Ludwik de Fleury i wczesnośredniowieczne cmentarzyska z grobami w obudowach kamiennych na Wysoczyźnie Kolneńskiej
DOI:
https://doi.org/10.23858/APol66.2021.008Słowa kluczowe:
Louis de Fleury, Wysoczyzna Kolneńska, Kokoszki, Kotówek,, Ruś, Pieńki-Okopne, pogranicze polsko-ruskie, archeologia migracji, groby w obudowach kamiennych, wczesne średniowieczeAbstrakt
W 1892 r. Louis de Fleury, amator poszukiwań archeologicznych, skierował swe zainteresowania na cmentarzyska z grobami w obudowach kamiennych na północno-wschodnim Mazowszu. Na kilku z nich rozkopał łącznie około 20 grobów. Sprawozdanie z prac przekazał do Cesarskiej Komisji Archeologicznej w Petersburgu. W ciągu kolejnych kilkudziesięciu lat cmentarzyska te uległy praktycznie całkowitemu zniszczeniu. Tym samym, rezultaty prac L. de Fleury’ego pozostały głównym źródłem informacji o tych nekropolach, a więc i o zwyczajach pogrzebowych ludności zamieszkującej owo pogranicze Polski, ludów pruskich i Rusi w XI–XII w. W ciągu blisko 130 lat od czasu jego rozkopywań, w literaturze archeologicznej pojawiały się tylko niepełne i często mylne wiadomości na ich temat. Niniejsza publikacja jest pierwszą, w której szczegółowo omówiono wyniki prac L. de Fleury’ego oraz ich znaczenie dla poznania procesów osadniczych na Wysoczyźnie Kolneńskiej w 2 poł. XI w. i 1 poł. XII w.
Pobrania
Bibliografia
G a l l 1952 - Galli Anonymi Cronicae et gesta ducum sive principium polonorum, wyd. i oprac. K. Maleczyński, Monumenta Poloniae Historica. Nova series, II, Cracoviae.
M a p a 1980 - Mapa topograficzna, ark. 244.223, 244.224, 244.241, 244.242, skala 1:10 000, wyd. Główny Urząd Geodezji i Kartografii, Warszawa.
M P H 1864 - Włodzimierza Monomacha nauka i list do Olega, [w:] Monumenta Poloniae Historica, wyd. A. Bielowski, 1, Lwów, s. 863–884.
O s t e u r o p a 1915 - Osteuropa, arkusz. Gruppe Grodno XIX 12–B, skala 1:25 000, wyd. Kartographischen Abteilung des Stellvertretenden Generalstabes der Armee, Berlin.
P o v e s t ’… 1950 - Povest’ vremennyh let, 1, opracowanie D.S. Lihačev, tłumaczenie D.S. Lihačev, B.A. Romanov, Moskva–Leningrad.
P o w i e ś ć… 2005 - Powieść minionych lat. Najstarsza kronika kijowska, tłumaczenie i opracowanie F. Sielicki, Wrocław.
P S R L 1908 - Ipat’evskaâ letopis’, [w:] Polnoe sobranie ruskih letopisej, 2, wyd. 2, S.-Peterburg.
P S R L 1926-1928 - Povest’ vremennyh let, [w:] Polnoe sobranie ruskich letopisej, 1: Lavrent’evskaâ letopis’, 1, wyd. 2, Leningrad.
S ł o w o… 1995 - Słowo o Bogu i człowieku. Myśl religijna Słowian Wschodnich doby staroruskiej, tłumaczenie i opracowanie R. Łużny, Kraków.
T K K P [ 1839] 1843 - Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, arkusz 32 Łomża, skala 1:126 000, oprac. Kwatermistrzostwo Generalne Wojska Polskiego, Korpus topografov Rossijskoj imperatorskoj armii.
T M K 1808 - Topographisch-militärische Karte vom vormaligen Neu-Ostpreussen oder dem jetziger Nördlichen Theil des Herzogthums Warschau, nebst dem russischen District..., sekcja 9, skala około 150 000, wyd. J.Ch. Textor, Berlin.
Z b i ó r… 1919 - Zbiór ogólny przywilejów i spominków mazowieckich, wyd. J.K. Kochanowski, Warszawa.
Antoniewicz J . 1951, Zabytki wczesnośredniowieczne odkryte we wsi Pieńki-Grodzisko, pow. Łomża, „Sprawozdania P.M.A.”, 4/1–2, s. 125–143.
Arnold S . 1929, Początki biskupstwa płockiego w świetle falsyfikatów mogilneńskich, „Rocznik Towarzystwa Naukowego Płockiego”, 1, 3–24.
