W kwestii techniki wykonania i szkliwienia wczesnośredniowiecznych pisanek-grzechotek ze Śląska.
DOI:
https://doi.org/10.23858/PA71.2023.2995Słowa kluczowe:
egg-shaped rattles, early Middle Ages, Silesia, glazing techniques, high-lead non alkali glass, archaeometry, technology transferAbstrakt
The article concerns early medieval egg-shaped rattles from the area of Silesia. First of all, the issue of how they were made and glazed is studied. The issues of the origin of these products and their role in the culture of ancient societies, as problems repeatedly raised by other researchers, is treated marginally. Macro- and microscopic observations, experimental studies, as well as the results of analyses of the chemical composition of glazes and petrographic tests of ceramic bodies were used to study the technology of making eggs-shaped -rattles. On their basis, the probable process of their formation and glazing was reconstructed. While the making of the ceramic base did not require extraordinary skills, the glazing and decoration of the rattles took place in several stages, requiring knowledge of advanced pottery techniques. For their decoration, a specific category of glaze was used, namely high-lead non alkali glass.
Pobrania
Bibliografia
Al-Bashaireh K. (2016). Production technology of glass bracelets from the west cemetery of Umm el-Jimal in northeastern Jordan. Mediterranean Archaeology and Archaeometry, 16(3), 17-34.
Auch M. (2004). Wczesnośredniowieczna ceramika szkliwiona z Chełmna, woj. lubelskie. Archeologia Polski, 49(1-2), 49-94.
Auch M. (2007). Produkcja wczesnośredniowiecznej ceramiki szkliwionej w osadzie garncarskiej w Przemyślu na Zasaniu. Archeologia Polski, 51(1-2), 131-175.
Auch M. (2012). Wczesnośredniowieczne naczynia szkliwione z terenu zachodniej Małopolski. Archeologia Polski, 57(1-2), 199-246.
Auch M. (2016). Wczesnośredniowieczne naczynia szkliwione z terenu Małopolski. Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
Auch M. (2021). Wczesnośredniowieczna ceramika szkliwiona z badań na terenie zespołu rezydencjonalno-sakralnego na Wysokiej Górce w Chełmie. Archeologia Polski, 66, 183-244. https://doi.org/10.23858/APol66.2021.009
Baumgartner E., Krueger I. (1988). Phonix aus Sand und Asche: Glas des Mittelalters. München: Klinkhardt & Biermann.
Biszkont J. (2005). Późnośredniowieczne szklarstwo na Śląsku. Wratislavia Antiqua. Studia z dziejów Wrocławia 7. Wrocław: Uniwersytet Wrocławski.
Bodnar R., Krudysz L., Rozmus D., Szmoniewski B. (2006). Wczesnośredniowieczna ceramika szkliwiona z Dąbrowy Górniczej - Łośnia. „Skarb hutnika”. Zeszyty Łosieńskie 1, Kraków-Dąbrowa Górnicza.
Boroń P., Rozmus D. (2014). Silver and lead production centre in southern Poland - between Bytom, Olkusz and Tarnowskie Góry in the Middle Ages. Research Problems. Acta rerum naturalium, 16, 51-60.
Brill R.H. (1989). Thoughts on the glass of Central Asia with analysis of some glasses from Afganistan. W: O.V. Mazurin (red.), XV International Congress on Glass. Leningrad, 2–7 July 1989. Proceedings, Archaeometry (19-22).
Bukowska J. (1958). Pisanki polskie z X-XIII wieku. Polska Sztuka Ludowa, 12(1), 45-49.
Bukowska-Gedigowa J., Gediga B. (1986). Wczesnośredniowieczny gród na Ostrówku w Opolu. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Carboni S., Whitehouse D. (2001). Glass of the Sultans. New York: The Metropolitan Museum of Art; Corning: Corning Museum of Glass; Athens: Benaki Museum; New Haven: Yale University Press.
Dekówna M. (1980). Szkło w Europie wczesnośredniowiecznej. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Dekówna M. 2015 (2010). The glass from Cösitz, (Zörtig), Sachsen-Anhalt and the origins of non-alkaline lead-silica glass from European finds. The state of research in outline. Archaeologia Polona, 48, 269-287.
