Gdańskie testamenty reciproce i praktyka tworzenia inwentarzy mienia w XVII–XVIII w.
DOI:
https://doi.org/10.23858/KHKM68.2020.2.005Słowa kluczowe:
Gdańsk XVII–XVIII w., testamenty reciproce, inwentarze pośmiertne, Luca Pacioli, rachunkowość kupiecka, księgowość podwójnaAbstrakt
Autor artykułu skupił się na dwóch zasadniczych aspektach związanych z kwestiami dziedziczenia pośmiertnego majątków w Gdańsku w XVII-XVIII w. Omówił bardzo popularne w tym mieście wzajemne testamenty małżeńskie (testamenty reciproce) oraz wpływ tej formy rozporządzenia majątkiem na praktyczne postępowanie, mające na celu ustalenie wartości spadku netto. Wyjaśniono również genezę samego inwentarza pośmiertnego (probate inventory) oraz upowszechnienie się specyficznych cech formalnych tego dokumentu w całej ówczesnej Europie. Tysiące testamentów oraz inwentarzy mieszczan gdańskich od ostatniej ćwierci XVI w. do początku XIX w. zachowanych w Archiwum Państwowym w Gdańsku, pozwala na dokładną analizę praktycznego rozwoju tych instrumentów prawnych w ciągu całego okresu nowożytnego.
Na podstawie zasad prawa chełmińskiego spisanie pomiędzy małżonkami testamentu reciproce umożliwiało znaczące zwiększenie części spadku przypadającego wdowie (lub wdowcowi), wskazanemu spadkobiercy, ewentualnie wydzielenie legatu na cele społeczne. Pozwalało to zachować do 7/8 wartości całego dotychczasowego majątku współmałżonków i chroniło przed rozproszeniem dotychczasowe warsztaty pracy. Obowiązujące w Gdańsku prawo chełmińskie (ius culmense, Kulmer Recht) według zasady sukcesji flamandzkiej, dobrze zabezpieczało interesy materialne wdów i w żadnym stopniu nie ograniczało kobiet, wdów i córek w postępowaniu spadkowym, traktując je na równi z męskimi spadkobiorcami. Zasadniczym problemem w postępowaniu spadkowym było odpowiednie wyliczenie wartości majątku oraz części należnych poszczególnym spadkobiercom, często niepełnoletnim. Wymagało to stworzenia akceptowalnego społecznie instrumentu prawnego, czyli wiarygodnego oficjalnego inwentarza – spisu majątkowego umożliwiającego wyliczenie wartości majątku małżonków, a następnie części działowych należnych spadkobiorcom. Na podstawie zachowanej w gdańskim Archiwum Państwowych dokumentacji oraz publikowanych materiałów porównawczych dla różnych regionów nowożytnej Polski oraz Europy, autor artykułu stawia tezę, że powszechna umiejętność sporządzania pośmiertnych inwentarzy mienia oraz ich charakterystyczne cechy formalne (układ rzeczowy, bilans wartości), są efektem recepcji doskonalonych od XIV w. przez kupców włoskich technik prowadzenia rachunkowości gospodarczej. Usystematyzowania wiedzy z praktycznymi wskazówkami na temat sporządzania inwentarza oraz okresowego bilansu dokonał Fra Luca Pacioli de Burgo (1445-1514?), franciszkanin i profesor matematyki w opublikowanej w 1494 r. pracy Summa de Arithmetica, Geometrica, Proportioni et Proportionalita. Pacioli w traktacie XI (Particularis de computis et scripturis) omówił wenecki sposób sporządzania inwentarza oraz prowadzenia podstawowych ksiąg rachunkowych. Przedstawił rachunek strat i zysków, bilans wszystkich kont – zaczątek przyszłego bilansu majątkowego. Zamysł Paciolego, dzięki rozwojowi drukarstwa, szybko spopularyzowano w całej ówczesnej Europie. W Gdańsku jedną z najlepszych ówczesnych prac opisujących techniki prowadzenia rachunkowości gospodarczej była książka Sebastiana Gamersfeldera, Buchhalten durch zwei Bücher nach italianicher Art und Weise (wydana w 1570 r.). Opisywane wielokrotnie zasady tworzenia inwentarza oraz bilansu majątkowego zostały przejęte przez kupców niderlandzkich, angielskich, niemieckich, nauczycieli rachunkowości oraz notariuszy w całej Europie łacińskiej, którzy adoptowali je do miejscowych warunków prawnych i społecznych (również umiejętności pisania i rachowania). Wpłynęło to również na powszechną standaryzację tworzenia inwentarzy mienia w XVII i XVIII w. Niniejszy artykuł powstał w związku z przygotowaniem do druku osobnego studium poświęconego gdańskim nowożytnym inwentarzom pośmiertnym.
