Segregacja wyznaniowa i podział przestrzeni w miastach Rusi Koronnej (XIV–XVI w.)

Autor

Słowa kluczowe:

14-16 w. -- Polska / Ukraina, Ruś Czerwona (Polska/Ukraina), miasta późnośredniowieczne-wczesnonowożytne -- Polska / Ukraina, przestrzeń miejska w średniowieczu późnym-o. nowożytnym wczesnym, struktury etniczne miast, struktury wyznaniowe miast, przestrzeń miejska a segregacja

Abstrakt

RELIGIOUS SEGREGATION AND SPACE DIVISION IN THE TOWNS OF RED RUTHENIA IN THE 14TH–16TH CENTURIES

Red Ruthenia became part of the Kingdom of Poland after the conquest of the principal-ity of Galicia and Volhynia in the mid-14th century. This political change initiated major cultural, social and economic changes. As a result of migrations, colonization, urbanization, creating the structures of the Catholic Church, importing Polish models of social organization and progressing westernization the country developed complex and peculiar ethnic, religious and social relations, becoming a culturally unique entity. Ethnic heterogeneity was particularly visible in towns, which were founded according to the German Law. In urban communities the relations between different groups of settlers developed into hierarchies, with the Catholic commune taking the dominant position over groups of other denominations. The latter were able to preserve their identity through various organizations working along the lines of communes or religious and legal communities. In the segregationist social structure of the town they had their separate positions, having a degree of autonomy or just a different legal status and representative institutions. Religious divisions were more important than ethnic identity in shaping the social hier-archy. The ordering of religion-based categories: Catholics-schismatics-Jews reflected the hierarchy of power and prestige which was the main principle organizing social life. It generated a hierarchy of status inequalities which applied to civic rights, economic concessions, the right to work in some professions and enter their professional corporations, the freedom of manifesting religious differences. This scale had two thresholds: one concerned the discrimination of non-Catholics — members of the orthodox Church (mostly Ruthenians, but also Greeks or Walachians) and monophysite Armenians; the other one marked the exclusion of non-Christians (mainly Jews, but also Karaites and Tartars). The status of full citizens was attainable to Catholics, i.e. Germans and Poles, and also to Hungarians, Italians and other immigrants from the West. A wide range of religious and ethnic groups was represented only in the largest towns. In smaller ones there were usually just members of the Catholic and Orthodox Churches. Some of such towns later acquired a third religious community, due to the increased influx of Jews since the late 15th century; they usually also had more Ruthenians among their inhabitants. In small towns the rules discriminating non-Catholics were less rigorously applied; status inequality was not so conspicuous in those towns where the Catholic group was weak and unable to exercise its privileges. Multi-ethnicity, co-existence and segregation were also expressed physically. The topog-raphy of Ruthenian towns was highly marked with ethnic features; places and buildings were identified by the names of ethnic groups connected to them. Urban space was not heterogeneous; it was divided, although the separation was usually not complete. One can trace the acquisition of particular territories by particular groups and the emergence of borders, not necessarily linear or even visible ones. Minority niches that emerged in urban topography became ethnic streets and quarters, functioning as space relinquished by the town to non-Catholic groups, granted, allowed, licensed for the purpose of dwelling and working. Ground was particularly strictly rationed in the largest towns, which were usually dominated by the Catholic commune. A conspicuous example of rationing space is Lviv (Lemberg), the largest town and the capital of the country. Here, non-Catholic communities were settled in separate streets and quarters. Segregationist topography was planned when the new Lviv was founded according to the Magdeburg Rights in 1356 and the town got a new regular layout. The dominant Catholic commune was allocated the market square and the ground along the main axis between the gates, while Armenians, Ruthenians and Jews were pushed to peripheral northern, eastern and south-eastern areas, separated from each other. Within a few decades after the foundation of the town it turned out that the placement of non-Catholic communes did not result in their complete separation, especially as regarded Christian communities. Inhabitants and property mingled, especially on the edges of quarters, which did not have stable demarcation lines and where people of different faiths were neighbours. Segregation was blurred by property dealing between members of different communes, which the town council did not counteract efficiently. In the early 16th century long-term conflicts over space surfaced in Lviv. The Ruthenians and the Armenians, in addition to other emancipation postulates, demanded a right to buy property outside their quarters. The escalation of those conflicts and increased rivalry over ground were certainly fuelled by the growth of the population squeezed inside the fortifications. The municipality managed to uphold the spatial restrictions imposed on the non-Christian commu-nities until the first half of the 18th century. Although segregation was not rigorous, the life of the minority communes was concen-trated in their quarters, which had their unique ethnographic characteristics. It was in those “licensed” streets and quarters that the minority communes located their institutions, replicating those of the dominant commune: temples, hospitals, schools, cemeteries, guilds, brotherhoods, or even — separate in the case of the Jewish community — bathhouses, butcheries and bakeries. Non-Catholic enclaves were situated in less attractive parts of the town, far from the market square and thoroughfares, on the outskirts, near places that badly affected the quality of life, such as the brothel, the executioner’s house or the gunpowder depot. A marginal social position was reflected in a marginal position in physical space; the map of the town was a projection of its society. The group layout of urban topography emerged in the largest towns; in smaller towns spatial segregation was not so strict or was not practiced at all.

