Panie Zamoyskie: Anna Franciszka z Gnińskich, Teresa z Potockich i Urszula z Kalińskich — okruchy biografii w świetle korespondencji i aktów ostatniej woli
Słowa kluczowe:
egodokument, testament, klientelizmAbstrakt
W źródłach autobiograficznych, czyli egodokumentach, do których zaliczyć można również staropolską korespondencję i testamenty, odkryć można mnóstwo spraw ważnych, pozwalających zbudować mniej lub bardziej wyraźny obraz ówczesnego świata. Rzadko jednak uwagę badaczy przyciągają kwestie stosunków rodzinnych, wzajemnych emocji i więzi, które rozmywają się wśród chaosu spraw codziennych. Warto więc sięgnąć do tej części staropolskich źródeł, która po głębszej analizie dostarcza nam niespotykanych, czy wręcz unikatowych wiadomości na temat życia i mentalności ludzi w dawnej Polsce. Testament, jako przykład samoświadectwa, nie tylko w znakomity sposób obrazuje osobowość autora, pozwalając na odczytanie wyznawanych przez niego wartości, uczuć i postaw moralnych, ale także daje możliwość wniknięcia w jego sferę prywatną, codzienną, rodzinną, które stanowią zasadniczy przedmiot badań antropologicznych. Wspomniane źródła zawierają również szereg istotnych informacji na temat aktywności gospodarczej, społecznej i kulturalnej żyjących wówczas kobiet. Stąd też zachowane akta ostatniej woli pań Zamoyskich – Anny Franciszki z Gnińskich, Teresy z Potockich i Urszuli z Kalińskich, oraz ich korespondencja pozwalają stworzyć pewien wizerunek rodziny magnackiej, która składając się z gromadki dzieci, bliższych i dalszych krewnych, klientów oraz służby powiązana była różnorakimi zależnościami, wzajemnymi uczuciami i rozmaitymi emocjami. Trzy prezentowane w tym artykule kobiety z rodziny Zamoyskich łączyło nie tyle pokrewieństwo co powinowactwo. Ich losy splotły się wskutek związków małżeńskich zawartych z przedstawicielami starej i podupadającej już u schyłku XVII wieku rodziny Zamoyskich. Dwie postaci – Anna Franciszka z Gnińskich (ok. 1655-1704) i Urszula z Kalińskich (zm. 1705) poślubiły braci, kasztelaniców czernihowskich, synów Anny Zofii Lanckorońskiej i Zdzisława Jana Zamoyskiego (zm. 1670), kasztelana czernihowskiego. Z kolei Teresa z Potockich Zamoyska (zm. 1713) została najpierw bratową Anny Franciszki, a później jej synową. Stosunki panujące w rodzinie Zamoyskich odpowiadały ówczesnym układom i koligacjom; na pierwszym miejscu stawiano utrzymanie spójności i potęgi rodów. Wzajemne uczucia i konflikty były rzeczą naturalną i czasem trudno ich było uniknąć, kiedy w grę wchodziły znaczne fortuny.
Pobrania
Bibliografia
Aleksandrowicz-Szmulikowska M. 1995. Radziwiłłówny w świetle swoich testamentów. Przyczynek do badań mentalności magnackiej XVI-XVIII wieku, Warszawa.
Andrzejewski A., Kajzer L., Lewandowski M. (eds.). 2001. Klasztor w Ołoboku w badaniach archeologicznych roku 1997, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica 23, 2, 103-117.
Bondyra W. 1999. Chronologia sejmików bełskich w czasach saskich (1697-1763). In.: H. Gmiterek (ed.), Res Historica. Z dziejów społecznych i politycznych Polski przedrozbiorowej, Lublin, 99-149.
Borkowska M. 2005. Leksykon zakonnic polskich dobry przedrozbiorowej, T. II: Polska Centralna i Południowa, Warszawa, 153 i 259.
Chachaj M. 2014. Duchowni jako opiekunowie staropolskich studentów w obcych krajach. In: Quirini-Popławska, Ł. Burkiewicz (eds.), Itinera clericorum: Kulturotwórcze i religijne aspekty podróży duchownych. Kraków, 205-224.
Chorążyczewski W., Rosa A. 2015. Egodokumenty – egodokumentalność – analiza egodokumentalna – spuścizna egodokumentalna. In: W. Chorążyczewski, A. Pacevičius, St. Roszak (eds.), Egodokumenty. Tradycje historiograficzne i perspektywy badawcze, Toruń, 11-21.
