Z piwnicy na stół. Skromność, umiar i oszczędność w kulturze picia polskiej szlachty w drugiej połowie XVIII wieku (na podstawie inwentarzy trunków podawanych w siedzibach szlacheckich i magnackich)
DOI:
https://doi.org/10.23858/KHKM67.2019.3.005Słowa kluczowe:
kultura picia, konsumpcja alkoholu w nowożytności, piwnice na winoAbstrakt
„Za króla Sasa jedz, pij i popuszczaj pasa” to powiedzenie, które najlepiej oddaje cechy kultury picia w pierwszej połowie XVIII wieku w Polsce. W wielu dotychczasowych publikacjach dotyczących historii konsumpcji alkoholu brak jednak subtelnego zróżnicowania okresów nadmiernego pijaństwa i trzeźwości, a cały okres staropolski przedstawiony jest jako stały karnawał toastów spełnianych przy użyciu kielichów wypełnionych najlepszymi i najdroższymi winami. Badania nad staropolskimi obyczajami w dużej mierze zachowały ten obraz nadmiernej i świątecznej konsumpcji. To, co wiemy o piciu w dawnej Polsce, wywodzi się zazwyczaj ze źródeł opisujących biesiady i bankiety. Rzadko jest możliwe odtworzenie codziennej, mniej spektakularnej konsumpcji. Celem artykułu jest bardziej szczegółowe ukazanie tego zwykłego, powszedniego spożycia trunków w kontraście do obrazu polskiego picia ukształtowanego na podstawie relacji z wielkich uczt i szczególnych wydarzeń. Źródłem, na którym opierają się przedstawione analizy, są codzienne dobory napojów na stoły szlacheckie i arystokratyczne. Jako przykłady wybrane zostały raporty dotyczące codziennego spożycia napojów na dworach Aleksandry Ogińskiej w Siedlcach, Adama Kazimierza Czartoryskiego w Sieniawie, Izabelli Branickiej w Białymstoku i na dworze królewskim Stanisława Augusta Poniatowskiego w Warszawie. Wszystkie te dokumenty rejestrują spożycie alkoholu w okresie co najmniej kilku miesięcy. Poza tym powstały one w podobnym okresie, tj. w drugiej połowie XVIII wieku. Analiza uwzględnionych archiwaliów dostarczyła informacji o trendach i statystykach konsumpcji trunków, zaś badania jakościowe pozwoliły dostrzec rolę alkoholu w diecie i życiu codziennym. Materiał seryjny został uzupełniony o pojedyncze dokumenty dotyczące konsumpcji na danym dworze, co pozwoliło na analizę sposobu podawania napojów alkoholowych i stopnia realizacji polityki oszczędnościowej.
Pobrania
Bibliografia
AGAD [Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie], AK [Archiwum Kameralne] signature III/1459, III/578.
AGAD [Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie], ABB [Archiwum Branickich z Białegostoku], signature 9.
BKC [Biblioteka XX Czartoryskich], AKC [Adam Kazimierz Czartoryski], signature 10584, vol. 2.
BKC [Biblioteka XX Czartoryskich], Dobra Siedlce, signature 11481.
Besala Jerzy. 2015. Alkoholowe dzieje Polski. Czasy Piastów i Rzeczypospolitej Szlacheckiej, Poznań.
Bołdyrew Aneta. 2008. Matka i dziecko w rodzinie polskiej. Ewolucja modelu życia rodzinnego w latach 1795–1918, Warszawa.
Burnett George. 1807. View of the Present State of Poland, London.
Chociszewski Józef. 1873. Dzieje narodu polskiego: dla ludu polskiego i młodzieży, Poznań.
Cudzoziemcy o Polsce. 1971. Cudzoziemcy o Polsce. Relacje i opinie, ed. J. Gintel, vol. 1, Kraków.
Czapliński Władysław, Długosz Jan. 1982. Życie codzienne magnaterii polskiej w XVII wieku, Warszawa.
Czerniecki Stanisław. 2014 (1682). Compendium ferculorum or collection of dishes, ed. J. Dumanowski, Warszawa.