Pobrania

Download data is not yet available.

Bibliografia

Arłamowski K. 1976. Stosunki społeczno-gospodarcze w Przemyślu staropolskim od końca wieku XIV do roku 1772, [w:] Tysiąc lat Przemyśla. Zarys historyczny, cz. I, Rzeszów.

Bardach J. 1980. Miasta na prawie magdeburskim w Wielkim Księstwie Litewskim od schyłku XIV do połowy XVII stulecia,„Kwart. Hist.”, R. LXXXVII, nr 1.

Bata A. 2014. Jaśliska. Dzieje miasteczka i okolic, Krosno.

Budzyński Z. 1987. Dzieje opieki społecznej w ziemi przemyskiej i sanockiej (XV–XVIII w.), Przemyśl–Kraków.

Budzyński Z. 2006. Dzieje społeczne nowożytnego Lwowa w ujęciu ukraińskiego historyka, „Rocznik Przemyski”, t. 42, z. 2.

Chrząszczewski J. 2001. Historia katedry ormiańskiej we Lwowie, „Biuletyn Ormiańskiego Towarzystwa Kulturalnego”, nr 26/27.

Cramer J. 1984. Zur Frage der Gewerbegassen in der Stadt am Ausgang des Mittelalters, „Die Alte Stadt”, Bd. 11.

Daškevič Ja.R. 1987. Armjanskie kvartaly srednevekovych gorodov Ukrainy (XIV–XVII vv.), „Isto-riko-filologičeskij žurnal. Akademija nauk Armjanskoj SSR”, no. 2.

Daškevič Ja.R. 2009. Saraceny — tajemnyčyj narod seredn’ovičnoï Ukraïny (džerela ta ïchnja interpretacija), „Ukraïns’kyj archeografičnyj šcoričnyk”, N. S., 13–14.

Gajerski S.F. 1979. Szpitale żydowskie na Rusi Czerwonej w XVI–XVIII w., „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”, nr 4 (112).

Gilomen H.-J. 1999. Spätmittelalterliche Siedlungssegregation und Ghettoisierung, insbesondere im Gebiet der heutigen Schweiz, [w:] Abgrenzungen — Ausgrenzungen in der Stadt und um die Stadt, Stadt- und Landmauern, Bd. 3, Veröffentlichungen des Instituts für Denkmalpflege an der ETH Zürich, Bd. 15.3, Zürich.

Goldberg J. 1974. De non tolerandis Iudaeis. On the introduction of the anti-Jewish laws into Polish towns and the struggle against them, [w:] Studies in Jewish history presented to Professor Raphael Mahler, red. Sh. Yeivin, Merhavia.

