Ceremonia pogrzebowa w drukach żałobnych XVII i XVIII wieku (wybrane elementy)

Autor

  • Urszula Kicińska Instytut Historii i Archiwistyki, Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN, ul. Podchorążych 2, 30-064 Kraków https://orcid.org/0000-0002-7967-5312

Słowa kluczowe:

17-18 w. -- Polska, pochówki o. nowożytnego, pogrzeby o. nowożytnego, pogrzeby -- obrzędy i ceremonie, pogrzeb - przedstawienie, druki żałobne

Abstrakt

The burial ceremony as presented in funeral prints from the 17th and 18th c. (selected aspects)

In baroque times the funeral was a paratheatrical event combining verbal expression, gesture, art, architecture and music. A solemn funeral celebration manifested the affluence and status of nobility and patriciate families. Hours-long ceremonies were turned into performances dramatized by the use of light and props (e.g. shields with coats of arms, standards, pictures with genealogical trees, candles and coffin portraits), actors in which were the departed lying on the catafalque as well as the archimimus standing next to the coffin and the preacher who praised the deceased person with oratorical art necessary for the occasion. The funeral was a great chance of showing the achievements of the deceased; this was usually done in texts printed for the occasion: condolences (often in verse), descriptions and reports of funerals. Condolences were aimed at supporting the relatives mourning their loss. Funeral reports were to commemorate the dead, acknowledge the greatness of their families and record the magnificence of baroque ceremonies. Funerary orations had persuasive functions and conveyed propagated models of behaviour. Crucial elements of funeral celebrations were the setting and the use of words. Data on funeral “scenery” used in baroque churches can be found in funeral diaries, accounts and letters. Diaries, which related the ceremonies, also described the participants and the funeral scenery, i.e. the special altar, catafalque and Castrum doloris, whose exposition in the church made the celebration particularly exalted. The setting — as in every theatrical performance — was supplemented with live words, which survived in recorded orations. They presented the deceased person’s achievements, described the moment of death and pleaded to remember them. A significant role in the baroque theatre of death was assigned to the orator (a priest or a lay preacher). He greatly contributed to creating the image and prestige of the family that had commissioned the funerary oration. The orator, standing at the pulpit, treated as a stage, and delivering his speech to the audience in the church, carefully controlled every detail of his presentation, even the positioning of his legs, hips, shoulders and fingers, as well as the facial expression and the volume of his voice. A baroque funeral was a carefully directed performance, with every element (the setting, the orator, the deceased and the audience) contributing to its grandiosity. The verbal element, captured in print by diaries, condolences and orations, gives us insight into the models of behaviour accepted and venerated in Old-Polish society.

Pobrania

Download data is not yet available.

Bibliografia

Arendy. 1904. Arendy klasztoru starosądeckiego w XVI–XVII wieku, wyd. J. Sygański, Lwów.

Baczewski S. 2001. Propagandowa rola szlacheckiego pogrzebu z XVII wieku w świetle kazań pogrzebowych. In: H. Suchojad (ed.), Wesela, chrzciny i pogrzeby w XVI–XVIII wieku. Kultura życia i śmierci. Warszawa, 203–210.

Baczewski S. 2002. Obraz śmierci w XVII-wiecznych polskich kazaniach pogrzebowych, „Roczniki Humanistyczne”, t. 50, z. 1, 201–229.

Baczewski S. 2004. Ideologiczne funkcje herbu w XVII wieku. Przykład kazań pogrzebowych. In: S. Baczewski and D. Chemperek (eds.), Literatura i pamięć kultury. Studia ofiarowane profesorowi Stefanowi Nieznanowskiemu w pięćdziesięciolecie pracy naukowej. Lublin, 161–189.

Baczewski S. 2006. Kazanie pogrzebowe z pierwszej połowy XVII wieku jako spektakl władzy, „Napis”, Seria 12.

Barański J. 1999. Udział zmysłów w doznaniu śmierci. Wzrok, dotyk i węch 1493 do 1823, „Problemy Współczesnej Tanatologii”, t. 3, 119–130.

Bogucka M. 1981. Gest w kulturze szlacheckiej, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, R. 26, 5–18.

Borkowska M. 1992. Źródła do badań nad stanem majątkowym klasztorów żeńskich w Polsce w XVII–XVIII w., „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. XL, nr 1, 33–39.

Borkowska M. 2000. Klasztory żeńskie Krakowa w epoce potrydenckiej: rekrutacja i obediencja. In: M. Derwichand A. Pobóg-Lenartowicz (eds.), Klasztor w mieście średniowiecznym i nowożytnym. Wrocław–Opole.

Borkowska M. 2005. Leksykon zakonnic polskich epoki przedtrydenckiej, t. II: Polska centralna i południowa. Warszawa.