Pobrania
Bibliografia
AP Gdańsk [Archiwum Państwowe w Gdańsku], Akta miasta Gdańska, Księgi Ławnicze Starego Miasta, 300, 43/172.
AP Gdańsk, Akta miasta Gdańska, Urząd Burgrabiego, sygn. 300, 3/9a.
AP Gdańsk, Akta miasta Gdańska, Urząd Prezydiującego Burmistrza, sygn. 300, 1/80; 168; 173; 335; 340; 350.
AP Gdańsk, Akta miasta Gdańska, Urząd Wiceprezydiującego Burmistrza, sygn. 300, 5/158.
AP Gdańsk, Akta miasta Gdańska, Urząd Wiceprezydiującego Burmistrza, sygn. 300, 5/193e.
Becker Johanan Gottlieb. [ok. 1750]. Disertatio iuridica de testamentis conjugum reciprocis, [ok. 1750], Bibl. Gd. PAN [Biblioteka Gdańska PAN], sygn. Ms 341, k. 2v–20v; [inne odpisy] sygn. Ms 682; Ms 732.
Caduc Ordnung. 1684. Caduc Ordnung, [1 IX 1684], Bibl. Gd. PAN, Ms 733, k. 56r–63r.
Caduc Ordnung. 1777. Eines Rath Caduc Ordnung, [18 VI 1777], AP Gdańsk. Akta miasta Gdańska. Edykty i rozporządzenia sygn. 300, 93/40.
Copia und Abschrift. 1564. Copia und Abschrift ab und von Mattheus Schwartzen aignen Handtschrift, was das Buchhalten sey [...] 1564, Bibl. Gd. PAN, sygn. Ms. 2297. Der Stadt Dantzigk Willkühren. 1597. Der Stadt Dantzigk Willkühren [...] 1597, AP Gdańsk, Akta miasta Gdańska, Zbiór rękopisów nieurzędowych — Bibliotheca Archivi, sygn. 300, R/X 9.
Dewitz Johann Heinrich. [po 1746]. Epitaphia und Inscriptiones aller Kirchen der Städte Elbing und deren Territorii [...], AP Gdańsk, Rękopisy Elbląskie, sygn. 492/ 317.
Erörterte successions. 1732. J. H. M., [Johann Heinrich Morgenstern?], Erörterte successions und Erb-Faelle nach den Culmischen und anderen in Dantzig ueblichen Rechten mit Schematibus erläutert, Anno 1732, AP Gdańsk, Akta miasta Gdańska. Zbiór rękopisów nieurzędowych — Bibliotheca Archivi, sygn. 300, R/ T 20.
Erörterte successions. 1727. J. H. M., [Johann Heinrich Morgenstern?]. Erörterte successions und Erb-Faelle nach den Culmischen und anderen in Dantzig ueblichen Rechten mit Schematibus erläutert, Bibl. Gd. PAN, Ms 347 (odpis z 1727 r.), Ms 348 (odpis z 1728 r.).
Inventarium. 1593. Inventarium uber den Verlasenschafft Annen der Mauerschen so den 2ten January zur Nacht von ihrer Magdt Annen ermordett worden undt ihres Mannes Christoff Schultzen, welchen gemeldte Magd [...] bis auf den Todt verwundet hatt, das er den 4. January auch ge-storben. [...] Anno 1593, AP Gdańsk, Akta miasta Gdańska. Zbiór rękopisów nieurzędowych — Bibliotheca Archivi, sygn. 300, R/Vv 233, k. 28r–34v, 37r–38v.
Neue Kirchenglocke in Schönbaum. [1744]. Neue Kirchenglocke in Schönbaum, AP Gdańsk, Akta miasta Gdańska, Urząd Mierzei i Szkarpawy, sygn. 300, 2/405.
