Reciproce testaments in Gdańsk and the origin of probate inventories in the 17th–18th c.
DOI:
https://doi.org/10.23858/KHKM68.2020.2.005Keywords:
Gdańsk (Danzig), 17th–18th c., reciproce testaments, probate inventories, Luca Pacioli, commercial book-keeping, double-entry book-keepingAbstract
The article focuses on two crucial issues connected with property inheritance in Gdańsk (Danzig) in the 17th–18th c. First, it discusses spouses’ reciprocal last wills (reciproce testa-ments) as a form widely used in this city and its impact on the practice of establishing the net value of the inheritance. Second, it explains the origin of the probate inventory and the popularization of the particular formal characteristics of this document throughout Europe. On the basis of thousands of testaments and probate inventories of Gdańsk burghers from the period between the last quarter of the 16th c. to the early 19th c. surviving in the State Archives in Gdańsk it is possible to analyse in detail how those legal instruments developed in the early-modern era. In the light of the Kulm Law (ius culmense, Kulmer Recht), which was applied in Gdańsk, a reciproce testament drawn up by spouses made it possible to enlarge the portion of the inher-itance due to the widow (or widower), or to another heir indicated, or to make a charity bequest. This legal instrument allowed to keep up to 7/8 of the worth of the spouses’ property and served to protect the integrity of their workshops. The Kulm Law, following the Flemish law, pro-tected the interests of widows, and did not exclude women — widows or daughters — from inheriting, treating them on a par with male heirs. A key issue in inheritance proceedings was the evaluation of property and of its portions due to particular heirs, some of whom were often minors. This required a socially accepted legal instrument, i.e. a reliable official probate inven-tory, which was the basis of evaluating the property and its portions going to individual heirs. On the basis of the documents surviving in the State Archives in Gdańsk, and published comparative materials concerning various regions of early-modern Poland and Europe, the author claims that the widespread knowledge of the rules of drawing probate inventory, as well as the characteristic formal features of probate inventories (the subject order, the balance of values) had resulted from adopting the book-keeping techniques developed since the 14th c. by Italian merchants. Theoretical knowledge and practical tips about drawing an inventory and a balance sheet were systematized by Fra Luca Pacioli de Burgo (1445–1514?), a Franciscan and a mathematics professor, in 1494 in Summa de Arithmetica, Geometrica, Proportioni et Proportionalita. In treatise XI (Particularis de computis et scripturis) Pacioli described the Venetian method of drawing up an inventory and of keeping basic account books, also presenting the profit-and- oss account and the balance of accounts, which were the beginnings of the future balance sheet. Thanks to the development of printing, Pacioli’s ideas were quickly popularized throughout Europe. One of the best works devoted to book-keeping available in Gdańsk at that time was Sebastian Gamersfelder’s Buchhalten durch zwei Bücher nach italianicher Art und Weise (published in 1570). The widely described rules of drawing up a probate inventory and a balance sheet were adopted by Dutch, English and German merchants, as well as book-keeping teachers and notaries all over Europe, who adapted them to local legal and social realities (including the level of literacy and arithmetic skills). This also had an impact on the standardization of probate inventories in the 17th and 18th c. This article is part of research related to the preparation of a monograph on early-modern probate inventories in Gdańsk.
Downloads
References
AP Gdańsk [Archiwum Państwowe w Gdańsku], Akta miasta Gdańska, Księgi Ławnicze Starego Miasta, 300, 43/172.
AP Gdańsk, Akta miasta Gdańska, Urząd Burgrabiego, sygn. 300, 3/9a.
AP Gdańsk, Akta miasta Gdańska, Urząd Prezydiującego Burmistrza, sygn. 300, 1/80; 168; 173; 335; 340; 350.
AP Gdańsk, Akta miasta Gdańska, Urząd Wiceprezydiującego Burmistrza, sygn. 300, 5/158.
AP Gdańsk, Akta miasta Gdańska, Urząd Wiceprezydiującego Burmistrza, sygn. 300, 5/193e.