Borkowska M. OSB 2006. Rachunki benedyktynek kowieńskich, „Nasza Przeszłość”, t. 106, 261–278.

Brencz A. 1987. Polska obrzędowość pogrzebowa jako obrzęd przejścia, „Lud”, t. 71, 215–229.

Chróścicki J. A. 1974. Pompa funebris. Z dziejów kultury staropolskiej. Warszawa.

Chróścicki J. A. 2004. Oswajanie śmierci pięknem, „Barok”, R. 11, nr 1, 17–30.

Chróścicki J. A. 2005. Pompa funebris. In: Antropologia widowisk. Zagadnienia i wybór tekstów, oprac. A. Chałupnik, W. Dudzik, M. Kanabrodzki, L. Kolankiewicz, red. L. Kolankiewicz. Warszawa.

Cygler F. 2011. Bibliografia komentowana wybranych zagranicznych studiów nt. średniowiecznych mendykantów w perspektywie zagadnień ekonomicznych. In: Inter oeconomiam…

Derwich M. 1998. Stan i potrzeby badań nad wspólnotami monastycznymi w Polsce średniowiecznej, „Nasza Przeszłość”, t. 89, 5–65.

Dmitruk K. 1989. Galaktyki kultury. In: H. Dziechcińska (ed.), Kultura żywego słowa w dawnej Polsce. Warszawa.

Drążkowska A. 2008. Odzież grobowa w Rzeczypospolitej w XVII i XVIII wieku. Toruń.

Dziechcińska H. 1989. Gest w staropolskim systemie komunikacji. In: H. Dziechcińska (ed.), Kultura żywego słowa w dawnej Polsce. Warszawa, 48–52.

Estreicher K. 1896. Bibliografia polska, t. 14. Kraków.

Estreicher K. 1901. Bibliografia polska, t. 18. Kraków.

Gąsiorowska P. 2011. Rola ksień klarysek krakowskich w zarządzie majątkiem ziemskim do końca XVIII w. In: Inter oeconomiam…, 537–557.

Gronowski T.M. OSB 2007. Zwyczajny klasztor, zwyczajni mnisi. Wspólnota tyniecka w średniowieczu. Kraków.

Jelonek-Litewka K., W. Kolak, Cz. Pirożyński, Z. Wojas (wyd.), 2002–2004. Dochody i wydatki konwentu braci eremitów św. Augustyna przy kościele św. Katarzyny w Kazimierzu, t. 1–2. Kraków,

Kadulska I. 1989. Między sztuką wymowy a sztuką aktorską (O podręczniku Franciszka Langa SI). In: H. Dziechcińska (ed.), Kultura żywego słowa w dawnej Polsce. Warszawa.

Katalog archiwum. 1996. Katalog archiwum OO. Augustianów w Krakowie 1299–1950, oprac. W. Kolak, K. Jelonek-Litewka, Kraków, sygn. Aug. 589–686, 172–187.

Kętrzyński W. (wyd.), 1888. Rationes Zbignei a Nasięchowice archidiaconi Cracoviensis In Monumenta Poloniae Historica, t. V. Lwów.

Kicińska U. 2013. Wzorzec szlachcianki w polskich drukowanych oracjach pogrzebowych XVII wieku. Warszawa.

Kizik E. 1997. Naenia Funebris. Pogrzeby w Gdańsku wczesnonowożytnym (XVI–XVIII wiek). In: S. Salmonowicz (ed.), Mieszczaństwo gdańskie. Sesja naukowa 21–23.11.1996. Gdańsk, 287–315.

Kizik E. 1998. Śmierć w mieście hanzeatyckim w XVI–XVIII wieku. Studium z nowożytnej kultury funeralnej. Gdańsk.

Koch W. 2005. Style w architekturze. Arcydzieła budownictwa europejskiego od antyku po czasy współczesne. Warszawa.

Koczerska M. 2010. Rachunki kapituły krakowskiej z początku XVI wieku — analiza zawartości pierwszej zachowanej księgi. In: A. Bartoszewicz, G. Myśliwski, J. Pysiak, P. Żmudzki (eds.), Świat średniowiecza. Studia ofiarowane Profesorowi Henrykowi Samsonowiczowi. Warszawa, 258–275.

Kolak W. 2001. Dary królewskie dla kościoła i klasztoru Augustianów w Krakowie, „Krakowski Rocznik Archiwalny”, t. 7, 133–143.

Kolak W. 2002. Rachunki klasztoru augustianów z Krakowa z okresu okupacji szwedzkiej 1655–1657, „Krakowski Rocznik Archiwalny”, t. 8, 105–131.

