Szlachecki dwór kobiecy w świetle raptularzy domowych i regestrów majątkowych z początku XVIII wieku na przykładzie dworu Teresy z Potockich Zamoyskiej
Słowa kluczowe:
szlachecki dwór kobiecy, regestry majątkowe, raptularze, epoka saska, RzeczpospolitaAbstrakt
Artykuł prezentuje organizację dworu przedstawicielki znaczącej magnackiej rodziny, Teresy z Potockich Zamoyskiej, ordynatowej, starościny płoskirowskiej. To próba rekonstrukcji struktury, składu osobowego i podstaw ekonomicznych kobiecego dworu na przełomie XVII i XVIII w., opracowana na podstawie regestrów majątkowych, rozliczeń ze służbą, rejestrów wydatków i przychodów dworskich. Przybliżono również sylwetkę samej Zamoyskiej (żyjącej w latach przed 1667–1713) i jej sytuację zmieniającą się po zawarciu kolejnych związków małżeńskich.
Pobrania
Bibliografia
AGAD [Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie], AZ [Archiwum Zamoyskich], rkps [rękopis] nr 553, 616, 2375, 2383, 2762, 2776.
BCz [Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie], rkps [rękopis] 2328 I, 2708 II, 2746 II, 2842 I.
BN [Biblioteka Narodowa w Warszawie], rkps [rękopis] 1605.
CPAHUK [Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy w Kijowie], f. 256, op. 1, rkps [rękopis] 522.
CPAHUL [Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy we Lwowie], f. 181, op. 2, rkps [rękopis] 288.
LNNBU [Ukraińska Biblioteka Naukowa im. W. Stefanyka we Lwowie], Zbiór Biblioteki Baworowskich, f. 4, op. 1, rkps [rękopis] 670 (skany ZNiO).
LNNBU [Ukraińska Biblioteka Naukowa im. W. Stefanyka we Lwowie], Zbiór Aleksandra Czołowskiego, f. 141, op. 1, rkps [rękopis] 2447 (skan ZNiO).
ZNiO [Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu], rkps [rękopis] 7928/I.
Augustyniak Urszula. 2000. Sytuacja kobiet na dworach ewangelickiej szlachty i magnaterii w XVII wieku, [w:] Między barokiem a oświeceniem. Obyczaje czasów saskich, red. K. Stasiewicz, S. Achremczyk, Olsztyn, s. 71–99.
Augustyniak Urszula. 2001. Dwór i klientela Krzysztofa Radziwiłła (1585–1640). Mechanizmy patronatu, Warszawa.
Augustyniak Urszula. 2021. Pozycja kobiet na ewangelickich dworach magnackich i szlacheckich w Wielkim Księstwie Litewskim w 1 poł. XVII w. na przykładzie Radziwiłłów birżańskich i ich klienteli, [w:] Dwór kobiecy w Rzeczypospolitej XVII i XVIII wieku, red. B. Popiołek, A. Penkała-Jastrzębska, K. Pyzel, Kraków, s. 15–32.
Bar Cathrine de. 1984. En Pologne avec les benedictines de France, Tequi.
Blinda Agnieszka. 2021. „Otoczona olbrzymim dworem, ubrana prawie po męsku, słynęła w okolicy ze swych dziwactw i zamiłowania do etykiety”. Teofila z Jabłonowskich Sapieżyna (1742–1816) i jej dwór w Teofilpolu, [w:] Dwór kobiecy w Rzeczypospolitej XVII i XVIII wieku, red. B. Popiołek, A. Penkała-Jastrzębska, K. Pyzel, Kraków, s. 177–196.
Czwojdrak Bożena. 2012. Zofia Holszańska. Studium o dworze i roli królowej w późnośredniowiecznej Polsce, Warszawa.
Czwojdrak Bożena 2016a. Fraucymer na dworach królowych w późnośredniowiecznej Polsce, „Studia z Dziejów Średniowiecza”, nr 20, s. 17–28.
Czwojdrak Bożena. 2016b. Under the Rule of Queen Zofia Holszańska. Land, Town and in curia reginalis Courts of Sanok in 1434–1461, [w:] Právní kultura středovĕku, Colloquia mediaevalia Pragensia, t. 17, red. M. Nodl, P. Węcowski, Praha, s. 191–198.
Dumanowski Jarosław. 2006. Świat rzeczy szlachty wielkopolskiej w XVIII wieku, Toruń.
Dumanowski Jarosław. 2010. Tatarskie ziele w cukrze czyli staropolskie słodycze, Warszawa.
Dwory magnackie. 2005. Dwory magnackie w XVIII wieku. Rola i znaczenie kulturowe, red. T. Kostkiewiczowa, A. Roćko, Warszawa
Dwór kobiecy w Rzeczypospolitej. 2021. Dwór kobiecy w Rzeczypospolitej XVII i XVIII wieku, red. B. Popiołek, A. Penkała-Jastrzębska, K. Pyzel, Kraków.