Dias-Lewandowska Dorota. 2014. Historia kulturowa wina francuskiego w Polsce od połowy XVII do początku XVIII wieku, Warszawa.
Dias-Lewandowska Dorota. 2015. Traditional and Polish Tokay vs. Modern Foreign Champagne: Wine and Identity in Poland from the late Seventeenth to the early Nineteenth Century, [in:] Biographies of Drink: a case study approach to our historical relationship with alcohol, eds. D. Tonner, M. Hailwood, Cambridge Scholars Publishing, p. 138–157.
Dias-Lewandowska Dorota. 2017. Czy alkohol jest używką? Wstęp do badań nad kulturą picia w Polsce w czasach nowożytnych, “Przegląd Historyczny”, vol. 108, no 2, p. 263–278.
Dias-Lewandowska Dorota. 2018. Spisy trunków wydanych na stół jako źródło do badania kultury picia w Polsce, [in:] Wino i historia. Studia z historii wina w Polsce, vol. 2, eds. D. Dias-Lewandowska, G. Kurczewski, Warszawa, p. 80–95.
Gentilcore David. 2016. Food and health in early modern Europe. Diet, medicine and society, 1450–1800, London–New Delhi–New York–Sydney.
Horoszkiewicz Julian. 1848. Nauka obyczajności dla dzieci, Lwów.
Huss Magnus. 1852. Chronische Alkoholskrankheit, oder, Alcoholismus chronicus: ein Beitrag zur Kenntniss der Vergiftungs-Krankheiten, nach eigener und anderer Erfahrung, Stockholm, Leipzig.
Jasińska Maria. 1993. Alkoholizm bibliografia, vol. 1, Warszawa.
Jordan de Colombier Claude. 1700. Voyages historiques de l’Europe, vol. 8, Paris.
Kalinowski Emil. 2017. Ni wino, ni woda. Z alkoholowych dziejów szlachty bielskiej w XVI–XVII w., “Przegląd Historyczny”, vol. 108, no 2, p. 233–262.
Krasińska Izabela. 2018. Polskojęzyczne czasopisma abstynenckie w latach 1843–1914, Kraków.
Kuchowicz Zbigniew. 1967. Z dziejów obyczajów polskich w wieku XVII i pierwszej połowie XVIII, Warszawa.
Pietrzak Jarosław. 2016. W szponach nałogu. Alkoholizm kobiet w dobie staropolskiej na przykładzie Joanny z Denhoffów Denhoffowej (zm. 1720), [in:] Antropologia używek w gospodarce i życiu społecznym, eds. J. Żychlińska, A. Głowacka-Penczyńska, J. Woźny, Bydgoszcz, p. 57–75.
Polska stanisławowska. 1963. Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców, ed. W. Zawadzki, vol. 1, Warszawa.
Poniatowski Stanisław August. 1870. Pamiętniki króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, ed. B. Zalewski, Drezno.
Porter Roy. 1985. The Drinking Man’s Disease: The ‘Pre-History’ of Alcoholism in Georgian Britain, “British Journal of Addiction”, no 80, p. 385–396.
Rush Benjamin. 1790. An inquiry into the effects of spirituous liquors on the human body: to which is added, a moral and physical thermometer, Boston.
Rychcicki M.J.A. (Dzieduszycki Maurycy). 1850. Piotr Skarga i jego wiek, vol. 2, Kraków.
Tende Gaspard de. 1686. Relation historique de la Pologne, Paris.
Trotter Thomas. 1804. An essay, medical, philosophical, and chemical, on drunkenness, and its effects on the human body, London.
Vautrin Hubert. 1807. L’observateur en Pologne, Paris.
Wichowa Maria. 2015. Jakuba Kazimierza Haura dyskurs o pijaństwie na tle wypowiedzi na ten temat staropolskich autorów, “Wschodni Rocznik Humanistyczny”, vol. 12, p. 31–44.
Worlidge John. 1678. Vinetum Britannicum: Ora Treatise of Cider and Other Wines and Drinks, London.
Wybicki Jan. 1777–1778. Listy patriotyczne do Jaśnie Wielmożnego eks-kanclerza Zamoyskiego, prawa układającego, pisane, vol. 1–2. Warszawa.