Neumann Johann Georg. [b.d.], Epitaphia aus der St. Marien oder Münch-Kirche sowie Epitaphia aus der Pfarr- oder St. Nicolai Kirche in Elbing, AP Gdańsk, Rękopisy Elbląskie, sygn. 492/ 971.
Ordnung. 1622. Es Erb. Raths der Stadt Dantzig Ordnung, wie es bey dem Ausruff soll gehalten werden, Bibl. Gd. PAN, sygn. Ms 733.
Ordnung. 1684. Ordnung wornach sich der Ausruffer nebenst seinem Schreiber zuhalten haben, Anno 1684, Bibl. Gd. PAN, sygn. Ms 1079, t. 4, k. 165r–173v.
Rubachs Monathliche Sammlung. [1780–1782]. Rubachs Monathliche Sammlung, Bibl. Gd. PAN, Ms 147.
Schütz Kaspar. 1576. Kurtzer und grundlicher Bericht von Erbfällen (odpis z 1726), AP Gdańsk Akta miasta Gdańska. Zbiór rękopisów nieurzędowych — Bibliotheca Archivi, sygn. 300, R/Aa 14, k. 63–103v. [odpisy z XVII i XVIII w.], sygn. 300, R/T 6a; T 6b; T 6c; Vv 50; Vv 53; Vv 55; Vv 78; Vv 97; Vv 154.
Accounting history. 1996. Accounting History from the Renaissance to the Present. Accounting history from the renaissance to the present. Rememberance of Luca Pacioli, red. T.A. Lee, A. Bishop, R.H. Parker, New–York–London.
Barylewska-Szymańska Ewa. 2009. Inwentarze mienia z drugiej połowy XVIII wieku w badaniach nad gdańskimi domami, [w:] Studia i materiały do dziejów domu gdańskiego, red. E. Kizik, cz. 1, Gdańsk, s. 188–205.
Barylewska-Szymańska Ewa. 2015. Od piwnic po strych. Wnętrza domów gdańskich drugiej połowy XVIII wieku, Warszawa–Gdańsk.
Bibliographie zur Geschichte. 2007. Bibliographie zur Geschichte des deutschen Notariats, Zusammengetragen, mit einer Einführung [...] von Wolf-George Harms, Würzburg.
Binerowski Zbigniew. 1963. Gdański przemysł okrętowy od XVII do początku XIX wieku, Gdańsk.
Bogucka Maria. 1962. Gdańsk jako ośrodek produkcyjny w XIV–XVII w., Warszawa.
Cieślak Edmund. 1972. Konflikty polityczne i społeczne w Gdańsku w połowie XVIII w. Sojusz pospólstwa z dworem królewskim, Wrocław.
Die Nachlaßinverzeichnisse. 1997. Die Nachlaßinverzeichnisse der deutschen Kaufleute in Tallin, Bd. 1: 1702–1750, wyd. R. Pullat, Tallinn.
Döring Gustav. 1846. Versuch einer Geschichte und Beschreibung der evangelischen Hauptkirche zu St. Marien in Elbing, Elbing.
Edwards John Richard. 2011, Accounting education in Britain during the early modern period, „Accounting History Review”, vol. 21, 1, s. 37–67.
Ehrenkreutz Stanisław. 1915. O stosunkach majątkowych między małżonkami według prawa chełmińskiego w Warszawie w wieku XVIII, Warszawa.
Fierz Markus. 1977. Girolamo Cardano (1501–1576). Arzt, Naturphilosoph, Mathematiker, Astronom u. Traumdeuter, Basel–Stuttgart.
Fuchs Michael Gottlieb. 1821–1852, Beschreibung der Stadt Elbing und ihres Gebietes, Bd. 1–3, Elbing.
Gamersfelder Sebastian. 1570. Buchhalten durch zwei Bücher nach italianischer Art und Weise, [Danzig].
Gierusz Jerzy, Keiser Aleksandra, Połczyńska-Gościniak Renata. 1999. Księgowość w Gdańsku w XV i XVI wieku, „Acta Cassubiana”, 1, s. 49–64.
Hagers J. 1903. Bouwstoffenvoor de geschiedenis van het boekhouden in de Nederlanden, Rotterdam. Hanow Michael Christoph. 1745/1767. Ius culmense ex ultima revisione, Danzig, wyd. 2, Danzig.