Becker Johanan Gottlieb. [ok. 1750]. Disertatio iuridica de testamentis conjugum reciprocis, [ok. 1750], Bibl. Gd. PAN [Biblioteka Gdańska PAN], sygn. Ms 341, k. 2v–20v; [inne odpisy] sygn. Ms 682; Ms 732.
Caduc Ordnung. 1684. Caduc Ordnung, [1 IX 1684], Bibl. Gd. PAN, Ms 733, k. 56r–63r.
Caduc Ordnung. 1777. Eines Rath Caduc Ordnung, [18 VI 1777], AP Gdańsk. Akta miasta Gdańska. Edykty i rozporządzenia sygn. 300, 93/40.
Copia und Abschrift. 1564. Copia und Abschrift ab und von Mattheus Schwartzen aignen Handtschrift, was das Buchhalten sey [...] 1564, Bibl. Gd. PAN, sygn. Ms. 2297. Der Stadt Dantzigk Willkühren. 1597. Der Stadt Dantzigk Willkühren [...] 1597, AP Gdańsk, Akta miasta Gdańska, Zbiór rękopisów nieurzędowych — Bibliotheca Archivi, sygn. 300, R/X 9.
Dewitz Johann Heinrich. [po 1746]. Epitaphia und Inscriptiones aller Kirchen der Städte Elbing und deren Territorii [...], AP Gdańsk, Rękopisy Elbląskie, sygn. 492/ 317.
Erörterte successions. 1732. J. H. M., [Johann Heinrich Morgenstern?], Erörterte successions und Erb-Faelle nach den Culmischen und anderen in Dantzig ueblichen Rechten mit Schematibus erläutert, Anno 1732, AP Gdańsk, Akta miasta Gdańska. Zbiór rękopisów nieurzędowych — Bibliotheca Archivi, sygn. 300, R/ T 20.
Erörterte successions. 1727. J. H. M., [Johann Heinrich Morgenstern?]. Erörterte successions und Erb-Faelle nach den Culmischen und anderen in Dantzig ueblichen Rechten mit Schematibus erläutert, Bibl. Gd. PAN, Ms 347 (odpis z 1727 r.), Ms 348 (odpis z 1728 r.).
Inventarium. 1593. Inventarium uber den Verlasenschafft Annen der Mauerschen so den 2ten January zur Nacht von ihrer Magdt Annen ermordett worden undt ihres Mannes Christoff Schultzen, welchen gemeldte Magd [...] bis auf den Todt verwundet hatt, das er den 4. January auch ge-storben. [...] Anno 1593, AP Gdańsk, Akta miasta Gdańska. Zbiór rękopisów nieurzędowych — Bibliotheca Archivi, sygn. 300, R/Vv 233, k. 28r–34v, 37r–38v.
Neue Kirchenglocke in Schönbaum. [1744]. Neue Kirchenglocke in Schönbaum, AP Gdańsk, Akta miasta Gdańska, Urząd Mierzei i Szkarpawy, sygn. 300, 2/405.
Neumann Johann Georg. [b.d.], Epitaphia aus der St. Marien oder Münch-Kirche sowie Epitaphia aus der Pfarr- oder St. Nicolai Kirche in Elbing, AP Gdańsk, Rękopisy Elbląskie, sygn. 492/ 971.
Ordnung. 1622. Es Erb. Raths der Stadt Dantzig Ordnung, wie es bey dem Ausruff soll gehalten werden, Bibl. Gd. PAN, sygn. Ms 733.
Ordnung. 1684. Ordnung wornach sich der Ausruffer nebenst seinem Schreiber zuhalten haben, Anno 1684, Bibl. Gd. PAN, sygn. Ms 1079, t. 4, k. 165r–173v.
Rubachs Monathliche Sammlung. [1780–1782]. Rubachs Monathliche Sammlung, Bibl. Gd. PAN, Ms 147.
Schütz Kaspar. 1576. Kurtzer und grundlicher Bericht von Erbfällen (odpis z 1726), AP Gdańsk Akta miasta Gdańska. Zbiór rękopisów nieurzędowych — Bibliotheca Archivi, sygn. 300, R/Aa 14, k. 63–103v. [odpisy z XVII i XVIII w.], sygn. 300, R/T 6a; T 6b; T 6c; Vv 50; Vv 53; Vv 55; Vv 78; Vv 97; Vv 154.