Elektroniczny słownik. 2004–2021. Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII w., red. W. Gruszczyński, https://sxvii.pl/index.php?strona=haslo&id_hasla=39272&forma=LENUNG# (dostęp 20.05.2021).
Gloger Zygmunt. 1900. Encyklopedia staropolska ilustrowana, t. II, Warszawa, https://pl.wikisource.org/wiki/Encyklopedia_staropolska/Jadwiszka (dostęp 20.05.2021).
Jakuboszczak Agnieszka. 2008. Sarmacka dama. Barbara Sanguszkowa (1718–1791) i jej salon towarzyski, Poznań.
Jakuboszczak Agnieszka. 2021. „JM Pannie kasztelance kłaniam i najuniżeniej winszuję wstąpienia do dworu”. Aspiracje a codzienność dworu Doroty z Broniszów 1v. Radomickiej 2v. Jabłonowskiej (1692–1773), [w:] Dwór kobiecy w Rzeczypospolitej XVII i XVIII wieku, red. B. Popiołek, A. Penkała-Jastrzębska, K. Pyzel, Kraków, s. 87–104.
Justyniarska-Chojak Katarzyna. 2020. Inwentarze pośmiertne z małych i średnich miast Małopolski (w XVI–XVIII wieku), Kielce.
Karkucińska Wanda. 2000. Anna z Sanguszków Radziwiłłowa (1676–1746). Działalność gospodarcza i mecenat, Warszawa.
Kettering Sharon. 1986. Patrons, Brokers, and Clients in Seventeenth-Century France, Oxford University Press.
Kettering Sharon. 1989. The Patronage Power of Early Modern French Noblewomen, „The Historical Journal”, t. 32, s. 817–841.
Kettering Sharon. 1997. The Household’s Service of Early Modern French Noblewomen, „French Historical Studies”, R. XX, s. 56–85.
Kicińska Urszula. 2017. Splendory domowe w staropolskich inwentarzach ruchomości, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. LXV, nr 4, s. 461– 470.
Klonder Andrzej. 2019. Nalewka srebrna z miednicą — atrybut elitarnej kultury stołu we wczesnonowożytnej Europie Środkowej. Uwagi wstępne, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. LXVII, nr 1, s. 41–53, https://doi.org/10.23858/KHKM67.2019.1.003 (dostęp 20.05.2021).
Kuras Katarzyna. 2018. Dwór królowej Marii Leszczyńskiej. Ludzie, pieniądze, wpływy, Kraków.
Lengyelová Tunde. 2016. Život na šl’achtickom dvore. Odev-strava-domácnost-hygiena-vol’ny čas, Bratyslava.
Markiewicz Anna, Betlej Andrzej. 2016. Pałac w Cucułowcach w świetle inwentarza pośmiertnego Jerzego Stanisława Dzieduszyckiego z 1731 roku, Kraków.
Markuszowska Aneta. 2010. Kompozytorki i patronki muzyki w XVII i XVIII wieku. Wybrane portrety, Warszawa.
Mączak Antoni. 1994. Klientela. Nieformalne systemy władzy w Polsce i Europie XVI–XVIII w., Warszawa.
Mączak Antoni. 2003. Nierówna przyjaźń. Układy klientalne w perspektywie historycznej, Wrocław.
Mitchell Silvia Z. 2018, Women and Children First: Court Ceremonial during Carolo II’s Minority, 1665–1667, „The Court Historian”, nr 23/2, s. 135–151.
Modesti Adelina. 2020, Women’s Patronage and Gendered Cultural Networks in Early Modern Europe. Vittoria della Rovere, Grand Duchess of Tuscany, Routledge.
Partyka Joanna. 1998. Kuchnia, szafa i obora. Codzienność pisana kobiecą ręką, „Barok. Historia-Literatura-Sztuka”, R. X, s. 143–146.
Patron i dwór. 2006. Patron i dwór. Magnateria. Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku, red. E. Dubas-Urwanowicz, J. Urwanowicz, Warszawa.
Penkała Anna. 2016. Materia droższa od srebra. „Farfurki” i „porcelanki” na szlacheckich stołach w świetle inwentarzy oblatowanych w krakowskich księgach grodzkich z XVIII wieku, [w:] Wiktuały, kuchnia, kultura jedzenia w perspektywie historycznej, red. P. Jędrzejewski, P. Magiera, K. Skrężyna, G. Szuster, Kraków, s. 160–170.
Penkała-Jastrzębska Anna. 2020. Mit srebrnej łyżeczki? Przedmioty prestiżowe w szlacheckich inwentarzach majątkowych z ksiąg grodzkich województwa krakowskiego w czasach saskich, „Kwartalnik Historyczny”, R. CXXVII, nr 1, s. 33–62, https://doi.org/10.12775/KH.2020.127.1.02 (dostęp 20.06.2021).