Hermeling P. 1685. Volkommenes Buchhalten das ist deutliche und eigentliche Anweiss- und Unterrichtung der hochlöblichen Wissenschafft des kauffmänischen Buchhaltens, Danzig.
Hershkowitz Leo. 1990. Asser Levy and the Inventories of Early New York Jews, with Text and Inventory, „American Jewish History”, 80, s. 21–55.
Hoogendoorn Klaas. 2018. Bibliography of the Exact Sciences in the Low Countries from ca. 1470 to the Golden Age (1700), Leiden–Boston.
Inwentarze mieszczańskie. 1965. Inwentarze mieszczańskie z wieku XVIII z ksiąg miejskich i grodzkich Poznania, t. 1: (1700–1758), t. 2: (1759–1793), wyd. J. Burszta, Cz. Łuczak, Poznań.
Jus Culmense Correctum.1711. Jus Culmense Correctum una cum Processus iuris in Dioecesi Varmensi usitato [...], Braunsbergae.
Katalog. 1892. Katalog der Danziger Stadtbibliothek, Bd. 1, Th. 1: Die Danzig betreffenden Handschriften, red. A. Bertling, Danzig.
Kitowski Piotr. 2015. Sukcesja spadkowa w mniejszych miastach województwa pomorskiego w II połowie XVII i XVIII wieku. Studium prawno-historyczne, Warszawa.
Kizik Edmund. 2000. Inwentarz pośmiertny kramarza gdańskiego, mennonity Hendrika van Dührena z 1694 roku, „Almanach Historyczny”, t. 2, s. 185–208.
Kizik Edmund. 2002. Inwentarz pośmiertny gdańskiej mennonitki Cathariny Siemens z 1776 roku, [w:] W kręgu badań profesora Wacława Odyńca, red. J. Włodarski, Gdańsk, s. 27–33.
Kizik Edmund. 2003. Gdańskie umowy na odlewanie dzwonów z XVII i XVIII wieku. Uwagi po lekturze pracy Elżbiety Wróblewskiej, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. L, z. 3–4, s. 405–414.
Kizik Edmund. 2004. Prawo kaduka w Gdańsku w XVI–XVIII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, R. LII, z. 1, s. 5–14.
Kizik Edmund. 2005. Inwentarz pośmiertny gdańskiego rytownika Mattaeusa Deischa, [w:] Portret ponad wszystko. Jacob Wessel i jego wiek. Sztuka Gdańska XVIII wieku, red. A. Mosingiewicz, D. Kaczor, Gdańsk, s. 25–31.
Kizik Edmund. 2009. Kary za bezżeństwo w Gdańsku nowożytnym (w drugiej połowie XVII i na początku XVIII wieku), [w:] Miłość w czasach dawnych, red. B. Możejko, A. Paner, Gdańsk, s. 147–155.
Kizik Edmund. 2010. Zabezpieczenie finansowe wdów w Gdańsku w XVII–XVIII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. LVIII, z. 1, s. 85–98.
Kizik Edmund. 2015. Rękopiśmienna gazeta „Danziger Monathliche Sammlung” (1773–1792) — źródło do badań nad kulturą życia w Gdańsku u schyłku XVIII wieku, „Czasy Nowożytne”, 28, s. 129–144.
Klonder Andrzej. 2000. Wszystka spuścizna w Bogu spoczywającego. Majątek ruchomy zwykłych mieszkańców Elbląga i Gdańska w XVII wieku, Warszawa.
Kock David. 1663. De luchtende Fackel van het Italiaens Boeck-houden, Amsterdam.
Kotarski Edmund. 2000. Fundacje stypendialne w dawnym Gdańsku, [w:] Fundacje i fundatorzy w średniowieczu i epoce nowożytnej, red. E. Opaliński, T. Wiślicz, Warszawa, s. 101–129.
Kropidłowski Zdzisław. 1992. Formy opieki nad ubogimi w Gdańsku od XVI do XVIII wieku, Gdańsk.
Kubicki Rafał. 2010. Kultura materialna w testamentach elbląskich w XV–początku XVI w., „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. LVIII, nr 2, s. 199–213.
Kubicki Rafał. 2018. Testamenty mieszkańców Elbląga z drugiej połowy XV w., „Rocznik Elbląski”, R. 28, s. 37–50.