Accounting history. 1996. Accounting History from the Renaissance to the Present. Accounting history from the renaissance to the present. Rememberance of Luca Pacioli, red. T.A. Lee, A. Bishop, R.H. Parker, New–York–London.
Barylewska-Szymańska Ewa. 2009. Inwentarze mienia z drugiej połowy XVIII wieku w badaniach nad gdańskimi domami, [w:] Studia i materiały do dziejów domu gdańskiego, red. E. Kizik, cz. 1, Gdańsk, s. 188–205.
Barylewska-Szymańska Ewa. 2015. Od piwnic po strych. Wnętrza domów gdańskich drugiej połowy XVIII wieku, Warszawa–Gdańsk.
Bibliographie zur Geschichte. 2007. Bibliographie zur Geschichte des deutschen Notariats, Zusammengetragen, mit einer Einführung [...] von Wolf-George Harms, Würzburg.
Binerowski Zbigniew. 1963. Gdański przemysł okrętowy od XVII do początku XIX wieku, Gdańsk.
Bogucka Maria. 1962. Gdańsk jako ośrodek produkcyjny w XIV–XVII w., Warszawa.
Cieślak Edmund. 1972. Konflikty polityczne i społeczne w Gdańsku w połowie XVIII w. Sojusz pospólstwa z dworem królewskim, Wrocław.
Die Nachlaßinverzeichnisse. 1997. Die Nachlaßinverzeichnisse der deutschen Kaufleute in Tallin, Bd. 1: 1702–1750, wyd. R. Pullat, Tallinn.
Döring Gustav. 1846. Versuch einer Geschichte und Beschreibung der evangelischen Hauptkirche zu St. Marien in Elbing, Elbing.
Edwards John Richard. 2011, Accounting education in Britain during the early modern period, „Accounting History Review”, vol. 21, 1, s. 37–67.
Ehrenkreutz Stanisław. 1915. O stosunkach majątkowych między małżonkami według prawa chełmińskiego w Warszawie w wieku XVIII, Warszawa.
Fierz Markus. 1977. Girolamo Cardano (1501–1576). Arzt, Naturphilosoph, Mathematiker, Astronom u. Traumdeuter, Basel–Stuttgart.
Fuchs Michael Gottlieb. 1821–1852, Beschreibung der Stadt Elbing und ihres Gebietes, Bd. 1–3, Elbing.
Gamersfelder Sebastian. 1570. Buchhalten durch zwei Bücher nach italianischer Art und Weise, [Danzig].
Gierusz Jerzy, Keiser Aleksandra, Połczyńska-Gościniak Renata. 1999. Księgowość w Gdańsku w XV i XVI wieku, „Acta Cassubiana”, 1, s. 49–64.
Hagers J. 1903. Bouwstoffenvoor de geschiedenis van het boekhouden in de Nederlanden, Rotterdam. Hanow Michael Christoph. 1745/1767. Ius culmense ex ultima revisione, Danzig, wyd. 2, Danzig.
Hermeling P. 1685. Volkommenes Buchhalten das ist deutliche und eigentliche Anweiss- und Unterrichtung der hochlöblichen Wissenschafft des kauffmänischen Buchhaltens, Danzig.
Hershkowitz Leo. 1990. Asser Levy and the Inventories of Early New York Jews, with Text and Inventory, „American Jewish History”, 80, s. 21–55.
Hoogendoorn Klaas. 2018. Bibliography of the Exact Sciences in the Low Countries from ca. 1470 to the Golden Age (1700), Leiden–Boston.
Inwentarze mieszczańskie. 1965. Inwentarze mieszczańskie z wieku XVIII z ksiąg miejskich i grodzkich Poznania, t. 1: (1700–1758), t. 2: (1759–1793), wyd. J. Burszta, Cz. Łuczak, Poznań.
