Restauracja drewnianej architektury sakralnej w uwarunkowaniach prawnych doby zaborowej. Uwagi na podstawie zapisów źródłowych wielkopolskiej prowincji

Abstrakt

Narzucone przez zaborców regulacje prawne zmieniały zasady zarządzania majątkiem parafialnym i finansowania remontów kościołów. W zaborze pruskim obowiązywały przepisy z 1794 r. Sprawy dóbr i finansów należały do proboszcza i prowizorów, a problemy zgromadzeń wiernych do pełnomocników gmin. W 1875 r. wprowadzono instytucję dozoru kościelnego, który zyskał wszelkie kompetencje zarządzania majątkiem, a od 1905 r. także uprawnienia ustalania podatku na prace remontowe. W części Wielkopolski zaanektowanej przez Rosję, zarządzanie majątkiem kościelnym regulował dekret z 1817/1818 r., powołujący przy każdej parafii dozór kościelny. Wydatkami remontowymi w 90% obciążono parafian. Po upaństwowieniu dóbr kościelnych (w1843 r.) i w uwarunkowaniach reformy uwłaszczeniowej (w 1864 r.) dozory mogły uchwalać obciążenia finansowe tylko za zgodą całej parafii – zgromadzenia parafian. Prawo decyzyjne mieli w nim wyłącznie właściciele nieruchomości. Remonty do 3000 rubli podlegały nadzorowi władz guberni, natomiast bardziej kosztowne wymagały zgody Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Na obszarze Wielkopolski regulacje prawne zaborców objęły blisko 400 kościołów drewnianych. Finansowe problemy remontowe były jednym z głównych tematów korespondencji proboszczów z kuriami biskupimi. Szczegółowe relacje z przebiegu remontów zawierają przede wszystkim archiwalia archidiecezji poznańskiej i gnieźnieńskiej (z obszaru Wielkiego Księstwa Poznańskiego). W źródłach dotyczących biskupstwa kujawsko-pomorskiego (kujawsko-kaliskiego), czyli Wielkopolski w granicach Królestwa Polskiego, kwestie remontów poruszano zdecydowanie bardziej lakonicznie.  Często patron i parafianie różnie interpretowali przepisy normujące finansowanie remontów świątyń. Patroni zajmowali zwykle dążyli do zminimalizowania kosztów. Czasami, pozbawieni wsparcia parafianie, by wyremontować świątynię, sprzedawali zniszczone elementy wyposażenia bądź korzystali z różnych form kredytowania. Bywało, że prace remontowe opłacał wyłącznie proboszcz.
Niezależnie od sposobu finansowania remontu, jego efekt zwykle zależał od proboszcza, jego zaradności i zdolności organizacyjnych. Pomocą były kierowane do duchownych poradniki renowacji budowli kościelnych, a od końca XIX w. także zalecenia władz kościelnych, mające na celu przeciwdziałanie oszpecającym wnętrze dekoracjom. Prace najczęściej zlecano miejscowym rzemieślnikom lub firmom dekoratorskim oferującym kompleksowe usługi renowacji architektury i wyposażenia. Archiwalia wskazują, że remonty zabytkowych kościołów drewnianych w zasadzie pozostawały poza zainteresowaniem pruskich służb konserwatorskich. Rzadko też powierzano projekty renowacji historykom sztuki bądź wykwalifikowanym architektom.
Obowiązujące w dobie zaborowej normy prawne finansowania remontów zabytkowych kościołów drewnianych utrzymano w odrodzonej Rzeczypospolitej. Także wówczas o organizacji prac decydowali proboszczowie, jednak programy (koncepcje) i efekty restauracji w znacznie większym stopniu poddano nadzorowi powołanych organów konserwatorskich.