Testament w prawie lubeckim — praktyka na przykładzie Elbląga w XV – początku XVI w.

Abstrakt

W artykule przedstawiono praktykę sporządzania testamentów w mieście na prawie lubeckim na przykładzie średniowiecznego Elbląga. Podstawę źródłową niniejszych rozważań stanowiło 145 zachowanych do dziś testamentów mieszkańców miasta z XV – początku XVI w. Za wyjątkiem pięciu z Nowego Miasta Elbląga, wszystkie pozostałe sporządzono w Starym Mieście Elblągu. Na podstawie uwzględnionych dokumentów przedstawiono stosowane wówczas praktyki w zakresie ich spisywania i uwierzytelniania. Omówiono też ich formę zewnętrzną oraz okoliczności, czas i miejsce, w jakich następowało sporządzenie aktu ostatniej woli. Przedstawiono także ich formularz. W wyniku analizy zachowanych aktów stwierdzono, że w Elblągu stosowano zazwyczaj stały układ ich treści, złożony przeważnie z dwóch zasadniczych części. W pierwszej umieszczano zapisy na cele pobożne (ad pias causas), w drugiej zaś dyspozycje dotyczące podziału majątku wśród dalszych krewnych i znajomych testatora. W niniejszym tekście podjęto także problem sposobu doboru wykonawców ostatniej woli i świadków spisywania testamentów. Ustalono, że w 145 znanych testamentach z Elbląga ustanowiono łącznie 327 egzekutorów. W jednej piątej wszystkich dokumentów to rajcę wskazano jako przynajmniej jedną z osób do pełnienia tej funkcji. Tylko część spośród ówczesnych rajców występowała jako świadkowie sporządzania testamentów, a niektórzy z nich wielokrotnie. 45 rajców odnotowano tylko jeden raz w roli świadka dokumentu, 20 innych osób powoływano dwukrotnie, a 10 pozostałych – trzykrotnie. Ci sami rajcy przyjmowali rolę świadków przez wiele lat. Osoby te pełniły w tym czasie rozmaite funkcje w mieście. Być może obserwacje te są rezultatem określonego stanu zachowania dokumentów. Z przeprowadzonych analiz wynika, że sporządzanie testamentów i wykonywanie woli testatorów w Elblągu w badanym okresie podlegało znacznej kontroli rady miejskiej. Stosowanie zapewne stopniowo wypracowanych zwyczajów, w tym spisywanie dokumentów przez pisarzy, skutkowało ich dość podobną formą zewnętrzną i układem treści. Nadawało to zawartym w nich dyspozycjom pewnej konwencjonalności. Nie oznacza jednak, że zatarło to zupełnie indywidualny charakter rozporządzeń dyktowanych przez poszczególnych mieszczan.