Avenarius N . P. 1890, Drogičin’’ Nadbužsskij i ego drevnosti, [w:] Drevnosti sěvero-zapadnago kraâ, Materialy po archeologii Rossii, 4, Sanktpeterburg’, s. 2–42.
Avenarius N . P. 1897, Kratkiâ izvěstiâ o Běl’skom’’ u. Grodnenskoj gub., [w:] Trudy vos’mago arheologičeskago s’ězda v’’ Moskvě – 1890, red. P.S. Uvarova, III, Moskva, s. 324–325.
Banasiewicz P. 2006, Zabytki wczesnośredniowieczne w zbiorach Muzeum Diecezjalnego w Płocku (kolekcja Franciszka Tarczyńskiego), maszynopis pracy magisterskiej przechowywany w archiwum Wydziału Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Bel’skij S . V. 2012, Mogil’nik Kûlâlahti Kalmistomâki v severo-zapadnom Priladož’e (Arheologičeskie issledovaniâ 2006–2009 godov), Sankt-Peterburg.
Białuński G . 2003, Wizna na pograniczu mazowiecko-pruskim w czasach Bolesława Kędzierzawego, [w:] Pogranicze polsko-pruskie i krzyżackie. Materiały z konferencji naukowej Górzno, 1–2 czerwca 2002 r., K. Grążawski red., Włocławek–Brodnica, s. 255–276.
Bieniak J . 2010, Państwo Miecława. Studium analityczne, wyd. 2, Warszawa.
Bieńkowska A . M . 2010, Wczesnośredniowieczne cmentarzysko typu mazowieckiego w Skiwach Małych, pow. Siemiatycze, „Podlaskie Zeszyty Archeologiczne”, 6, s. 129–140.
Bieńkowska A . , Dzik M . , Piasecka K . 2013, Średniowieczne cmentarzysko w Czarnej Wielkiej, stan. 1, woj. podlaskie (badania 1951–1978), I, Białystok.
Bieńkowska K . 2005, Cmentarzysko wczesnośredniowieczne w Surażu, woj. podlaskie, „Podlaskie Zeszyty Archeologiczne”, 1, s. 121–166.
Blombergowa М . М . 1986, Učastie polâkov v russkih arheologičeskih s’ezdah (1869–1914), „Fasciculi Archaeologiae Historicae”, 1, s. 19–26.
Blombergowa M . M . 1988, Polscy członkowie rosyjskich towarzystw archeologicznych 1839–1914, „Acta Archeologica Lodziensia”, 35, s. 7–143.
Blombergowa M . M . 1989, Juliana Talko-Hryncewicza i Gotfryda Ossowskiego kontakty z Cesarską Komisiją Archeologiczną w Petersburgu, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, 35/2, s. 271–282.
Blombergowa M . M . 1993, Badania archeologiczne Polaków na terytorium Imperium Rosyjskiego w XIX i początku XX wieku, Łódź.
Błaszczyk D. , Stanaszek Ł . M . 2016, Grób 609 z Czerska, stan. 1, w świetle nowych badań, [w:] Czersk. Wzgórze Zamkowe. Badania 1974–1983, P. Urbańczyk, M. Trzeciecki red., Warszawa, s. 323–332.
Bojarski J . , Chudziak W. , Drozd A . , Koperkiewicz A . , Kozłowski T. , Stawska V. 2010, Katalog źródeł, [w:] Wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe w Kałdusie (stanowisko 4), W. Chudziak red., Toruń, s. 189–603.
Bronicka-Rauhut J . 1998, Cmentarzysko wczesnośredniowieczne w Czersku, Warszawa.
Bronicka-Ruhut J . , Rauhut L . 1977, Wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe w Starogrodzie, woj. Siedlce, „Wiadomości Archeologiczne”, 42/1, s. 58–86.
Buko A . 2009, Zespół wieżowy w Stołpiu: badania 2003–2005, Warszawa.
Buko A . red . 2019, Średniowieczny zespół rezydencjonalny na Górze Katedralnej w Chełmie, Warszawa.
Burek K . 1977, Starożytnicy i archeolodzy. Z dziejów badań archeologicznych na Białostocczyźnie, Olsztyn.
Chilmon K . 1974, Badania wykopaliskowe wczesnośredniowiecznych cmentarzysk kurhanowych w Czarnej Wielkiej i Czarnej Cerkiewnej, pow. Siemiatycze, „Sprawozdania Archeologiczne”, 26, s. 301–316.
Cieśliński A . 2014, Kopce kultury wielbarskiej z Mazowsza i Podlasia a tzw. typ rostołcki – próba nowego spojrzenia na związki cmentarzysk kurhanowych z północnej i wschodniej Polski, „Wiadomości Archeologiczne”, 65, s. 46–91.