Dekówna M., Purowski T. (2012). Znaleziska związane ze szklarstwem oraz okazy z kwarcu ze stanowiska Janów Pomorski 1. W: M. Bogucki, B. Jurkiewicz (red.), Janów Pomorski, stan. 1. Wyniki ratowniczych badań archeologicznych w latach 2007-2008, I: 3, Analizy (65-260). Elbląg: Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Elblągu.
Dekówna M., Purowski T. (2019). Biżuteria szklana z cmentarzyska w Dziekanowicach. W: J. Wrzesiński (red.), Groby z biżuterią wczesnośredniowiecznego cmentarzyska w Dziekanowicach. T. 1. FONTES. Biblioteka Studiów Lednickich, seria B1, tom 8:1. (237-360). Lednica: Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy.
Di Febo R., Molera J., Pradell T., Melgarejo J.C, Madrenas J., Vallcorba O. (2017). The production of a lead glaze with galena: Thermal transformations in the PbS–SiO2 system. Journal American Ceramic Society, 2017, 1-11. https://doi.org/10.1111/jace.15346
Dzik M. (2016). W sprawie pochodzenia wczesnośredniowiecznych grzechotek guzowatych. W: B. Chudzińska, M. Wojenka, M. Wołoszyn (red.), Od Bachórza do Światowita ze Zbrucza. Tworzenie się słowiańskiej Europy w ujęciu źródłoznawczym. Księga jubileuszowa Profesora Michała Parczewskiego (397-419). Kraków-Rzeszów: Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego.
Eker F. (2018). On the original of two piece of glass amphoriskos in Resun museum. Karadeniz, 38, 34-44.
Flis B., Wyszyńska A. (1974). Zarys technologii ceramiki. Podręcznik dla ZSZ. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
Galibin V.A. (2001). Sostav stekla kak arkheologicheskii istochnik. Ars vitraria experimentalis. Sankt-Peterburg.
Girdwoyń A. (1982). Charakterystyka technologiczna szkliw z naczyń ceramicznych znalezionych w Gdańsku i Andenne na podstawie wyników analiz składu chemicznego. Archeologia Polski, 27(1), 163-166.
Grupa M. (2009). Jedwabne wstążki z wczesnośredniowiecznego Gruczna. Pomorania Antiqua, 22, 271-278.
Gruszczyńska-Ziółkowska A., Tatoń K. (2021). Tajemnice dźwięku „pisanki”. W: A. Gruszczyńska-Ziółkowska, K. Tatoń, I. Czajka (red.), Wydobyte z ciszy (95-126), Warszawa: Instytut Muzykologii UW.
Gruszczyńska-Ziółkowska A., Siemianowska S. (2017). Dwugłos w sprawie grzechotek. Wczesnośredniowieczne pisanki-grzechotki ze Śląska z perspektywy archeologa: technika wykonania, stylistyka, funkcja i znaczenie. Pobrano z: http://meakultura.pl/edukatornia/dwuglos-w-sprawie-grzechotek-1833.
Henderson J., An J., Ma H. (2018). The archaeometry and archaeology of ancient chinese glass: a review. Archaeometry, 60(1), 88-104.
Hilczerówna Z. (1950). Przyczynki do handlu Polski z Rusią. Przegląd Archeologiczny, 9(1), 8-23.
Hołubowicz W. (1956). Opole w wiekach X-XII. Katowice: Wydawnictwo „Śląsk”.
Kaczmarek J. (1998). Wczesnośredniowieczne przedmioty szkliwione związane z magią z Kruszwicy. W: H. Kóčka-Krenz (red.), Kraje słowiańskie w wiekach średnich. Profanum i sacrum (549-560), Poznań: PTPN.
Kajkowski K. (2020). Jajo i pisanka w świecie przedchrześcijańskich wyobrażeń religijnych Północno-Zachodnich Słowian. W: M. Szymczyk, A. Jobke-Fus (red.), Myśliborska grzechotka-pisanka, zabawka, przedmiot, instrument? (29-88). Myślibórz: Muzeum Pojezierza Myśliborskiego.
Kucypera P., Pranke P., Wadyl S. (2010). Wczesnośredniowieczne miniaturowe toporki metalowe z Europy Środkowo-Wschodniej i Północnej: korpus zabytków. W: P. Kucypera, S. Wadyl (red.), Życie codzienne przez pryzmat rzeczy (103-176). Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
Kuśnierz A. (2013). Pęcherze gazowe w szkle. Szkło i Ceramika, 2013(2), 22-28.
