Młyn Dolny w Bystrzycy na Pogórzu Kaczawskim. Zanik młynarstwa tradycyjnego w czasach industrializacji

Autor

DOI:

https://doi.org/10.23858/KHKM68.2020.4.006

Słowa kluczowe:

młyn wodny, Pogórze Kaczawskie, industrializacja, ALS

Abstrakt

W 2019 r. zespół badawczy z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego przeprowadził badania wykopaliskowe reliktów powstałego prawdopodobnie w drugiej połowie XVIII w. młyna wodnego we wsi Bystrzyca (niem. Wiesenthal), koło miasta Wleń na Pogórzu Kaczawskim (Sudety Zachodnie). Schematyczny rysunek tego obiektu przedstawiony został na opracowanej w latach 1764-1770 mapie L. W. Reglera. Młyn ten, określany jako Młyn Dolny, korzystał z wód potoku Wierzbnik (niem. Würfelbach), mającego swoje źródła w Górach Kaczawskich i uchodzącego do rzeki Bóbr, 2,5 km na zachód od miejsca postawienia młyna. Przed rokiem 1896 w młynie przerwano działalność produkcyjną. Przez krótki czas obiekt pełnił wyłącznie funkcje mieszkalne, zaś kilka lat po jego opuszczeniu uległ całkowitemu zniszczeniu w wyniku pożaru (prawdopodobnie celowego podpalenia, 7 grudnia 1910 r.). Na przykładzie losów tego obiektu prześledzono znacznie szersze i uniwersalne w skali Europy Środkowo-Wschodniej zjawisko gospodarczo-kulturowe, jakim był postępujący w XIX w. kryzys tradycyjnego młynarstwa. Było ono oparte na naturalnych źródłach energii – sile wód rzecznych i wiatru. W badaniach nad tymi zagadnieniami wykorzystano metody i źródła kilku dyscyplin, głównie archeologii, historii i geografii, połączone w zakresie archeologii historycznej. Analizowanymi źródłami, oprócz zabytków archeologicznych, były również lokalne przekazy pisane i materiały kartograficzne. U progu rewolucji przemysłowej, tj. w ostatniej ćwierci XVIII w., na Śląsku należącym wówczas do Prus było aż 5152 młynów (wśród nich 66% stanowiły młyny wodne, pozostałe to wiatraki), zlokalizowanych głównie na terenach wiejskich (szacunki z 1787 r.). W miastach działały jedynie 344 młyny, stanowiące zaledwie 6,7% ówcześnie działających. W zależności od morfologii terenu dominowały wiatraki (zwłaszcza na terenach nizinnych, w północnej części Śląska) albo młyny wodne (sytuowane głównie na rwących rzekach i strumieniach w górskiej i podgórskiej strefie sudeckiej). Nierzadko w tej samej miejscowości funkcjonowało równocześnie kilka młynów, np. w Bystrzycy dwa młyny wodne i jeden wiatrak, zaś w kilku sąsiednich – Wleniu, Gościradzu i Rząśniku kilka dalszych. Właściciele i dzierżawcy tych obiektów produkcyjnych wkrótce musieli się zmierzyć z nowym problemem o zasięgu globalnym (rozpoczętym w USA w 1785 r.) – budową dużych, zmechanizowanych młynów. Te nowo powstające miały inną formę (nie były to rodzinne warsztaty, lecz duże fabryki zatrudniające pracowników najemnych), inną skalę produkcji (w drugiej połowie XIX w. zdolność przemiałowa w młynie przemysłowym była przeszło 200 razy wyższa niż w obiekcie tradycyjnym), inne źródła energii (maszyny parowe, a od ostatniej ćwierci XIX w. także elektryczne), inną lokalizację (przeniesienie produkcji do ośrodków miejskich i podmiejskich) oraz inny krąg odbiorców (głównie mieszkańcy miejskich ośrodków przemysłowych; ich liczba gwałtownie rosła w wyniku migracji wewnętrznej ze wsi do miast). Na Śląsku pierwszy młyn przemysłowy powstał w 1816 r. w Wałbrzychu (niem. Waldenburg), będącym wówczas głównym ośrodkiem przemysłowym całego Śląska. Rozwijała się tam różne gałęzie przemysłu: górnictwo węglowe, liczne kamieniołomy, największy w Prusach ośrodek produkcji porcelany, przemysł szklarski, włókiennictwo przemysłowe itp. Sieć działających na Śląsku młynów wodnych i wiatraków w ciągu XIX w. uległa znacznej redukcji. W 1818 r., czyli niemal w tym samym czasie, kiedy uruchomiono młyn parowy w Wałbrzychu, zewidencjonowano 5929 młynów, natomiast w 1907 r. było ich już 3033, czyli niemal o połowę mniej. Najzamożniejsi spośród drobnych młynarzy próbowali walczyć z konkurencją udoskonalając własne zakłady. Jednym ze sposobów było inwestowanie w nowe, wydajniejsze kamienie młyńskie, sprowadzane z kamieniołomu kwarcytów w La Férte-sous-Jouarre we Francji. Stamtąd importowano je do innych kontynentalnych krajów Europy, a także do Wielkiej Brytanii i USA. Przynajmniej jeden komplet takich charakterystycznych, segmentowych „francuskich” kamieni młyńskich, wykonanych z odpowiednio spojonych trapezowatych bloczków surowca, trafił też w XIX w. do młyna w Bystrzycy i zastąpił dotychczas używane tu kamienie zrobione z miejscowego, śląskiego piaskowca. Te starsze wykorzystane zostały wtórnie jako budulec podczas przebudowy młyna, dokonanej w tymże stuleciu. Inwestycja w bystrzyckim młynie (wymiana kamieni młyńskich) jawi się, z perspektywy czasu jako próba ratowania rodzinnego przedsiębiorstwa; niestety okazała się bezskuteczna. Większość podobnych obiektów funkcjonujących w granicach ówczesnego Śląska spotkał ten sam los – zostały zlikwidowane lub przekształcone, tracąc jeszcze przed początkiem XX w. (jak Młyn Dolny w Bystrzycy) swą pierwotną funkcję. Okres pierwszej wojny światowej przetrwały pojedyncze obiekty, często łączące funkcje produkcyjne z inną działalnością, np. turystyczną. Razem z ich schyłkiem zakończyła się era tradycyjnego młynarstwa w takim kształcie, w jakim funkcjonowało ono na Śląsku od średniowiecza.