Jus Culmense Correctum.1711. Jus Culmense Correctum una cum Processus iuris in Dioecesi Varmensi usitato [...], Braunsbergae.
Katalog. 1892. Katalog der Danziger Stadtbibliothek, Bd. 1, Th. 1: Die Danzig betreffenden Handschriften, red. A. Bertling, Danzig.
Kitowski Piotr. 2015. Sukcesja spadkowa w mniejszych miastach województwa pomorskiego w II połowie XVII i XVIII wieku. Studium prawno-historyczne, Warszawa.
Kizik Edmund. 2000. Inwentarz pośmiertny kramarza gdańskiego, mennonity Hendrika van Dührena z 1694 roku, „Almanach Historyczny”, t. 2, s. 185–208.
Kizik Edmund. 2002. Inwentarz pośmiertny gdańskiej mennonitki Cathariny Siemens z 1776 roku, [w:] W kręgu badań profesora Wacława Odyńca, red. J. Włodarski, Gdańsk, s. 27–33.
Kizik Edmund. 2003. Gdańskie umowy na odlewanie dzwonów z XVII i XVIII wieku. Uwagi po lekturze pracy Elżbiety Wróblewskiej, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. L, z. 3–4, s. 405–414.
Kizik Edmund. 2004. Prawo kaduka w Gdańsku w XVI–XVIII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, R. LII, z. 1, s. 5–14.
Kizik Edmund. 2005. Inwentarz pośmiertny gdańskiego rytownika Mattaeusa Deischa, [w:] Portret ponad wszystko. Jacob Wessel i jego wiek. Sztuka Gdańska XVIII wieku, red. A. Mosingiewicz, D. Kaczor, Gdańsk, s. 25–31.
Kizik Edmund. 2009. Kary za bezżeństwo w Gdańsku nowożytnym (w drugiej połowie XVII i na początku XVIII wieku), [w:] Miłość w czasach dawnych, red. B. Możejko, A. Paner, Gdańsk, s. 147–155.
Kizik Edmund. 2010. Zabezpieczenie finansowe wdów w Gdańsku w XVII–XVIII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. LVIII, z. 1, s. 85–98.
Kizik Edmund. 2015. Rękopiśmienna gazeta „Danziger Monathliche Sammlung” (1773–1792) — źródło do badań nad kulturą życia w Gdańsku u schyłku XVIII wieku, „Czasy Nowożytne”, 28, s. 129–144.
Klonder Andrzej. 2000. Wszystka spuścizna w Bogu spoczywającego. Majątek ruchomy zwykłych mieszkańców Elbląga i Gdańska w XVII wieku, Warszawa.
Kock David. 1663. De luchtende Fackel van het Italiaens Boeck-houden, Amsterdam.
Kotarski Edmund. 2000. Fundacje stypendialne w dawnym Gdańsku, [w:] Fundacje i fundatorzy w średniowieczu i epoce nowożytnej, red. E. Opaliński, T. Wiślicz, Warszawa, s. 101–129.
Kropidłowski Zdzisław. 1992. Formy opieki nad ubogimi w Gdańsku od XVI do XVIII wieku, Gdańsk.
Kubicki Rafał. 2010. Kultura materialna w testamentach elbląskich w XV–początku XVI w., „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. LVIII, nr 2, s. 199–213.
Kubicki Rafał. 2018. Testamenty mieszkańców Elbląga z drugiej połowy XV w., „Rocznik Elbląski”, R. 28, s. 37–50.
Kuszewic Paweł. 1623. Prawa chełmińskiego poprawionego [...] xiag pięciorga, Poznań.
Leman [Christian Karl]. 1832. Provinzialrecht der Provinz Westpreußen, Bd. III: Die Statutarrecht der Stadt Danzig, Leipzig.
Lerice Ambrosius. 1606. Eine schöne Forma des Buchhaltens nach rechter italianisch Arth unnd Weise, künstlich zusammen verfasset unnd gesellt auff den preuschen Handel, Dantzig.
Löschin Gotthilf. 1837. Aus alten Testamentesstiftungen und Schenkungs-Akten, [w:] Beiträge zur Geschichte Danzigs und seiner Umgebungen, H. 3, Danzig, s. 39–41.