Kuzina I. (2016). Glass beads in the northern regions of Rus’: Issues of trade routes and chronology. Archeologia Polski, 61, 219-240.
Lisowska E. (2013). Wydobycie i dystrybucja surowców kamiennych we wczesnym średniowieczu na Dolnym Śląsku. Wrocław: Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego.
Łukaszyk A. (2012). Archeologia eksperymentalna – teoria, praktyka i doświadczenie. Studia Lednickie, 11, 123-131.
Łukaszyk A. (2014). Słowiańskie gliniane pisanki i grzechotki. Zabawki czy przedmioty związane z magią? Pobrano z: http://historykon.pl/slowianskie-gliniane-pisanki-i-grzechotki-zabawki-czy-przedmioty-zwiazane-z-magia.
Makarova T.I. (1963). K voprosu o proishoždenii polivnoj posudy na Rusi. Sovetskaâ Archeologiâ, 2, 246-253.
Makarova T.I. (1967). Polivnâ posuda. Iż istorii keramičeskogo importa i proizvodstva drevnej Rusi. W: B.A. Rybakov (red.), Archeologiâ SSSR. Svod Archeologičeskih Istočnikov. Moskva-Leningrad: Akademia Nauk SSSR.
Mattison S. (2003). Podręcznik ceramika. Warszawa: Wydawnictwo Arkady.
Mecking O. (2013). Medieval lead glass in Central Europe. Archeometry, 55(4), 640-662.
Narayanaswamy O.S. (1986). Annealing of Glass. Glass Science and Technology, 3, 275-318.
Nowotny W. (1969). Szkła barwne. Wydanie 2. Warszawa: Arkady.
Olczak J. (1968). Wytwórczość szklarska na terenie Polski we wczesnym średniowieczu. Studium archeologiczno-technologiczne. Studia z Dziejów Rzemiosła i Przemysłu. Wrocław-Warszawa-Kraków.
Panasiewicz W., Wołoszyn M. (2002). Staroruskie miniaturowe toporki z Gródka, pow. Hrubieszów. Archeologia Polski, 47(1-2), 245-286.
Pankiewicz A. (2022). Miedzy centrum, zapleczem a szlakiem handlowym. Wymiana i obieg pieniężny w tzw. ośrodkach centralnych we wczesnym średniowieczu na przykładzie Wrocławia. Archeologia Polski, 67, 159-198.
Pankiewicz A., Siemianowska S. (2017). W kwestii istnienia pracowni szklarskiej w Opolu-Ostrówku. Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, 59, 127-146
Pankiewicz A., Siemianowska S. (2018a). Czy na wrocławskim Ostrowie Tumskim istniała pracownia szklarska? Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, 60(2), 141-165.
Pankiewicz A., Siemianowska S. (2018b). Problem obecności wczesnośredniowiecznej pracowni szklarskiej w obrębie niemczańskiego kompleksu osadniczego. Przegląd Archeologiczny, 66, 237-260.
Pankiewicz A., Siemianowska S. (2020). Early medieval glazed objects from strongholds of Wrocław and Opole. Function, origin, social significance. Přehled výzkumů, 61(2), 53-70.
Pankiewicz A., Siemianowska S., Sadowski K. (2014). Wczesnośredniowieczne naczynia szklane pochodzenia wschodniego z Wrocławia Ostrowa Tumskiego i Opola-Ostrówka. Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, 56, 191-206.
Pankiewicz A., Siemianowska S., Sadowski K. (2017). Wczesnośredniowieczna biżuteria szklana z głównych ośrodków grodowych Śląska (Wrocław, Opole, Niemcza). In pago Silensi. Wrocławskie Studia Wczesnośredniowieczne, 3, Wrocław: Uniwersytet Wrocławski.
Princepes…. (2002). Princepes de description des verres anciens les plus reculés jusqu’au XIIIe siècle de n.è., M. Dekówna, J. Olczak (red.). Warszawa-Toruń: Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Uniwersytet Mikołaja Kopernika.