Pobrania

Download data is not yet available.

Bibliografia

Ablösung der Mühldienste. 1855. „Ablösung der Mühldienste an Ober und Nieder Wiesenthal, Kreis Löwenberg”, Archiwum Państwowe we Wrocławiu, Krajowy Urząd Kultury Rolnej we Wrocławiu, sygn. 764.

Siebenhaar Ernst. 1906. „Chronik des Dorfes Wiesenthal”, rękopis, własność prywatna (kopia w posiadaniu Doris Baumert).

Regler Ludwig Wilhelm. 1764–1770. Schlesien, links der Oder ohne Grafschaft Glatz, Staatsbibliothek zu Berlin, Preußischer Kulturbesitz, Kartenabteilung.

Urmesstischblätter. 1823–1824. Urmesstischblätter, Staatsbibliothek zu Berlin, Preußischer Kulturbesitz, Kartenabteilung.

Wrede Christian Friedrich. 1747–1753. Krieges-Carte von Schlesien, Staatsbibliothek zu Berlin, Preußischer Kulturbesitz, Kartenabteilung.

Appelt Heinrich. 1939. Zur Siedlungsgeschichte der Kastellanei Lähn, „Zeitschrift für Geschichte Schlesiens”, 73, s. 1–10.

Auktion. 1863. Auktion. Der Bote aus dem Riesengebirge, 62, s. 1343.

Bagniewski Zbigniew, Kubów Piotr. 1977. Średniowieczny młyn wodny z Ptakowic na Dolnym Śląsku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. XXV, nr 1, s. 3–31.

Baranowski Bogdan. 1971. Rozmiary i rejonizacja przemysłu młynarskiego w Polsce w XVI–XVIII w., „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego”, t. 75, s. 15–37.

Baranowski Bogdan. 1977. Polskie młynarstwo, Wrocław.