Kuszewic Paweł. 1623. Prawa chełmińskiego poprawionego [...] xiag pięciorga, Poznań.
Leman [Christian Karl]. 1832. Provinzialrecht der Provinz Westpreußen, Bd. III: Die Statutarrecht der Stadt Danzig, Leipzig.
Lerice Ambrosius. 1606. Eine schöne Forma des Buchhaltens nach rechter italianisch Arth unnd Weise, künstlich zusammen verfasset unnd gesellt auff den preuschen Handel, Dantzig.
Löschin Gotthilf. 1837. Aus alten Testamentesstiftungen und Schenkungs-Akten, [w:] Beiträge zur Geschichte Danzigs und seiner Umgebungen, H. 3, Danzig, s. 39–41.
Maciejewski Tadeusz. 1989. Zbiory wilkierzy w miastach państwa zakonnego do 1454 r. i Prus Królewskich lokowanych na prawie chełmińskim, Gdańsk.
Mannheims Hildegard. 1991. Wie wird ein Inventar erstellt? Rechtskommentare als Quelle der Volksundlichen Forschung, Münster.
Martzen Johann Gottfried. 1713. Gründlicher Unterricht und general Erklärung des so genannten italiänischen-kauffamännischen Buchhaltens, Danzig.
Możejko Beata. 2004. Gdański mieszczanin w obliczu śmierci. Zapisy testamentowe z II połowy XV w. (na podstawie księgi ławniczej), [w:] Mieszczanie, wasale, zakonnicy. Studia z dziejów średnio-wiecza, red. B. Śliwiński, Malbork, s. 127–162.
Neu-revidirte Willkühr. 1761. Neu-revidirte Willkühr der Stadt Danzig, aus Schluß Sämtlicher Ordnungen, publicirt Anno 1761, Danzig.
Pacioli Luca. 1994. Trattato di partita doppia, Venezia 1494, wyd. A. Conterio, B. Yamey, G. Belloni, Venezia.
Pacioli Luca. 2007. Tractatus XI de Computis et Scriptutis. Summa de Arithmetica, Geometria, Proportioni et Proportionalita, tłum. R. Sadowski, K. Dereszowska, K. Mydlarz, Warszawa.
Pelc Julian. 1937. Ceny w Gdańsku w XVI i XVII wieku, Lwów.
Pelus-Kaplan Marie-Louise, Eickholter Manfred. 1993. Lübecker Inventare des 16.–18.Jahrhunderts und ihre rechtliche Grundlage. Chancen und Auswertung, [w:] Wege zur Erforschung städti-scher Häuser und Höfe. Beiträge zur fächerübergreifenden Zusammenarbeit am Beispiel Lübeck im Spätmittelalter und in der frühen Neuzeit, Bd. 1, red. R. Hammel-Kiesow, Neumünster, s. 279–325.
Pelus-Kaplan Marie-Louise. 1994. Zu einer Geschichte der Buchhaltung im hansischen Bereich: die Handelsbücher der Lübecker Kaufleute vom Anfang des 16. bis zum Ende des 17. Jahrhunderts, „Zeitschrift des Vereins für lübeckische Geschichte und Altertumskunde”, 74, s. 31–45.
Penndorf Baldiun. 1933. Die Italienische Buchhaltung im 14. und 15. Jahrhundert und Paciolis Leben und Werk, Stuttgart.
Penndorf Balduin. 1913. Geschichte der Buchhaltung in Deutschland, Leipzig.
Peragallo Edward. 1938. Origin and evolution of double entry Bookeeping. A study of italian prac-tica from the fourteenth c., New York.
Prawo starochełmińskie. 1985. Prawo starochełmińskie 1584 (1394), wyd. W. Meisel, Z. Zdrójkowski, tłum. A. Bzdęga, A. Gaca, Toruń.
Rewizja lidzbarska. 1997. Rewizja lidzbarska prawa chełmińskiego 1566 (1711), wyd. i tłum. A. Groth, Koszalin.
Rewizja nowomiejska. 1993. Rewizja nowomiejska prawa chełmińskiego 1580 (1814) zwana także Jus Culmense Emendatum lub Jus Culmense Polonicum, tłum. I. Malinowska-Kwiatkowska, J. Sondel, Toruń.
Sangster Alan. 2007. The printing of Pacioli’s Summa in 1494: how many copies were printed?, „Accounting Historians Journal”, vol. 34, 1 (June), s. 125–145.
