give me a Gun and I will Make All Buildings Move. An ANT’s View of Architecture, [in:] Explorations in Architecture: Teaching, Design, Research, ed. R. Geiser, Basel, pp. 80–89.
Malewski Antoni. 2023. Gwiazda “wdzięczności” czy symbol zniewolenia?, “Nasz Tomaszów”, https://www.nasztomaszow.pl/wiadomosci/17983,subiektywna-historia-rocknrolla-antoniegomalewskiego-cz-48-gwiazda-wdziecznosci (access 20th May, 2024).
Małyszko Stanisław. 2021. W krainie pamięci. Kaliskie cmentarze i miejsca pochówku dawniej i dziś, Kalisz.
Markwick Roger D. 2012. The Great Patriotic War in Soviet and Post-Soviet Collective Memory, [in:] The Oxford Handbook of Postwar European History, ed. D. Stone, Oxford, pp. 692–713.
Mazur Mariusz. 2015. „AK — zapluty karzeł reakcji”. Błąd w sztuce, [in:] Propaganda w systemach demokratycznych i niedemokratycznych, ed. J.W. Wołoszyn, Lublin, pp. 135–179.
Merridale Catherine. 2000. Night of Stone. Death and Memory in Russia, London.
Merridale Catherine. 2019. Ivan’s War. Life and Death in the Red Army, 1939–1945, Old Saybrook, Conn.
Nikulin Nikolai. 2016. Memories of the War. Free translation by Langley, https://www.docdroid.net/wy0QCRP/memories-of-the-war-by-nikolai-nikulin-pdf#page=5 (access 20th May, 2024).
Ostrowscy. 2020. Ostrowscy. Ich czasy i miasto, eds. M. Sepkowska, D. Warzocha, G. Srebrzyńska, Tomaszów Mazowiecki.
Oświadczenie IPN. 2021. Oświadczenie Instytutu Pamięci Narodowej w związku z wypowiedziami przedstawicieli władz Federacji Rosyjskiej w kontekście sowieckich cmentarzy z II wojny światowej, https://ipn.gov.pl/pl/dla-mediow/komunikaty/143330,Oswiadczenie-Instytutu-Pamieci-Narodowej-w-zwiazku-z-wypowiedziami-przedstawicie.html (access 20th May, 2024).
Piekałkiewicz Janusz. 1999. Kalendarium wydarzeń II wojny światowej, Janki k. Warszawy.
Polityka czy propaganda. 2009. Polityka czy propaganda. PRL wobec historii, eds. P. Skibiński, T. Wiścicki, M. Wysocki, Warszawa.
Poniedziałek Zygmunt. 2010. Wolsztyn. Od lokacji do transformacji. 1384–1989, Wolsztyn.
Realms. 1997. Realms of Memory: The Construction of the French Past, 2: Traditions, ed. P. Nora, New York.
Realms. 1998. Realms of Memory: The Construction of the French Past, 3: The Symbols, ed. P. Nora, New York.
Rethinking France. 2001. Rethinking France: Les Lieux de Mémoire, 1: The State, ed. P. Nora, Chicago.
Rolf Malte. 2013. Soviet Mass Festivals, 1917–1991, Pittsburgh.
Rolf Malte. 2015. Imperiale Herrschaft im Weichselland: Das Königreich Polen im Russischen Imperium (1864–1915), Berlin.
Scenes. 1966. Scenes of fighting and martyrdom guide. War years in Poland, 1939–1945, ed. Cz. Czubryt-Borkowski, Warsaw.
Snyder Timothy. 2003. The reconstruction of nations: Poland, Ukraine, Lithuania, Belarus 1569–1999, New Haven–London.
Snyder Timothy. 2018. Skrwawione ziemie. Europa między Hitlerem a Stalinem, Kraków.
Staar Richard. F. 1962. Poland 1944–1962. The Sovietization of a Captive People, New Orleans.
Stalinism Revisited. 2009. Stalinism Revisited. The Establishment of Communist Regimes in East-Central Europe, ed. V. Tismaneanu, Budapest–New York.
Stryjkowski Krzysztof. 2021. Powojnie. Wieś wielkopolska w latach 1945–1948, Dąbrówka–Poznań.
Szafran Czesław, Szostak Jan, Kopański Tomasz. 2005. Walki 1 i 2 Armii Wojska Polskiego na froncie wschodnim w końcowej fazie drugiej wojny światowej w Europie (styczeń–maj 1945), Warszawa.
Szymański Wojciech. 2016. The Map and the Territory. The Gorlice Necropolis as a Colonial Text, [in:] Reconstructions and Modernizations of Historic Towns in Europe in the First Half of the Twentieth Century. Nation, Politics, Society, eds. I. Barańska, M. Górzyński, Kalisz, pp. 231–259.
Tabaka Anna, Błachowicz Maciej. 2012. Marmury Hitlera w kaliskim parku, “Życie Kalisza”, 13 April, https://zyciekalisza.pl/artykul/marmury-hitlera-w-kaliskim/619755 (access 20th May, 2024).
Tomaszów. [1915]. Tomaszów, Rynek, scan of the postcard, Fotopolska.eu, https://fotopolska.eu/992789,foto.html?o=b33559 (access 20th May, 2024).
Tomaszów Mazowiecki. 1980. Tomaszów Mazowiecki. Dzieje miasta, ed. B. Wachowska, Warszawa–Łódź.
Tumarkin Nina. 1994. The living & the dead: the rise and fall of the cult of World War II in Russia, New York.
War and Cultural. 2015. War and Cultural Heritage. Biographies of Place, eds. M.L.S. Sørensen, D. Viejo-Rose, Cambridge.
Weeks Theodore R. 1996. Nation and State in Late Imperial Russia. Nationalism and Russification on the Western Frontier 1863–1914, DeKalb.
Zaremba Marcin. 2005. Komunizm, legitymizacja, nacjonalizm. Nacjonalistyczna legitymizacja władzy komunistycznej w Polsce, Warszawa.
Zaremba Marcin. 2012. Wielka trwoga. Polska 1944–1947. Ludowa reakcja na kryzys, Kraków.
Zbrodnie. [n.d.]. Zbrodnie hitlerowskie na ziemi kaliskiej. Himelstrasse — droga do nieba. Historie wybrane. Stowarzyszenie Regionalna Grupa Historyczna Schondorf, http://www.schondorf.pl/historia-liskowa-i-okolic/zbrodnie-hitlerowskie-ziemi-kaliskiej/ (access 20th May, 2024).
Ziółkowska Gabriela, Ziółkowski Mariusz. 2015. Wyniki prac ekshumacyjnych przeprowadzonych na Placu Kościuszki w Tomaszowie Mazowieckim, województwo łódzkie, “Piotrkowskie Zeszyty Historyczne”, 16, pp. 185–201.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2024 Kwartalnik Historii Kultury Materialnej
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