Chorążyczewski W., Rosa A., 2011. Samoświadectwa pracowników polskiej kancelarii królewskiej czasów nowożytnych. Przypadek Jana Piotrowskiego. In: W. Chorążewski, W. Krawczuk (eds.), Polska kancelaria królewska między władzą a społeczeństwem cz. 4, Warszawa, 87-106.
Egodokumenty. Tradycje historiograficzne i perspektywy badawcze. 2015. W. Chorążyczewski, A. Pacevičius, S. Roszak (eds.). Toruń.
Garbusińska D. 1992. „Działalność polityczna kobiet z polskich sfer magnackich w drugiej połowie XVII wieku”, praca doktorska napisana pod kierunkiem prof. M. Komaszyńskiego, Wydział Nauk Społecznych UŚ w Katowicach.
Gmiterek H. 2008. Czechy w diariuszu podróży Michała Zdzisława Zamoyskiego z końca XVII wieku, In.: A. Paner i W. Iwańczak (eds.), Rola komunikacji i przestrzeni w średniowiecznych i wczesnonowożytnych dziejach Czech i Polski. Gdańsk, 292–305.
Haratym A. 2009-2010. Szaniawski Fabian Kazimierz h. Junosza. In: Polski Sownik Biograficzny XLVI, 619.
Hołdys S.. 1986. Więzi rodzinne w świetle mieszczańskich testamentów z pierwszej połowy XVII w. Studia Historyczne 29, 3, 347-357.
Instrukcja wydawnicza dla źródeł historycznych od XVI do połowy XIX wieku. 1953. L. Lepszy (ed.), Wrocław.
Jakuboszczak A. 2010. Wdowa i wdowieństwo w świetle XVIII-wiecznych tekstów religijnych, Nasza Przeszłość 113, 247-267.
Karkucińska W. 2000. Anna z Sanguszków Radziwiłłowa (1676-1746). Działalność gospodarcza i mecenat, Warszawa.
Karwowski S. 1900. Klasztor pp. w Ołoboku, In: Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego, t. XXVI, Poznań. (http://www.wbc.poznan.pl/Content/118639/index.djvu, dostęp 23.08.2016).
Kicińska U. 2013/4. Rola wdowy w rodzinie i społeczeństwie staropolskim na podstawie polskich drukowanych oracji pogrzebowych XVII wieku, Sensus Historiae XII, 135-148.
Kitowski P. 2015. Sukcesja spadkowa w mniejszych miastach województwa pomorskiego w II połowie XVII i XVIII wieku. Studium prawno-historyczne, Warszawa.
Kucharski A. 2012. Instrukcja podróżna Anny Zamoyskiej dla synów odbywających peregrynację po Europie na przełomie XVII i XVIII wieku. Czasy Nowożytne 25, 209-224.
Kucharski A. 2015. Grand Tour Tomasza, Michała i Marcina Zamoyskich z przełomu XVII i XVIII wieku, Klio. Czasopismo poświęcone dziejom Polski i powszechnym 33 (2), 73-101.
Kuchta J. 2008. Pozycja majątkowa wdów z rodów szlacheckich w XVII-XVIII wieku. In: C. Kuklo (ed.), Rodzina i gospodarstwo domowe na ziemiach polskich w XV-XX wieku. Struktury demograficzne, społeczne i gospodarcze. Warszawa, 261-269.
Link-Lenczowski A. 1984-1985. Potocki Stefan h. Pilawa. In.: Polski Słownik Biograficzny XXVIII. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk- Łódź, 177-180.
Nagielski M. 1984-1985. Potocki Jan h. Pilawa. In.: Polski Słownik Biograficzny XXVIII. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk- Łódź, 32-35.
Niesiecki K. 1839-1845. In: Herbarz Polski, J.N. Bobrowicz (ed.), Lipsk.
Pałac w Cucołowcach w świetle inwentarza pośmiertnego Jerzego Stanisława Dzieduszyckiego z 1731 roku. 2016, A. Betlej i A. Markiewicz (eds.), Kraków.
Pielas J. 2011. Wdowa-matka a kwestie majątkowe w rodzinach szlachty koronnej w XVII wieku. In: A. Karpiński (ed.), Społeczeństwo staropolskie. Seria nowa, t.3: Społeczeństwo a rodzina. Warszawa, 171-193.
Pielas J. 2013. Podziały majątkowe szlachty koronnej w XVII wieku, Kielce.
Pietrzak J. 2016. Księżna dobrodziejka. Katarzyna z Sobieskich Radziwiłłowa (1634-1694), Warszawa.