Bartyś Julian. 1970. Zmiany w technice urządzeń mielących od XVII do początków XX wieku, „Studia z dziejów gospodarstwa wiejskiego”, t. 12, s. 101–178.

Baumert Doris. 2017. Wiesenthal, Kreis Löwenberg (Schlesien). Kurze Ortsgeschichte anlässlich der 800-Jahr-Feier am 3. Juni 2017, Nürnberg.

Bedwin Owen. 1980. The Excavation of Batsford Mill, Warbleton, East Sussex, 1978, „Medieval Archaeology”, 24 (1), s. 187–201.

Behrens Ernst C. 1789. Die practische Mühlen-Baukunst oder gründliche und vollständige Anweisung zum Mühlen- und Mühlen-Grundwerks-Baue mit den Haupt- und Specialrissen [...], Schwerin.

Bender Witold. 1974. Młyn z początku XIII wieku na południowym Mazowszu, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. XXII, nr 2, s. 213–229.

Bennett Rebecca, Welham Kate, Hill Ross A., Ford Andrew. 2012. A comparison of visualization techniques for models created from airborne laser scanned data, Archaeological Prospection”, 19 (1), s. 41–48.

Berthold Jens. 2015. Mühlen im Befund — Eine Übersicht zu archäologischen Erscheinungsformen von Wassermühlen, [w:] Wassermühlen und Wassernutzung im mittelalterlichen Ostmitteleuropa, red. M. Maříková, Ch. Zschieschang, Forschungen zur Geschichte und Kultur des östlichen Mitteleuropa, t. 50, Stuttgart, s. 235–268.

Berthold Jens. 2016. Grundlagen der Archäomolinologie: Aspekte archäologischer Mühlenkunde, „Mitteilungen der Deutschen Gesellschaft für Archäologie des Mittelalters und der Neuzeit”, 29, s. 113–124.

Błoński Mariusz, Żukowski Robert. 2019. Relikty pomostu średniowiecznego młyna w Nasielsku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. LXVII, nr 3, s. 381–394.

Brykała Dariusz, Podgórski Zbigniew. 2020. Evolution of landscapes influenced by watermills, based on examples from Northern Poland, „Landscape and Urban Planning”, 198, s. 1–15.

Buczek Karol. 1969. Z dziejów młynarstwa w Polsce średniowiecznej, „Studia Historyczne”, t. 12, nr 1, s. 17–51.

Champagne Frédéric, Ferdière Alain, Rialland Yannick. 1997. Re-découverte d’un moulin à eau augustéen sur l’Yèvre (Cher) / The rediscovery of an augustan water-mill on the river Yèvre (Cher), „Revue archéologique du Centre de la France”, 36 (1), s. 157–160.

Choroś Monika, Jarczak Łucja. 2015. Schlesische Orts- und Flurnamen mit dem Glied Mühle/młyn, [w:] Wassermühlen und Wassernutzung im mittelalterlichen Ostmitteleuropa, red. M. Maříková, Ch. Zschieschang, Forschungen zur Geschichte und Kultur des östlichen Mitteleuropa, t. 50, Stuttgart, s. 173–192.

Chorowska Małgorzata, Duma Paweł, Furmanek Mirosław, Legut-Pintal Maria, Łuczak Anna, Piekalski Jerzy. 2017. Wleń/Lähn District in the Sudetes Foothills, Poland: A Case Study of Cultural Landscape Evolution of an East Central European Settlement Microregion From the Tenth to the Eighteenth Centuries, „International Journal of Historical Archaeology”, 21 (1), s. 66–106.

Crossley David W. 1994. Post-medieval archaeology in Britain, London.

Dembińska Maria. 1973. Przetwórstwo zbożowe w Polsce średniowiecznej, Wrocław.

Downward Stuart, Skinner Kevin. 2005. Working Rivers: The Geomorphological Legacy of English Freshwater Mills, „Area”, 37 (2), s. 138–147.

Duma Paweł. Latocha Agnieszka, Łuczak Anna, Piekalski Jerzy. 2020. Stone Walls as a Characteristic Feature of the Cultural Landscape of the Izera Mountains, southwestern Poland, „International Journal of Historical Archaeology”, 24 (1), s. 22–43.