Czech-Błońska R . 2016, Paciorki z kamieni półszlachetnych, [w:] Bodzia. Elitarny cmentarz z początków państwa polskiego, A. Buko red., Warszawa, s. 107–214.
Delestowicz N . 2016, Bolesław II Szczodry. Tragiczne losy wielkiego wojownika, 1040/1042–2/3 IV 1081 albo 1082, Kraków.
Długopolska L . 1973, Zdobione misy romańskie z Pokrzywnicy Wielkiej, pow. Nidzica, „Wiadomości Archeologiczne”, 38/2, s. 325–328.
Długopolska L . 1991, Wstępne sprawozdanie z badań prowadzonych w Narojkach gm. Drohiczyn, woj. białostockie na wczesnośredniowiecznym cmentarzysku Mogiłki, „Rocznik Białostocki”, 17, s. 388–393.
Duczko W. 2016, Status i magia. Ozdoby elit z Bodzi, [w:] Bodzia. Elitarny cmentarz z początków państwa polskiego, A. Buko red., Warszawa, s. 131–151.
Dulinicz M . 2008, Cmentarzysko wczesnośredniowieczne w Tańsku-Kęsosze w świetle badań wykopaliskowych z lat 1961, 1969, 1971, maszynopis pracy magisterskiej przechowywany w archiwum Wydziału Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Dziedzictwo 2006, Dziedzictwo archeologiczne Podlasia i grodzieńszczyzny, Białystok.
Dzik M . 2006, Wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe w Żukowie, pow. Płońsk, „Światowit”, Supplement Series P: Prehistory and Middle Ages, 13, Warszawa.
Dzik M . 2014a, Metalowe ozdoby i części stroju, [w:] Średniowieczne cmentarzysko w Czarnej Wielkiej, stan. I, woj. podlaskie (badania 1951–1978), II, H. Karwowska red., Białystok, s. 161–194.
Dzik M . 2014b, Układ pochówków, [w:] Średniowieczne cmentarzysko w Czarnej Wielkiej, stan. 1, woj. podlaskie (badania 1951–1978), II, H. Karwowska red., Białystok, s. 27–39.
Dzik M . 2015, Przemiany zwyczajów pogrzebowych w międzyrzeczu Bugu i górnej Narwi (XI–XV w.), I–II, Rzeszów.
Dzik M. [ 2012] 2016, Cmentarzysko w Rogawce w pow. siemiatyckim w świetle badań Siergieja Dubinskiego w 1910 roku, „Światowit”, 10 (60)/B, s. 205–236.
Dzik M . 2017, Zabytki z wczesnośredniowiecznych cmentarzysk z grobami w obudowach kamiennych pochodzące z badań Nikolaja P. Awenariusa, „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego”, 38, s. 185–196.
Dzik M . 2019, Cmentarzyska i migracje. Osadnictwo w północnej części pogranicza polsko-ruskiego w XI–XII wieku w świetle materiałów ze stanowisk sepulkralnych, [w:] Pogranicza w polskich badaniach mediewistycznych, A. Janeczek, M. Parczewski, M. Dzik red., Materiały V Kongresu Mediewistów Polskich, 3, Rzeszów, s. 79–121.
Engel M . , Sobczak C . 2017, Nieznane grodziska w okolicach Łomży. Nowe źródła do badań nad krajobrazem archeologicznym północno-wschodniego Mazowsza, [w:] Fines testis temporum. Studia ofiarowane Profesor Elżbiecie Kowalczyk-Heyman w pięćdziesięciolecie pracy naukowej, M. Dzik, G. Śnieżko red., Rzeszów, s. 249–264.
État . . . 1892, État de la Société Archéologique et Historique de la Charente. Au 31 Decembre 1890, „Bulletin et mémoires de la Société archéologique et historique de la Charentes”, 1890–1891, s. I–XXII.
Fleury L . de 1893, Les cimetières à compartiments de l’ancien pays de Jadzwingues, [w:] Congrès international d’archéologie et d’anthropologie préhistoriques. II-ème Session, à Moscou, du 1/13 – 8/20 août 1892, II, J. Dumouchel, D. Anoutchine red., Moscou, s. 331–336.
Fleury L . de 1894, Les Tumuli du Caucase fouillés par M. le professeur Samokwassoff et leur rapport avec ceux du département de la Charente, Angouléme.
Frühmittelalterliche . . . 2013, Frühmittelalterliche Münzfunde aus Polen. Inventar IV. Kleinpolen. Schlesien, M. Bogucki, P. Ilisch, S. Suchodolski red., Warszawa.
Gieysztor A . 2006, Trzy stulecia najdawniejszego Mazowsza (połowa X – połowa XIII w.), [w:] Dzieje Mazowsza, 1, H. Samsonowicz red., Pułtusk, s. 109–160.