Popiołek B. 2002. „Forteca w białogłowskich rękach” – kobiety fundatorki i administratorki zamków i dóbr w czasach Augusta II, In.: M. Antoniewicz (ed.), Zamki i przestrzeń społeczna w Europie Środkowej i Wschodniej, Warszawa, 580-589.
Popiołek B. 2003. Kobiecy świat w czasach Augusta II. Studia nad mentalnością kobiet z kręgów szlacheckich czasów saskich, Kraków.
Popiołek B. 2009. Woli mojej ostatniej testament ten… Testamenty staropolskie jako źródło do historii mentalności XVII i XVIII wieku, Kraków.
Przyboś A. 1959-1960. Gniński Jan h. Trach. In.: Polski Słownik Biograficzny VIII. Wrocław-Kraków-Warszawa, 149-151.
Przyboś A. 1973. Proski Samuel z Kosieczyna. In: Polski Sownik Biograficzny XVIII, Wrocław-Warszawa-Kraków, 511-513.
Rok B. 1975. Panegiryczne dedykacje z kalendarzy S. Duńczewskiego (Szlachecki ideał sarmaty czasów saskich), Sobótka 2, 348-349.
Rosa A., 2007. Testamenty fordońskie jako egodokumenty mieszczańskie. Kronika Bydgoska 28. Bydgoszcz, 41-72.
Rosa A., 2011. Elementy samoświadectwa personelu kancelaryjnego w dokumentach i księgach kancelarii koronnej. In: W. Chorążewski, W. Krawczuk (eds.), Polska kancelaria królewska między władzą a społeczeństwem 4, Warszawa, 73-85.
Rosa A., 2013. Egodokumentalność polskiego zasobu archiwalnego. 2013. In: W. Chorążyczewski, A. Rosa (eds.), Toruńskie konfrontacje archiwalne, t. 3, Archiwistyka między różnorodnością a standaryzacją. Toruń, 103-112.
Rosa A., Egodokumenty a działalność archiwów. 2013. In: W. Chorążyczewski, K. Stryjkowski (eds.), Zatrzymać przeszłość, dogonić przyszłość. Pamiętnik VI Powszechnego Zjazdu Archiwistów Polskich, Wrocław 5-7 września 2012. Warszawa, 271-275.
Siuda K., 2015. Życiorysy jako egodokumenty. In: W. Chorążyczewski, A. Pacevičius, St. Roszak (eds.), Egodokumenty. Tradycje historiograficzne i perspektywy badawcze. Toruń, 131-165.
Słaby A. 2014. Rządzicha oleszycka. Dwór Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej jako przykład patronatu kobiecego w czasach saskich. Kraków.
Słaby A. Anna Franciszka z Gnińskich Zamoyska jako protektorka – „pani wspaniałego animuszu i pięknego rozsądku” (w druku).
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich X. 1880-1914. F. Sulimierski,W. Walewski (eds.), Warszawa.
Słownik polszczyzny XVI wieku, t. I-XXXIV, 1966-2010. M. R. Mayenowa (ed.), Wrocław.
Spieraski Z. 1964-1965Kaliński Jakub h. Topór, In.: Polski Słownik Biograficzny XI, Wrocław-Warszawa-Kraków, 473.
Taracha C., 1993/1994. Upadek znaczenia rodu magnackiego na przykładzie Firlejów, Rocznik Przemyski 29-30, 3(1), 201-214.
Testamenty szlachty krakowskiej XVII-XVIII w. Wybór tekstów źródłowych z lat 1650-1799. 1997. A. Falniowska-Gradowska (ed.). Kraków.
Turnau I. 1999. Słownik ubiorów. Tkaniny, wyroby pozatkackie, skóry, broń i klejnoty oraz barwy znane w Polsce od średniowiecza do początku XIX w. Warszawa.
Wiśniewska H. 2003. Świat płci żeńskiej baroku zaklęty w słowach, Lublin.
Wiśniewska H., 1990. Konterfekty pań na Zamościu w tekstach XVII w. In: B. Jedynak. Kobieta w kulturze i społeczeństwie, t. I, Lublin, 51-69.
Wiśniewski J. 1983. Poniatowska Helena z Niewiarowskich. In: Polski Sownik Biograficzny XXVII/2, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańśk-Łódź, 408.
Zielińska T. 1992. Kosztowności jako składnik wyposażenia szlachcianek w XVII i XVIII w. In: E. Dubas-Urwanowicz i J. Urwanowicz (eds.), Miasto – Region – Społeczeństwo. Studia ofiarowane Profesorowi Andrzejowi Wyrobiszowi w sześćdziesiątą rocznicę Jego urodzin, Białystok, 298-299.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