Purowski T. (2019). Od fajansu do szkła. Kontakty ziem polskich z głównymi centrami cywilizacyjnymi w II-I tys. p.n.e. w świetle badań archeometrycznych tworzyw szklistych. Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
Rozmus D., Garbacz-Klempka A. (2017). Wczesnośredniowieczna ceramika szkliwiona z Dąbrowy Górniczej-Łośnia i innych stanowisk archeologicznych związanych z metalurgią ołowiu – wybrane zagadnienia. W: S. Siemianowska, P. Rzeźnik, K. Chrzan (red.), Ceramika i szkło w archeologii i konserwacji (261-285). Wrocław: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
Rzeźnik P. (2006). Problem tezauryzacji mis żelaznych typu śląskiego w świetle studiów źródłoznawczych tzw. skarbów jednorodnych. Fontes Archaeologici Posnanienses, 42, 75-226.
Rzeźnik P. (2014). „Mykeńskie” paciorki fajansowe z Kietrza na Górnym Śląsku. Szkło i Ceramika, 5/2014, 16-20.
Rzeźnik P., Stoksik H. (2011). Problem of the glazed ceramics production in the pottery of medieval Silesia. Archeologické Rozhledy, 63, 466-484.
Rzeźnik P., Stoksik H. (2017). Wyniki pierwszych analiz archeometrycznych tygli szklarskich z Obiszowa na Dolnym Śląsku. W: K. Chrzan, P. Rzeźnik, S. Siemianowska (red.), Ceramika i szkło w archeologii, konserwacji i sztuce (239-259).Wrocław: Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Akademia Sztuk Pięknych im. Eugeniusza Gepperta.
Rybakov B.A. (1948). Remeslo drevnej Rusi. Moskva: Izdatel’stvo Akademii Nauk SSSR.
Salinas E., Pradell T. (2018). The Transition from Lead Transparent to Tin-Opacified Productions in the Western Islamic Lands: al-Andalus, c. 875–929 CE. Journal of Archaeological Science, 94, 1-11. doi.org/10.1016/j.jas.2018.03.010
Salinas E., De Juan J., Piñero J., Casal M., Schibille N., Pradell T. (2021). From glass to glaze in al-Andalus: local invention and technological transfer. European Journal of Archaeology, 25(1), 22-41. doi: 10.1017/eaa.2021.23
Schibille N., De Juan Ares J., Casal García M.T., Guerrot C. (2020). Ex novo development of lead glassmaking in early Umayyad Spain. PNAS, 117(28), 16243-16249. https://doi.org/10.1073/pnas.2003440117
Shen J.Y., Henderson J., Evans J., Chenery S., Zhao F.Y. (2018). A study of the glazing techniques and provenances of Tang sancai glazes using elemental and lead isotope analyses. Archaeometry, 61(2), 358-373.
Siemianowska E. (2008). Wczesnośredniowieczne grzechotki i pisanki w strefie przebiegu szlaku lądowego z Rusi na Pomorze. W: P. Kucypera, S. Wadyl (red.), Kultura materialna średniowiecza w Polsce (67-84), Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
Siemianowska S. (2015). Analiza zabytków szklanych i szkliwionych z badań przy ulicy św. Idziego na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu. W: A. Limisiewicz, A. Pankiewicz (red.), Kształtowanie się grodu na wrocławskim Ostrowie Tumskim. Badania przy ul. św. Idziego (261-284). Wrocław: Uniwersytet Wrocławski.
Siemianowska S. (2017). Domniemana karczma i „dom kupca” w śląskim grodzie. Socjotopografia wczesnośredniowiecznego Opola-Ostrówka w świetle znalezisk szklanych i przedmiotów towarzyszących. W: D. Adamska, K. Chrzan, A. Pankiewicz (red.), Cum gratia et amicitia. Studia z dziejów osadnictwa dedykowane Pani Profesor Marcie Młynarskiej-Kaletynowej z okazji 65-lecia działalności naukowej (151-158).
Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Siemianowska S. (2020). The mysterious glass band from the Opole stronghold. A fragment of a piece of jewellery or a Middle Eastern vessel. W: K. Tomková, N. Venclová (red.), Krajinou archeologie, krajinou skla. Studie věnované PhDr. Evě Černé (217-228). Praha-Most: Archeologický ústav AV ČR.
Siemianowska S., Pankiewicz A., Sadowski K. (2019). On technology and production techniques of early medieval glass rings from Silesia. Archaeometry, 61(3), 614-646.