Sartorius Wolfgang. 1592. Buchhalten mit zwey Büchern nach preußischer Müntze Mass und Gewichte, [Danzig].
Sartorius Wolfgang. 1592a. Ein new künstlich Rechenbüchlein auff der Linien und Feder mit viel nützlichen Regeln und Exempeln auff allerley Kauffmannschaft, [Danzig].
Scheffs Marceli. 1939. Z historii księgowości (Luca Pacioli), Poznań.
Simson Paul. 1904. Geschichte der Danziger Willkür, Danzig.
Snell Charles. 1701. Rules for Book-Keeping according to the Italian Manner, London.
Sojak Sławomir, Monika Kowalska. 2015. Z historii rachunkowości. Księgowość podwójna według Pacioliego i jego włoskich naśladowców z XVI i XVII wieku, „Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości Stowarzyszenie Księgowych”, t. 81 (137), s. 155–179.
Sondel Janusz. 1994. Paweł Kuszewicz i jego tłumaczenie rewizji nowomiejskiej prawa chełmińskie-go, [w:] Historia prawa — historia kultur. Księga pamiątkowa ku czci śp. Prof. Witolda Maisla, Kraków, s. 263–289.
Sowina Urszula. 2002. Wdowy i sieroty w świetle prawa w miastach Korony w późnym średniowieczu i wczesnej nowożytności, [w:] Od narodzin do wieku dojrzałego. Dzieci i młodzież w Polsce, cz. 1: od średniowiecza do wieku XVIII , red. M. Dąbrowska, A. Klonder, Warszawa, s. 15–28.
Szychta Anna, 1988. W trzechsetlecie wydania „Rigisches Rechenbuch” Johanna Wolcka, „Zeszyty Teoretyczne Rady Naukowej”, t. 14, s. 58–68.
Szychta Anna. 1989. Bibliograficzne kalendarium rachunkowości w Polsce od XVI do XIX wieku, Warszawa.
Tuchołka-Włodarska Barbara. 1985. Uwagi o działalności warsztatów prowadzonych przez wdowy po gdańskich złotnikach i konwisarzach w końcu XVII i w XVIII w., „Gdańskie Studia Muzealne”, t. 4, s. 103–113.
Turzyński Mikołaj. 2016. Historiografia rachunkowości — ujęcie komparatystyczne, „Studia Oeconomica Posnaniensia”, t. 4, nr 11, s. 271–285.
Verzeichnis. 1903. Verzeichnis der in Danzig bestehenden Stiftungen, Wohltätigkeitsanstalten und gemeinnützigen Vereine. Nach dem Stande am Schlusse des Jahres 1902 [...], Danzig.
Vine Agnes. 2019. Miscellaneous Order. Manuscript Culture and the Early Modern Organization of Knowledge, Oxford University Press.
Volckmann Adam. 1654. Neuverbesserte Notariat-Kunst Oder Hand- und Formularbuch, Th. IV, Leipzig.
de Waal Pieter G.A. 1934. De Engelsche vertoling van Jan Impyn’s nieuwe instructie (1e helft 16e eeuw), „Economisch Historisch Jaarboek”, 18, s. 1–57.
Willkühr. 1732. Der See- und Handels-Stadt Dantzig Rechte oder Willkühr so in- und ausserhalb Gericht von allen und jeden zu beobachten. Dem Publico zum besten aufgelegt, Dantzig.
Wojciechowski Edward. 1956/1957. Materiały archiwalne, rękopisy i stare druki gdańskie z zakresu księgowości, „Rocznik Gdański”, t. 15/16, s. 469–483.
Wojciechowski Edward. 1957. Materiały archiwalne, [w:] E. Wojciechowski, Zarys rachunkowości w dawnej Polsce, „Rachunkowość”, nr 10, s. 439–443; nr 11, s. 487–490.
Ympyn Christoffels Jan. 1543. Nieuwe instructie ende bewijs der looffelijcker consten des rekenbo-ecks ende rekeninghe, Antwerp [wydanie faksymile: London–Tokyo 1979].
Z historii rachunkowości. 1959. Z historii rachunkowości w Polsce i Gdańsku w wieku XVI. Wybór tekstów, wyd. A. Grodek, I. Surma, Warszawa.