Duma Paweł, Łuczak Anna, Piekalski Jerzy. 2019. Kopaniec in the Izera Mountains An example of unusual transformation in a village after the Thirty Years’ War period in Silesia (1618–1648), [w:] Settlement Change Across Medieval Europe. Old Paradigms and New Vistas, red. N. Brady, C. Theune, Ruralia XIII, Leiden, s. 331–340.

Fajer Maria, Waga Jan M. 2017. Młyny wodne — zanikający element krajobrazu dolin rzecznych (na przykładzie Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej, [w:] Młynarstwo tradycyjne — wczoraj, dziś, jutro... Problemy zachowania ginącego dziedzictwa, red. A. Przybyła-Dumin, B. Grabny, P. Roszak-Kwiatek, Chorzów, s. 117–139.

Feldhaus Franz M. 1914. Die Technik der Vorzeit, der geschichtlichen Zeit und der Naturvölker; ein Handbuch für Archäologen und Historiker, Museen und Sammler, Kunsthändler und Antiquare, Leipzig–Berlin.

Feuer. 1910. Feuer, „Lähner Anzeiger”, 10 grudzień, s. 2.

Fokt Krzysztof. 2012. Późnośredniowieczne osadnictwo wiejskie na Dolnym Śląsku w świetle badań archeologicznych, Kraków.

Frančić Mirosław. 1954. Technika młynów wodnych w Polsce, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. II, nr 1–2, s. 79–103.

Galusová Lucie. 2011. Archeologický výzkum vodních mlýnů: výsledky, perspektivy, „Antropo Webzin”, 2, s. 113–120.

Galusová Lucie. 2015. Vodní mlýn jako objekt archeologického výzkumu, „Archaeologia historica”, 40 (1), s. 267–293.

Gordon Robert B., Malone Patrick M.. 1997. The Texture of Industry. An Archaeological View of Industrialization of North America, New York–Oxford.

Górzyńska Agnieszka, Górzyński Tomasz, Majewski Maciej. 2011. Późnośredniowieczny młyn z Mniszka na ziemi świeckiej ze stanowiska 16, „Raport”, 2005–2006, s. 59–68.

Hesse Ralf. 2013. The changing picture of archaeological landscapes: lidar prospection over very large areas as part of a cultural heritage strategy, [w:] Interpreting Archaeological Topography, 3D Data, Visualisation and Observation, red. R.S. Opitz, D.C. Cowley, Oxford, s. 171–183.

Härtel Hans. 1941. Ländliche Baukultur am Rande der Mittelsudeten: als Beitrag zur Landesbaupflege in Schlesien, Schlesische Heimat, t. 6, Breslau.

Höger-Kunze Susanne. 2014. Kleine Flaschen und der Handel mit Olitäten aus dem Thüringer Wald, „Pressglas-Korrespondenz”, 52 (3), s. 1–9.

Holt Richard. 1988. The mills of medieval England, Oxford–New York.

Jaccottey Luc, Labeaune Régis. 2010. Découverte d’un moulin hydraulique aypisachntique à Longvic (Côte-d’Or), „Revue archéologique de l’Est”, 59 (2), s. 665–668.

Jeute Gerson H. 2015. Zur Verbreitung der hochmittelalterlichen Mühle aus archäologischer Sicht, [w:] Wassermühlen und Wassernutzung im mittelalterlichen Ostmitteleuropa, red. M. Maříková, Ch. Zschieschang, Forschungen zur Geschichte und Kultur des östlichen Mitteleuropa, t. 50, Stuttgart, s. 269–278.

Kaczyński Bartłomiej. 2017. Dawny młyn wodny „Patorra” w świetle badań wykopaliskowych przeprowadzonych latem 2012 roku, na stanowisku XXI w Szkotowie, pow. nidzicki, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, t. 295 (1), s. 109–156.

Kiarszys Grzegorz, Szalast Grzegorz. 2014. Archeologia w chmurze punktów. Porównanie rezultatów filtracji i klasyfikacji gruntu w projekcie ISOK z wynikami opracowanymi w oprogramowaniu LAStools i Terrasolid, „Folia Praehistorica Posnaniensia”, t. 19, s. 267–292.

