Podlaska siedziba Radziwiłłów w Waniewie z początku XVI wieku w świetle źródeł pisanych i archeologicznych

Abstrakt

Artykuł prezentuje dostępne dane na temat dziejów Waniewa – obecnie wsi, a do XVII wieku miasteczka położonego na Podlasiu, w okolicy Białegostoku. Poza osadą, a później miastem, funkcjonowało tam również założenie obronne nazywane w lokalnej tradycji ustnej „zamczyskiem”. Z uwagi na niedostatek źródeł pisanych dotyczących tego obiektu, wyjaśnienie najistotniejszych kwestii z jego przeszłości umożliwiły badania archeologiczne przeprowadzone na tym stanowisku w latach 2009, 2014 i 2016. W ich wyniku odsłonięto tu pozostałości drewnianej zabudowy. Uzupełniają one skromny, jak dotąd, stan rozpoznania archeologicznego ówczesnych założeń mieszkalno-obronnych na pograniczu polsko-litewskim u schyłku średniowiecza i na początku okresu nowożytnego. W artykule zaprezentowano rezultaty prac, odtworzono poszczególne, zachowane elementy waniewskiego założenia (w tym z wykorzystaniem dostępnych danych cyfrowych), określono jego datowanie (także w odniesieniu do wiadomości ze źródeł pisanych), a także omówiono zidentyfikowane detale jego wyposażenia i przedmioty należące do użytkowników siedziby w XVI-XVII w. Założenie o cechach mieszkalno-obronnych zlokalizowane było na jednej z wysp w rozlewiskach rzeki Narwi pomiędzy miejscowościami Śliwno a Waniewo. Powstało przypuszczalnie, gdy teren ten stał się własnością Mikołaja II Radziwiłła (między rokiem 1501 a 1506) lub równocześnie z założeniem przez niego w roku 1510 miasta Waniewa i poczynionymi w związku z tym inwestycjami, w tym budową mostu przez rzekę. Mogło to mieć miejsce najpewniej już w drugiej dekadzie XVI stulecia. Urządzenia wnętrz, w tym postawienia pieców grzewczych, dokonano w zbliżonym czasie; potwierdzają to znalezione tu kafle o cechach typowych dla pierwszej połowy XVI w. O użytkowaniu tego miejsca od początku tego wieku świadczą też inne zabytki, w tym najstarsza z pozyskanych monet (półgrosz litewski Aleksandra Jagiellończyka) oraz wyroby ceramiczne. Znaleziska ruchome wskazują na funkcjonowanie siedziby do schyłku wieku XVI lub do początkowych lat XVII, gdy Waniewo należało do Szczawińskich. Śladami wskazującymi na przyczynę kresu użytkowania założenia są relikty pożaru zaobserwowane podczas badań wykopaliskowych, przede wszystkim węgle drzewne stanowiące pozostałości po spalonych konstrukcjach budynków. Nie wiadomo jednak, w jakich okolicznościach i kiedy dokładnie do tego doszło. Z pewnością destrukcja budowli wskutek tego wydarzenia przesądziła o jej losie. Nie stwierdzono dotychczas metodami archeologicznymi śladów odbudowy obiektu. Zapewne nieudana lokacja Waniewa spowodowała, że istnienie założenia nie była już potrzebne. Przypuszczalnie zatem waniewska siedziba istniała niespełna stulecie. Wielkość siedziby można oszacować na ok. 2800 m². Miała kształt zbliżony do owalu. Składała się, jak dotąd ustalono, z umocnionego obwodu (wału o konstrukcji kamiennej) otaczającego znajdujące się wewnątrz zabudowania. Zlokalizowano dotychczas relikty dwóch drewnianych budynków, z czego jeden najpewniej był mieszkalny, a drugi usytuowany obok, gospodarczy. Dwór, dość obszerny, zbudowano przypuszczalnie techniką zrębową, z podcieniem od strony dziedzińca i chodnikiem wzdłuż jego ścian (wybrukowanym i wyłożonym ceramicznymi płytkami). Dachy budowli kryte były prawdopodobnie gontem, otwory okienne zaś częściowo wypełnione były szybami taflowymi. Podłogę w pomieszczeniach dworu wyłożono drewnianymi, półokrągłymi belkami oraz polepą albo utwardzono brukiem. Komfort przebywania we wnętrzu zapewniały grzejniki – co najmniej jeden piec z kafli garnkowo-miskowych, a inne z kafli płytowych. Pozyskano też podstawowe, używane tam ruchomości, które przetrwały w ziemi, przede wszystkim różnorodne pod względem jakościowym i funkcjonalnym naczynia ceramiczne, które umożliwiały przygotowywanie i spożywanie z nich posiłków. Trudno ocenić standard opisywanej siedziby. Termin „zamek”, jakim określano założenie w źródłach pisanych, przypuszczalnie odnosił się bardziej do jego cech obronnych niż do rozmiarów i kształtu architektonicznego. Nie wiadomo, jaką dokładnie spełniało funkcję. Wydaje się, że było to centrum administracyjno-gospodarcze waniewskiego klucza majątkowego, przeznaczone przede wszystkim jako miejsce pobytu jego namiestnika (zarządcy) i zatrudnionej czeladzi. Mogło też stanowić punkt postoju właścicieli podczas podróży inspekcyjnych włości, łącząc wówczas funkcje mieszkalne z politycznymi i reprezentacyjnymi.