Siemianowska S., Sadowski K., Rzeźnik P., Stoksik H. (2017). Medieval lead glazes in the light of the analysis of pottery from Racibórz. W: S. Siemianowska, P. Rzeźnik, K. Chrzan (red.), The 3rd International Symposium on Pottery and Glass OSTRAKON Ceramics and Glass in Interdisciplinary Research (62-63). Wrocław: Instytut Archeologii i Etnologii PAN
Stern M. (2001). Roman, Byzantine and Early Medieval Glass 10 BCE- 700 CE. Ernesto Wolf Collection. Ostfildern: Hatje Cantz; New York, N.Y.
Suszko A. (2011). Davnʹorusʹkì pisanki. Arheologìâ, 2011(2), 46-53.
Suszko A. (2020). Tehnologiâ vigotovlennâ keramičnih poliv’ânih pisanok za arheologičnimi materialami Kiêva. Arheologiâ, 2020(4), 105-112.
Ślusarski K.W. (2004). Wczesnośredniowieczne pisanki i grzechotki z ziem polskich. Próba typologii. W: Z. Kobyliński (red.), Hereditatem cognoscere. Studia i szkice dedykowane Profesor Marii Miśkiewicz (79-123). Warszawa: Państwowe Muzeum Archeologiczne.
Szczapowa J.L. (1973). Zasady interpretacji analiz składu szkła zabytkowego. Archeologia Polski, 18(1), 15-72.
Tatoń K. (2020). Forma jajowata i jej wpływ na cechy dźwięku pisanek ceramicznych W: M. Szymczyk, A. Jobke-Fus (red.), Myśliborska grzechotka-pisanka, zabawka, przedmiot, instrument? (9-28). Myślibórz: Muzeum Pojezierza Myśliborskiego.
Tatoń K. (2021). Grzechotki archeologiczne porządkowane dźwiękiem. W: A. Gruszczyńska-Ziółkowska, K. Tatoń, I. Czajka (red.), Wydobyte z ciszy (61-93). Warszawa: Instytut Muzykologii UW.
Tite M.S., Freestone I., Mason R., Molera J., Vendrell-Saz M., Wood N. (1998 (2007)). Review article: Lead glazes in antiquity – methods of production and reasons for use. Lead glazes in Antiquity. Methods of production and reasons for use. Archaeometry, 40, 241-260. doi.org/10.1111/j.1475-4754.1998.tb00836.x
Valiulina S. (2016). International trade relations of the middle Volga region in the medieval period through the glass evidence. Archeologia Polski, 61, 113-169.
Wachowski K. (1975). Cmentarzyska doby wczesnopiastowskiej na Śląsku. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Wajda S. (2009). Średniowieczne płytki posadzkowe z Drohiczyna, Stołpia, Chełmna i Przemyśla. Archeologia Polski, 54(1), 83-119.
Wajda S. (2013). Zabytki szklane i szkliwione. W: J. Kalaga (red.), Sutiejsk gród pogranicza polsko-ruskiego z X-XIII wieku. Studium interdyscyplinarne (89-100). Warszawa-Pękowice: Wydawnictwo Profil-Archeo.
Walton M.S., Tite M.S. (2010). Production technology of Roman lead-glazed pottery and its continuance into late antiquity. Archaeometry, 52, 733-59.
Wedephol K.H., Kruger I., Hartman G. (1995). Medieval lead glass from Northwestern Europe. Journal of Glass Studies, 37, 65-6.
Wilkinson C.K. (1973). Nishapur: Pottery of the Early Islamic Period. New York: Metropolitan Museum of Art.
Wołoszyn M. (2000). Bizantyjskie i ruskie zabytki o charakterze sakralnym z Polski – wybrane przykłady. W: S. Moździoch (red.), Człowiek, sacrum, środowisko. Miejsca kultu we wczesnym średniowieczu (243-255). Spotkania Bytomskie, 4. Wrocław: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
Wołoszyn M. (2004). Zabytki pochodzenia wschodniego we wczesnośredniowiecznej Polsce-wędrówka ludzi, rzeczy, czy idei? W: S. Moździoch (red.), Wędrówki rzeczy i idei w średniowieczu (241-259). Spotkania Bytomskie, 5, Wrocław: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
Wrzesińska A., Wrzesiński J. (2000). Wczesnośredniowieczna gliniana pisanka-grzechotka z cmentarzyska w Dziekanowicach. Archaeologia Historica Polona, 8, 107-113.
Żak J. (1962). Z teorii „importu” wczesnofeudalnego. Archeologia Polski, 7, 135-140.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2023 Przegląd Archeologiczny
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne 4.0 Międzynarodowe.