Goldberg J. 1985. Jewish privileges in the Polish Commonwealth, Jerusalem.

Goldberg J. 1986. The privileges granted to Jewish communities of the Polish Commonwealth as a stabilizing factor in Jewish support, [w:] The Jews in Poland, red. Ch. Abramsky, M. Jachimczyk, A. Polonsky, Oxford.

Goldberg J. 1996. O motywach nadawania przywilejów dla gmin żydowskich w dawnej Rzeczypospolitej, [w:] Parlament, prawo, ludzie. Studia ofiarowane profesorowi Juliuszowi Bardachowi w sześćdziesięciolecie pracy twórczej, Warszawa.

Haverkamp A. 1995. The Jewish quarters in German towns during the Late Middle Ages, [w:] In and out of the ghetto. Jewish-gentile relations in late medieval and early modern Germany, red. R. Po-Chia Hsia, H. Lehmann, Cambridge.

Hawryluk J. 1994–1995. Rozwój miast podlaskich i ich skład etniczny od XV do pierwszej połowy XVII w., „Krakowskie Zeszyty Ukrainoznawcze”, t. III–IV.

Hellmann M. 1982. Gilden, Zünfte und Ämter in den livländischen Städten unter besonderer Be-rücksichtigung der »Undeutschen«, [w:] Festschrift für Berent Schwineköper zu seinem siebzigsten Geburtstag, red. H. Maurer, H. Patze, Sigmaringen.

Horn M. 1970. Żydzi przeworscy w latach 1583–1650, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”, nr 76.

Horn M. 1975. Żydzi na Rusi Czerwonej w XVI i pierwszej połowie XVII w. Działalność gospodarcza na tle rozwoju demograficznego, Warszawa.

Horn M. 1991. Społeczność żydowska w wielonarodowościowym Lwowie, 1356–1696, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”, nr 157.

Horn M. 1998. Szpitalnictwo żydowskie w dawnej Rzeczypospolitej, [w:] Szpitalnictwo w dawnej Polsce, red. M. Dąbrowska, J. Kruppé, Studia i materiały z historii kultury materialnej, t. 66, Warszawa.

Fastnacht A. 1979. Działy Leska oraz dóbr leskich i bachowskich z roku 1580, „Rocznik Sanocki”.

Janeczek A. 1984. Exceptis schismaticis. Upośledzenie Rusinów w przywilejach prawa niemieckiego Władysława Jagiełły, „Przegl. Hist.”, t. LXXV, z. 3.

Janeczek A. 1999. Ulice etniczne w miastach Rusi Czerwonej w XIV–XVI wieku, „Kw.HKM”, R. XLVII, nr 1–2.

Janeczek A. 2008. Żydzi i Ormianie — dwie gmi-ny religijno-prawne w krajobrazie etnicznym późnośredniowiecznej Polski, [w:] Animarum cultura. Studia nad kulturą religijną na ziemiach polskich w średniowieczu, t. 1: Struktury kościelno-publiczne, red. H. Manikowska, W. Brojer, Warszawa.

Johansen P., von zur Mühlen H. 1973. Deutsch und Undeutsch im mittelalterlichen und frühneuzeitlichen Reval, Reval.

Kapral’ M. 2002. Ukraïns’ka hromada na vulyci Rus’kij L’vova u 1550–1585 rr., ”Visnyk L’vivs’koho uniwersytetu”, ser. istoryčna, vyp. 37, č. 1.

Kapral’ M. 2003. Nacional’ni hromady L’vova XVI–XVIII st.: social’no-pravovi vzajemyny, L’viv.

Kapral’ M. 2004. Legal regulation and national (ethnic) differentiation in Lviv, 1350–1600, [w:] On the frontier of Latin Europe. Integration and segregation in Red Ruthenia, 1350–1600,red. Th. Wünsch, A. Janeczek, Warsaw.