Penkała-Jastrzębska Anna. 2021. Służba na kobiecym dworze magnackim. Przyczynek do analizy zagadnienia w świetle rejestrów dworskich Anny Katarzyny z Sanguszków Radziwiłłowej, [w:] Dwór kobiecy w Rzeczypospolitej XVII i XVIII, red. B. Popiołek, U. Kicińska, A. Penkała-Jastrzębska, A. Słaby, Kraków, s. 155–175.
Pietrzak Jarosław. 2019. Zarządcy, słudzy i korespondenci. Mikołaj Krogulecki i Jan Antoni Lamprecht w kręgu patronatu Marii Kazimiery Sobieskiej i Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej w latach 1698–1714, [w:] W kręgu patronatu kobiecego w XVII–XVIII wieku, red. B. Popiołek, U. Kicińska, A. Penkała-Jastrzębska, A. Słaby, Kraków, s. 155–178.
Popiołek Bożena. 2003. Kobiecy świat w czasach Augusta II. Studia nad mentalnością kobiet z kręgów szlacheckich, Kraków.
Popiołek Bożena. 2016. Zawodność pamięci — dzienniki, raptularze i parapamiętniki czasów saskich, [w:] Memuarystyka w dawnej Polsce, red. P. Borek, D. Chemperek, A. Nowicka-Struska, Kraków, s. 149–160.
Popiołek Bożena. 2020. Dobrodziejki i klienci. Specyfika patronatu kobiecego i relacji klientalnych w czasach saskich, Warszawa.
Popiołek Bożena. 2021. Dwór Jadwigi z Jabłonowskich Woroniczowej, kasztelanowej kijowskiej, jako przykład organizacji szlacheckiego dworu kobiecego w XVIII w., [w:] Dwór kobiecy w Rzeczypospolitej XVII i XVIII wieku, red. B. Popiołek, A. Penkała-Jastrzębska, K. Pyzel, Kraków, s. 125–154.
Popiołek Bożena. 2022. Rytmy codzienności. Dwór szlachecki w osiemnastowiecznej Rzeczypospolitej, Warszawa (w druku).
Popiołek Bożena, Kicińska Urszula. 2017. Panie Zamoyskie: Anna Franciszka z Gnińskich, Teresa Potocka i Urszula z Kalińskich — okruchy biografii w świetle korespondencji i aktów ostatniej woli, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, R. LXV, nr 1, s. 19–38.
Pośpiech Andrzej. 1992. Pułapka oczywistości. Pośmiertne spisy ruchomości szlachty wielkopolskiej z XVII wieku, Warszawa.
Przyboś Adam. 1959–1960. Gniński Jan (zm. 1685) podkanclerzy koronny, [w:] Polski słownik biograficzny, t. VIII, red. K. Lepszy, Wrocław, s. 149.
Queens Consort. 2017. Queens Consort, Cultural Transfer and European Politics, c. 1500–1800, red. H. Watanabe-O’Kelly, A. Morton, Routledge.
Rafałowiczówna Jadwiga. 2000. A z Warszawy nowiny te… Listy do Elżbiety Sieniawskiej z lat 1710–1720, oprac. B. Popiołek, Kraków.
Roćko Agata. 2013. Sarmacki świat wartości materialnych w XVIII wieku. Zarys problematyki, [w:] Codzienność i niecodzienność oświeconych, t. 1: Przyjemności, pasje i upodobania, red. B. Mazurkowa, Katowice, s. 11–22.
Roszak Stanisław. 2004. Archiwa szlacheckiej pamięci. Funkcje i znaczenie rękopiśmiennych ksiąg silva rerum w kulturze Rzeczypospolitej XVIII wieku, Toruń.
Sieradzka Anna 2003, Tysiąc lat ubiorów w Polsce, Warszawa.
Słaby Agnieszka 2014, „Rządziocha oleszycka”. Dwór Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej, Kraków.
Targosz Karolina. 1997. Sawantki w Polsce XVII w. Aspiracje intelektualne kobiet ze środowisk dworskich, Warszawa.
Ustawy. 1787. Ustawy powszechne dla dóbr moich rządców. Podług Exemplarza drukowanego przeszłego roku w Siemiatyczach za rozkazem J.O Xiężny Jabłonowskiey, Woiewodziny Bracławskiej, t. 5, Warszawa.
W kręgu patronatu. 2019. W kręgu patronatu kobiecego w XVII–XVIII wieku, red. B. Popiołek, U. Kicińska, A. Penkała-Jastrzębska, A. Słaby, Kraków.
Wagner Marek. 2013. Słownik biograficzny oficerów polskich drugiej połowy XVII wieku, t. I, Oświęcim.
Zielińska Zofia. 1971. Mechanizm sejmikowy i klientela radziwiłłowska za Sasów, „Przegląd Historyczny”, R. LXXII, nr 3, s. 397–419.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2021 Kwartalnik Historii Kultury Materialnej
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