Maciejewski Tadeusz. 1989. Zbiory wilkierzy w miastach państwa zakonnego do 1454 r. i Prus Królewskich lokowanych na prawie chełmińskim, Gdańsk.
Mannheims Hildegard. 1991. Wie wird ein Inventar erstellt? Rechtskommentare als Quelle der Volksundlichen Forschung, Münster.
Martzen Johann Gottfried. 1713. Gründlicher Unterricht und general Erklärung des so genannten italiänischen-kauffamännischen Buchhaltens, Danzig.
Możejko Beata. 2004. Gdański mieszczanin w obliczu śmierci. Zapisy testamentowe z II połowy XV w. (na podstawie księgi ławniczej), [w:] Mieszczanie, wasale, zakonnicy. Studia z dziejów średnio-wiecza, red. B. Śliwiński, Malbork, s. 127–162.
Neu-revidirte Willkühr. 1761. Neu-revidirte Willkühr der Stadt Danzig, aus Schluß Sämtlicher Ordnungen, publicirt Anno 1761, Danzig.
Pacioli Luca. 1994. Trattato di partita doppia, Venezia 1494, wyd. A. Conterio, B. Yamey, G. Belloni, Venezia.
Pacioli Luca. 2007. Tractatus XI de Computis et Scriptutis. Summa de Arithmetica, Geometria, Proportioni et Proportionalita, tłum. R. Sadowski, K. Dereszowska, K. Mydlarz, Warszawa.
Pelc Julian. 1937. Ceny w Gdańsku w XVI i XVII wieku, Lwów.
Pelus-Kaplan Marie-Louise, Eickholter Manfred. 1993. Lübecker Inventare des 16.–18.Jahrhunderts und ihre rechtliche Grundlage. Chancen und Auswertung, [w:] Wege zur Erforschung städti-scher Häuser und Höfe. Beiträge zur fächerübergreifenden Zusammenarbeit am Beispiel Lübeck im Spätmittelalter und in der frühen Neuzeit, Bd. 1, red. R. Hammel-Kiesow, Neumünster, s. 279–325.
Pelus-Kaplan Marie-Louise. 1994. Zu einer Geschichte der Buchhaltung im hansischen Bereich: die Handelsbücher der Lübecker Kaufleute vom Anfang des 16. bis zum Ende des 17. Jahrhunderts, „Zeitschrift des Vereins für lübeckische Geschichte und Altertumskunde”, 74, s. 31–45.
Penndorf Baldiun. 1933. Die Italienische Buchhaltung im 14. und 15. Jahrhundert und Paciolis Leben und Werk, Stuttgart.
Penndorf Balduin. 1913. Geschichte der Buchhaltung in Deutschland, Leipzig.
Peragallo Edward. 1938. Origin and evolution of double entry Bookeeping. A study of italian prac-tica from the fourteenth c., New York.
Prawo starochełmińskie. 1985. Prawo starochełmińskie 1584 (1394), wyd. W. Meisel, Z. Zdrójkowski, tłum. A. Bzdęga, A. Gaca, Toruń.
Rewizja lidzbarska. 1997. Rewizja lidzbarska prawa chełmińskiego 1566 (1711), wyd. i tłum. A. Groth, Koszalin.
Rewizja nowomiejska. 1993. Rewizja nowomiejska prawa chełmińskiego 1580 (1814) zwana także Jus Culmense Emendatum lub Jus Culmense Polonicum, tłum. I. Malinowska-Kwiatkowska, J. Sondel, Toruń.
Sangster Alan. 2007. The printing of Pacioli’s Summa in 1494: how many copies were printed?, „Accounting Historians Journal”, vol. 34, 1 (June), s. 125–145.
Sartorius Wolfgang. 1592. Buchhalten mit zwey Büchern nach preußischer Müntze Mass und Gewichte, [Danzig].
Sartorius Wolfgang. 1592a. Ein new künstlich Rechenbüchlein auff der Linien und Feder mit viel nützlichen Regeln und Exempeln auff allerley Kauffmannschaft, [Danzig].