Kersken N. 2008. Städtische Freiheit und die nichtdeutsche Bevölkerung. Livland und die Oberlausitz im Vergleich, „Zeitschrift für Ostmitteleuropa-Forschung”, Jg. LVII, H. 1.

Kiryk F. 2000. Z dziejów późnośredniowiecznego Kamieńca Podolskiego, [w:] Kamieniec Podolski. Studia z dziejów miasta i regionu, red. F. Kiryk, t. I, Kraków.

Kiryk F. 2003. Terytorium, zabudowa i mieszkań-cy, [w:] Dzieje Przemyśla, t. II, cz. 1: U schyłku średniowiecza, red. F. Kiryk, Przemyśl.

Krochmal J. 1994. Żydzi w społeczności miejskiej Przemyśla w XVI–XVIII w., „Rocznik Historyczno-Archiwalny”, t. VII–VIII.

Krochmal J. 1996. Krzyż i Menora. Żydzi i chrześcijanie w Przemyślu w latach 1559–1772, Przemyśl.

Krochmal J. 2004. Ethnic and religious integration and segregation in Przemyśl, 1350–1600, [w:] On the frontier of Latin Europe. Integration and segregation in Red Ruthenia, 1350–1600,red. Th. Wünsch, A. Janeczek, Warsaw.

Kubinyi A. 1986. Ethnische Minderheiten in den ungarischen Städten des Mittelalters, [w:] Städtische Randgruppen und Minderheiten,red. B. Kirchgässner, Stadt in der Geschichte, 13, Sigmaringen.

Kubinyi A. 1996. Deutsche und Nicht-Deutsche in den Städten des mittel-alterlichen ungarischen Königreiches, [w:] Internationales Kulturhistorisches Symposion Mogersdorf 1994. Verfestigung und Änderung der ethnischen Strukturen im pannonischen Raum im Spätmittelalter, Eisenstadt.

Kulejewska-Topolska Z. 1964. Nowe lokacje miejskie w Wielkopolsce od XVI do końca XVIII wieku. Studium historyczno-prawne, Poznań.

Künzler-Behncke R. 1960. Entstehung und Entwicklung fremdvölkischer Eigenviertel im Stadtorganismus: ein Beitrag zum Problem der „primären“ Viertelsbildung, Frankfurter Geographische Hefte, 33–34, Frankfurt am Main.

Leśniak F. 1992. Krosno w czasach Odrodzenia. Studia nad społeczeństwem miasta, Prace Monograficzne Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie, nr 142, Kraków.

Mazur J. 2010. The late medieval Jewish settlement in Red Ruthenia, „Studia Judaica”, R. XIII, nr 2 (26).

Miller J. 2008. Urban societies in East-Central Europe, 1500–1700, Aldershot.

Motylewicz J. 1991. Żydzi w miastach ziemi przemyskiej i sanockiej w drugiej połowie XVII i XVIII wieku, [w:] Żydzi w Małopolsce, red. F. Kiryk, Przemyśl.

Motylewicz J. 1991–1992. Łańcut w XIV–XVIII wieku. Wybrane zagadnienia z dziejów miasta (część pierwsza), „Rocznik Przemyski”, t. XXVIII.

Motylewicz J. 1993. Miasta w ziemi przemyskiej i sanockiej w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku, Przemyśl–Rzeszów.

Motylewicz J. 1996. Społeczność miejska a grupy narodowościowe w miastach czerwonoruskich w XV–XVIII w. Problem przemian i trwałości więzi społecznej, [w:] Miasto i kultura ludowa w krajach Białorusi, Litwy, Polski i Ukrainy, red. J. Wyrozumski, Kraków.

Motylewicz J. 1997. Ludność, życie gospodarcze i religijne Łańcuta od XIV do drugiej połowy XVII wieku, [w:] Łańcut. Studia z szkice z dziejów miasta, red. W. Bonusiak, Rzeszów.