Kizik Edmund. 2008. Młyny w Ekonomii Malborskiej według inwentarzy z lat 1755 i 1765, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. LVI, nr 3–4, s. 397–404.

Knoblich Augustin. 1863. Chronik von Lähn und Burg Länhaus am Bober. Urkundliche Beiträge zur Geschichte der Städte, Ritterburgen, Fürsten, und Adelsgeschlechter Schleseins, Breslau.

Kouschil Christa. 2000. Młynarstwo a rozwój społeczny w średniowieczu, [w:] Niebezpieczne drogi i podejrzani młynarze, red. Z. Czarnuch, D.A. Rymar, Gorzów Wielkopolski, s. 107–121.

Kowalczyk Andrzej, Paprocki Dariusz. 2012. Relikty nowożytnego kompleksu młyńskiego w Raduszynie, gm. Murowana Goślina, pow. poznański, „Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne”, t. 13, s. 153–160.

Krajniak Wiktor. 2016. Między młynarstwem a elektryfikacją. Społeczno-gospodarcze uwarunkowania wykorzystania potencjału energetycznego rzeki Bóbr od średniowiecza do 1945 roku, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych”, R. 76, s. 121–163.

Kubicki Rafał. 2012. Młynarstwo w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach w XIII–XV wieku (do 1454 r.), Gdańsk.

Kwaśny Zbigniew. 1959. Młyny zbożowe w majątkach Schaffgotschów na początku XVIII wieku, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, t. 14 (4), s. 487–498.

Leveau Philippe. 1996. The Barbegal Water Mill in Its Environment: Archaeology and the Economic and Social History of Antiquity, „Journal of Roman Archaeology”, 9, s. 137–153.

Lisowska Ewa, Gunia Piotr, Borowski Michał. 2014. Production and distribution of rotary quernstones from quarries in southwestern Poland in the early Middle Ages, [w:] Seen through a millstone, AmS-Skrifter, red. L. Selsing, Stavanger, s. 167–180.

Loewe Ludwig. 1969. Schlesische Holzbauten, Düsseldorf.

Łuczak Czesław. 1950. Technika przemysłu spożywczego w Poznaniu w XVIII wieku, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych”, R. 12, s. 69–104.

Maleczyńska Kazimiera. 1961. Dzieje starego papiernictwa śląskiego, Monografie Śląskie, t. 4, Wrocław.

Mosse John. 1967. The Albion Mills 1784–1791, „Transactions of the Newcomen Society”, 40 (1), s. 47–60.

Mühlen-Ordnung. 1777. Mühlen-Ordnung für das Souveraine Herzogthum Schlesien und die Graffschaft Glatz, Breslau.

Myśliwski Grzegorz. 2003. Utilization of water in the Central Europe (12th–16th centuries), [w:] Economia e energia, secc. XIII–XVIII : atti della „Trentaquattresima settimana di studi”, 15–19 aprile 2002, red. S. Cavaciocchi, Firenze, s. 321–334.

Notebaart Jannis C. 1972. Windmühlen: Der Stand der Forschung über das Vorkommen und den Ursprung, Paris.

Orser Charles E. 2002. Windmills, [w:] Encyclopaedia of Historical Archaeology, red. Ch.E. Orser, London–New York, s. 574–575.

Palmer Marilyn, Nevell Michael, Sissons Mark. 2012. Industrial archaeology: a handbook, York.

Peuckert Will E. 1928. Schlesische Volkskunde, Heidelberg (reprint: Franfurt/Main 1978).

Podwińska Zofia. 1970. Rozmieszczenie wodnych młynów zbożowych w Małopolsce w XV wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. XVIII, nr 3, s. 373–402.

Raistrick Arthur. 1972. Industrial Archaeology: An Historical Survey, London.

Reynolds Terry S. 1983. Stronger Than a Hundred Men: A History of the Vertical Water Wheel, Baltimore–London.

Rospond Stanisław. 1968. Słownik etymologiczny nazw geograficznych Śląska, t. 1: A–B. Warszawa–Wrocław.