Scheffs Marceli. 1939. Z historii księgowości (Luca Pacioli), Poznań.
Simson Paul. 1904. Geschichte der Danziger Willkür, Danzig.
Snell Charles. 1701. Rules for Book-Keeping according to the Italian Manner, London.
Sojak Sławomir, Monika Kowalska. 2015. Z historii rachunkowości. Księgowość podwójna według Pacioliego i jego włoskich naśladowców z XVI i XVII wieku, „Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości Stowarzyszenie Księgowych”, t. 81 (137), s. 155–179.
Sondel Janusz. 1994. Paweł Kuszewicz i jego tłumaczenie rewizji nowomiejskiej prawa chełmińskie-go, [w:] Historia prawa — historia kultur. Księga pamiątkowa ku czci śp. Prof. Witolda Maisla, Kraków, s. 263–289.
Sowina Urszula. 2002. Wdowy i sieroty w świetle prawa w miastach Korony w późnym średniowieczu i wczesnej nowożytności, [w:] Od narodzin do wieku dojrzałego. Dzieci i młodzież w Polsce, cz. 1: od średniowiecza do wieku XVIII , red. M. Dąbrowska, A. Klonder, Warszawa, s. 15–28.
Szychta Anna, 1988. W trzechsetlecie wydania „Rigisches Rechenbuch” Johanna Wolcka, „Zeszyty Teoretyczne Rady Naukowej”, t. 14, s. 58–68.
Szychta Anna. 1989. Bibliograficzne kalendarium rachunkowości w Polsce od XVI do XIX wieku, Warszawa.
Tuchołka-Włodarska Barbara. 1985. Uwagi o działalności warsztatów prowadzonych przez wdowy po gdańskich złotnikach i konwisarzach w końcu XVII i w XVIII w., „Gdańskie Studia Muzealne”, t. 4, s. 103–113.
Turzyński Mikołaj. 2016. Historiografia rachunkowości — ujęcie komparatystyczne, „Studia Oeconomica Posnaniensia”, t. 4, nr 11, s. 271–285.
Verzeichnis. 1903. Verzeichnis der in Danzig bestehenden Stiftungen, Wohltätigkeitsanstalten und gemeinnützigen Vereine. Nach dem Stande am Schlusse des Jahres 1902 [...], Danzig.
Vine Agnes. 2019. Miscellaneous Order. Manuscript Culture and the Early Modern Organization of Knowledge, Oxford University Press.
Volckmann Adam. 1654. Neuverbesserte Notariat-Kunst Oder Hand- und Formularbuch, Th. IV, Leipzig.
de Waal Pieter G.A. 1934. De Engelsche vertoling van Jan Impyn’s nieuwe instructie (1e helft 16e eeuw), „Economisch Historisch Jaarboek”, 18, s. 1–57.
Willkühr. 1732. Der See- und Handels-Stadt Dantzig Rechte oder Willkühr so in- und ausserhalb Gericht von allen und jeden zu beobachten. Dem Publico zum besten aufgelegt, Dantzig.
Wojciechowski Edward. 1956/1957. Materiały archiwalne, rękopisy i stare druki gdańskie z zakresu księgowości, „Rocznik Gdański”, t. 15/16, s. 469–483.
Wojciechowski Edward. 1957. Materiały archiwalne, [w:] E. Wojciechowski, Zarys rachunkowości w dawnej Polsce, „Rachunkowość”, nr 10, s. 439–443; nr 11, s. 487–490.
Ympyn Christoffels Jan. 1543. Nieuwe instructie ende bewijs der looffelijcker consten des rekenbo-ecks ende rekeninghe, Antwerp [wydanie faksymile: London–Tokyo 1979].
Z historii rachunkowości. 1959. Z historii rachunkowości w Polsce i Gdańsku w wieku XVI. Wybór tekstów, wyd. A. Grodek, I. Surma, Warszawa.
Publication co-financed by the Ministry of Science and Higher Education under the program "Support for scientific journals 2019-2020"
