Kolekcje we dworach ziemiańskich na terenach Rzeczypospolitej w dobie rozbiorów

Abstrakt

Artykuł jest próbą syntetycznej oceny kolekcjonerstwa artystycznego w środowisku ziemiańskim na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej. W XIX stuleciu ukształtował się mit dawnej kultury polskiej rozwijanej na prowincji, niejako niezależnie i w opozycji do dworu królewskiego i stołecznego centrum, co Z. Ostrowska-Kębłowska dostrzegła swego czasu u podstaw ideowych działalności kulturalnej wielkich polskich rodów, jak w przypadku instytucji muzealnej w Puławach Czartoryskich oraz w rezydencjach-muzeach wielkopolskich, Kórniku Działyńskich, Rogalinie Raczyńskich i Gołuchowie Izabeli Działyńskiej. Do tradycji tej nawiązywało także ziemiaństwo, czyniąc czasem ze swoich prowincjonalnych dworów istotne ośrodki lokalnej kultury.
W XVIII i początku XIX wieku kolekcjonerstwo będąc jednym z elementów decorum magnaterii (arystokracji), w dworach ziemiańskich ograniczało się w zasadzie prawie tylko do myśliwskich trofeów, portretów przodków (często miernej jakości artystycznej) i broni. Okres najbardziej intensywnego jego rozwoju przypadł natomiast na kilka środkowych dziesięcioleci XIX w. Kolekcja w wiejskich dworach czasem bywały udostępniana dla lokalnej i szerzej rozumianej publiczności na zasadzie prywatnego muzeum, stając swego rodzaju centrum kształtowania pamięci narodowej kultury. Pod koniec XIX, a także na pocz. XX oraz w okresie międzywojennym kolekcje w wiejskich dworach stały się rzadsze, przenosząc raczej do miast, głównie większych, jak Warszawa, Lwów, Kraków, Łódź, Wilno. Autor tytułem przykładu zaprezentował zbiory Marcelego Żurowskiego w jego dworze w Iwańkowcach pod Berdyczowem, nieco specyficzną na tym tle kolekcję Tomasza Zielińskiego w Kielcach oraz Władysława Syrokomli w Borejkowszczyźnie na Litwie i Konstantego Świdzińskiego w Sulgostowie w Radomskiem, a także szereg innych zbiorów artystycznych w różnych prowincjach d. Rzeczpospolitej. Na koniec natomiast przedstawił swoiste muzeum udostępniane po roku 1900 przez rodzinę Mieczkowskich w Niedźwiedziu pod Wąbrzeźnem, które można by uznać za wzorcowe dla tytułowej „kolekcji we dworze” – tak ze względu na zawartość (dzieła sztuki i rzemiosła artystycznego, broń, pamiątki historyczne), jak też oddziaływanie edukacyjne i popularyzacyjne.