Korolko M. 1989. O kunszcie oratorskim staropolskiego kaznodziejstwa. In: H. Dziechcińska (ed.), Kultura żywego słowa w dawnej Polsce. Warszawa.

Kościelny R. 2002. Kazania barokowe jako źródło do badań nad mechanizmami kształtowania postaw mieszkańców Rzeczypospolitej, „Nasza Przeszłość”, t. 97.

Kowalska A. 2001. Wydatki kapituły łęczyckiej na rzecz kolegiaty w świetle not prokuratorów (1406–1419), „Acta Universitatis Lodziensis. Folia historica”, t. LXXII, 49–62.

Kowecka E. 1992. Oprawa i ceremonia pogrzebu Jana Klemensa Branickiego w 1777 r., „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. XL, nr 4, 493–510.

Kramarska-Anyszek K. 1977. Dzieje klasztoru PP. Norbertanek w Krakowie na Zwierzyńcu do roku 1840, „Nasza Przeszłość”, t. 47, 5–169.

Labudda A. 1983. Liturgia pogrzebu w Polsce do wydania Rytuału Piotrkowskiego (1631). Studium historyczno- liturgiczne. Warszawa.

Melis F. 1972. Documenti per la storia economica dei secoli XIII–XVI. Firenze.

Najstarsze księgi rachunkowe. 2005. Najstarsze księgi rachunkowe szpitali gdańskich. Księga rachunkowa szpitala Bożego Ciała (l. 1580–1581), księga rachunkowa zjednoczonych szpitali św. Ducha i św. Elżbiety (l. 1585–1593), oprac. i wyd. A. Szarszewski, Toruń.

Niklewska J. 1998. Nowy nabytek Muzeum Historycznego m. st. Warszawy — księga rachunkowa warszawskiego klasztoru OO. Augustianów (połowa XV–lata sześćdziesiąte XVII w), „Rocznik Warszawski”, t. XXVIII, 323–331.

Niklewska J. 1999. „Tabula censuum” warszawskiego klasztoru augustianów św. Marcina jako źródło do poznania siedemnastowiecznych dochodów klasztoru, „Almanach Muzealny”, t. 2, 85–99.

Nowicka-Jeżowa A. 1989. Pieśń refleksyjno-żałobna XVI–XVIII wieku. In: H. Dziechcińska (ed.), Kultura żywego słowa w dawnej Polsce. Warszawa, 185–217.

Nowicka-Struska A. 2008. Ex fumo in lucem. Barokowe kaznodziejstwo Andrzeja Kochanowskiego. Lublin.

Panuś K. 2001. Terminy stosowane w dziejach Kościoła na oznaczenie przepowiadania, „Analecta Cracoviensia”, t. 33, 532–536.

Platt D. 1987. Ze studiów nad kaznodziejstwem barokowym (Sztuka nagany w kazaniach pogrzebowych ks. Adama Fabiana Birkowskiego), „Acta Universitatis Wratislaviensis”, nr 985, Prace Literackie, z. 27.

Rok B. 1991. Zagadnienie śmierci w kulturze Rzeczypospolitej czasów saskich. Wrocław.

Rok B. 1995. Człowiek wobec śmierci w kulturze staropolskiej, Wrocław.

Rok B. 2001. Druki żałobne w dawnej Polsce XVI–XVIII w. In: H. Suchojad (ed.), Wesela, chrzciny i pogrzeby w XVI–XVIII wieku. Kultura życia i śmierci. Warszawa.

Turnau I. 1999. Słownik ubiorów. Tkaniny, wyroby pozatkackie, skóry, broń i klejnoty oraz barwy znane w Polsce od średniowiecza do początku XIX w. Warszawa.

Zieliński T. 2004. Kazania pogrzebowe w konwencji sarmackiej pompae funebre. In: I. Kadulska and R. Grześkowiak (eds.), Od liryki do retoryki. W kręgu słowa, literatury i kultury. Prace ofiarowane Profesorom Jadwidze i Edmundowi Kotarskim. Gdańsk, 189–190.

Złotkowski D. 2001. Barokowa oprawa pogrzebu Konstancji Słuszczanki Denhoffowej i jej syna Stanisława Ernesta Denhoffa. In: H. Suchojad (ed.), Wesela, chrzciny i pogrzeby w XVI–XVIII wieku. Kultura życia i śmierci. Warszawa, 261–271.

Pobrania

Opublikowane

2014-07-01

Jak cytować

Kicińska, U. (2014). Ceremonia pogrzebowa w drukach żałobnych XVII i XVIII wieku (wybrane elementy). Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 62(3), 421–429. Pobrano z https://journals.iaepan.pl/khkm/article/view/799

Numer

Dział

Studia i materiały