Rynne Colin. 2007. The archaeology of power and industry, [w:] The Post-Medieval Archaeology of Ireland 1550–1850, red. A. Horning, R.Ó. Baoill, C. Donnelly, P. Logue, Dublin, s. 241–261.

Rzepkowski Krzysztof. 2015. Złoty kciuk: młyn i młynarz w kulturze Zachodu, Warszawa–Toruń.

Samsonowicz Henryk. 1954. Rzemiosło wiejskie w Polsce XIV–XVII w., Warszawa.

Sánchez-Jiménez Francisco J., González José A. 2018. Watermills: The Origin of the Use of Renewable Hydraulic Energy in Spain, „Industrial Archaeology Review”, 40 (1), s. 2–10.

Schneider Jan G. 1794. Dalsze poprawne y pomnożone młyno-budownictwo. Część 1, Warszawa.

Schmuck Adam. 1957. Regiony termiczne województwa wrocławskiego, „Czasopismo Geograficzne”, t. 28 (3–4), Wrocław.

Seen through a millstone. 2014. Seen through a millstone. AmS-Skrifter, red. L. Selsing, Stavanger.

Sochacka Stanisława. 2015. Die Namen der Wassermühlen in Schlesien, [w:] Wassermühlen und Wassernutzung im mittelalterlichen Ostmitteleuropa, red. M. Maříková, Ch. Zschieschang, Forschungen zur Geschichte und Kultur des östlichen Mitteleuropa, t. 50, Stuttgart, s. 163–172.

Sowina Urszula. 2009. Woda i ludzie w mieście późnośredniowiecznym i wczesnonowożytnym: ziemie polskie z Europą w tle, Warszawa.

Strahler Arthur N. 1957. Quantitatives analysis of watershed geomorphology, „Transactions of the American Geophysical Union”, 38 (6), s. 913–920.

SUB. 1971. Schlesisches Urkundenbuch, t. 1, wyd. H. Appelt, Wien–Köln–Graz.

Szymczyk Maciej. 2001. Dzieje jeleniogórskiego ośrodka przemysłu papierniczego (cz. 1: do 1945 r.), „Rocznik Jeleniogórski”, R. 33, s. 95–114.

Trawkowski Stanisław. 1959. Młyny wodne w Polsce w XII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. VII, nr 1, s. 62–86.

Tucker Gordon D. 1982. Millstones North and South of the Scottish Border, „Industrial Archaeology Review”, 6 (3), s. 186–193.

Verschiedenes. 1907. Lähn, 13. August (Verschiedenes), „Der Bote aus dem Riesengebirge”, 15 sierpień, s. X.

Ward Owen H. 1982. Millstones from La Ferté-sous-Jouarre, France, „Industrial Archaeology Review”, 6 (3), s. 205–210.

Wesołowska Henryka. 1969. Młynarstwo wiejskie Opolszczyzny od XVIII do XX wieku, Opole.

Wężyk Piotr 2015. Podręcznik dla uczestników szkoleń z wykorzystania produktów LiDAR, Warszawa.

Wiatrowski Leszek. 1974. Przemiany gospodarki folwarcznej i chłopskiej na Śląsku w okresie reform agrarnych w XIX w., Wrocław.

Wiśniewski Jerzy. 1970. Nazwy młynów w Polsce, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. XVIII, nr 3, s. 449–455.

Zientara Benedykt. 2006. Henryk Brodaty i jego czasy, wyd. 3, Warszawa.

Związek Tomasz. 2014. Kształtowanie sieci młynów wodnych na przykładzie powiatu konińskiego (ok. 1300–1550), „Studia Geohistorica”, t. 2, s. 118–142.

Pobrania

Opublikowane

2020-12-14

Jak cytować

Duma, P., Piekalski, J., Latocha, A. ., Pietruszka, M., Jaworski, K., & Mackiewicz, M. (2020). Młyn Dolny w Bystrzycy na Pogórzu Kaczawskim. Zanik młynarstwa tradycyjnego w czasach industrializacji. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 68(4), 555–580. https://doi.org/10.23858/KHKM68.2020.4.006

Numer

Dział

Studia i materiały