Petersen H. 2003. Judengemeinde und Stadt gemeinde in Polen. Lemberg 1356–1581, Wiesbaden.

Petryschyn H. 1999. Die Judenviertel in der Stadtplanung und Stadtentwicklung Ostgaliziens mit besonderer Berücksichtigung der Zeit vom Ende des 18. bis zur Mitte des 19. Jahrhunderts, [w:] Juden in der Stadt, red. F. Mayrhofer, F. Opll, Beiträge zur Geschichte der Städte Mitteleuropas, Bd. 15, Linz–Donau.

Prinke R. 2012. Antemurale alchimiae: patrons, readers, and practitioners of alchemy in the Polish-Lithuanian Commonwealth, „Early Science and Medicine”, 17.

Rąb J. 1990. Z dziejów Brzozowa w XIV–XVIII w., [w:] Brzozów. Zarys monograficzny, red. J.F. Adamski i in., Brzozów.

Schmieder F. 2009. Various ethnic and religious groups in medieval German towns? Some evidence and reflections, [w:] Segregation — integration — assimilation. Religious and ethnic groups in the medieval towns of Central and Eastern Europe, red. D. Keene, B. Nagy, K. Szende, Farnham.

Šmahel F. 1984. Výsledky a výhledy výzkumu národnostní skladby českých měst od konce 13. do počatku 15. století, [w:] Národnost-ný vývoj miest na Slovensku do roku 1918, red. R. Marsina, Martin.

Stopka K. 1984. Kościół ormiański na Rusi w wiekach średnich, „Nasza Przeszłość”, 62.

Stopka K. 2010. Interakcje etniczne w mieście staropolskim. Kamieniec Podolski w ujęciu źródeł ormiańskich od XV do połowy XVII wieku, Prace Komisji Wschodnioeuropejskiej, Polska Akademia Umiejętności, t. XI.

Trawka R. 2005. Kmitowie. Studium kariery politycznej i społecznej w późnośredniowiecznej Polsce, Kraków.

v. Werdt Ch. 2006. Stadt und Gemeindebildung in Ruthenien. Okzidentalisierung der Ukraine und Weißrusslands im Spätmittelalter und in der frühen Neuzeit, Forschungen zur osteuropäischen Geschichte, 66, Wiesbaden.

Wierzbieniec W. 1995. Z dziejów gminy żydowskiej w Rzeszowie (od XVI do XX wieku), „Prace Historyczno-Archiwalne”, t. 3.

Zaremska H. 2004. Statut Bolesława Pobożnego dla Żydów. Uwagi w sprawie genezy, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych”, t. LXIV.

Zaremska H. 2008. Żydzi wobec chrześcijan w średniowiecznej Polsce, [w:] Animarum cultura. Studia nad kulturą religijną na ziemiach polskich w średniowieczu, t. 1: Struktury kościelno-publiczne, red. H. Manikowska, W. Brojer, Warszawa.

Zaremska H. 2011. Żydzi w średniowiecznej Polsce. Gmina krakowska, Warszawa.

Zarębska T. 1980. Zamość — miasto idealne i jego realizacja, [w:] Zamość miasto idealne, red. J. Kowalczyk, Zamość.

Zieleniewski J. 1990. Powstanie i rozwój układu przestrzennego Bielska Podlaskiego w XIV–XVIII wieku, „Studia Podlaskie”, t. I.

Zientara B. 1968. Konflikty narodowościowe na pograniczu niemiecko-sło-wiańskim w XIII–XIV w. i ich zasięg społeczny,„Przegl. Hist.”, t. LIX, z. 2.

Pobrania

Opublikowane

2015-01-01

Jak cytować

Janeczek, A. (2015). Segregacja wyznaniowa i podział przestrzeni w miastach Rusi Koronnej (XIV–XVI w.). Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 63(2), 259–280. Pobrano z https://journals.iaepan.pl/khkm/article/view/845

Numer

Dział

Studia i materiały