Grudziński T. 2010, Bolesław Śmiały-Szczodry i biskup Stanisław. Dzieje konfliktu, Kraków.
Ivakin I . M . 1901, Knâz’ Vladimir’’ Monomah’’ i ego Poučenie, 1: Poučenie detâm’’, pis’mo k’’ Olegu i otryvki, Moskva.
Janiszowski K . 1969, Wizna, pow. Łomża, Informator Archeologiczny. Badania 1968 r., Warszawa, s. 316–318.
Janiszowski K . 1970, Wizna, pow. Łomża, Informator Archeologiczny. Badania 1969 r., Warszawa, s. 340–341.
Janiszowski K . 1971, Wizna, pow. Łomża, Informator Archeologiczny. Badania 1970 r., Warszawa, s. 219.
Janowski A . 2003, Misy brązowe atrybutem wyposażenia? Groby z misami brązowymi na terenie ziem polskich we wczesnym średniowieczu, [w:] Kobieta – Śmierć – Mężczyzna, W. Dzieduszycki, J. Wrzesiński red., Funeralia Lednickie, 5, Poznań, 331–347.
Janowski A . 2019, Naczynia, [w:] Ciepłe. Elitarna nekropola wczesnośredniowieczna na Pomorzu Wschodnim, S. Wadyl red., Gdańsk, s. 269–278.
Janowski A . , Kurasiński T. 2008, (Nie)militarne naczynia. Fakty i mity, „Acta Archaeologica Lodziensia”, 54, s. 61–88.
Jasiński K . 1992, Rodowód pierwszych Piastów, Poznań.
Jaskanis D . 1962, Materiały z badań wczesnośredniowiecznego cmentarzyska w miejscowości Podroś koło Wołkowyska w BSRR, „Rocznik Białostocki”, 3, s. 337–363.
Jaskanis D. 2004, O lokalnych właściwościach zausznic o kabłąku oplatanym filigranem oraz ornamentowanych kabłączków esowatych, [w:] Hereditatem cognoscere. Studia i szkice dedykowane Profesor Marii Miśkiewicz, Z. Kobyliński red., Warszawa, s. 218–224.
JaskanisD . 2008, Święck. Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy na północno-wschodnim Mazowszu, Warszawa.
Jaskanis J . 1956a, Kotowo-Plac, pow. Łomża, „Dawna Kultura”, 1956/2, s. 144–145.
JaskanisJ . 1956b, Szklane paciorki z miejscowości Kotowo-Plac, pow. Łomża, „Wiadomości Archeologiczne”, 23/2, s. 212–213.
Jończyk L . 2013, Zapinki podkowiaste w kontekście europejskich analogii, [w:] Sutiejsk. Gród pogranicza polsko-ruskiego z X–XIII wieku. Studium interdyscyplinarne, J. Kalaga red., Warszawa–Pękowice, s. 41–59.
Jusupović A . 2017, “червенъ и ины грады” or “гроды червеньскыя”? History of the domain of Cherven’ in the written record (10th–13th centuries), [w:] From Cherven’ Towns to Curzon Line. The lands on the Middle Bug during the Middle Ages and the historiographic perspective on the formation of Poland’s eastern border, 18th–21st centuries, M. Wołoszyn red., U Źródeł Europy Środkowo-Wschodniej, 3, Kraków–Leipzig–Rzeszów–Warszawa, s. 31–105.
Kaczmarek L . 1985, Ruś, gm. Wizna, Informator Archeologiczny. Badania rok 1984, Warszawa, s. 142–143.
Kalaga J . 2006, Ciałopalny obrządek pogrzebowy w międzyrzeczu Liwca, Bugu i Krzny we wczesnym średniowieczu, Warszawa.
Kamiński A . 1956, Materiały do bibliografii archeologicznej Jaćwieży od I do XIII w., Materiały Starożytne, I, Warszawa, s. 193–273.
Kamiński A . 1961, Wizna na tle pogranicza polsko-rusko-jaćwieskiego, „Rocznik Białostocki”, 1, s. 9–61.
Kaszewscy E . i Z . 1971, Wczesnośredniowieczne cmentarzysko w Brześciu Kujawskim, pow. Włocławek, Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne, I, Warszawa, s. 365–434.
Katalog 1893, Katalog’’ predmetov’’, dostavlennyh’’ na arheologičeskuû vystavku pri IX arheologičeskom’ s’ezdě v’’ Vil’ně v’’ 1893 godu, Vil’na.
Katalog 1898, Katalog’’ vremennoj hudožestvennoj vystavki v’’ gor. Lomžě v’’ Sentâbre 1898 goda / Katalog czasowej wystawy sztuk pięknych w Łomży we Wrześniu 1898 roku, Lomža.
Kirpičnikov A . N . 1966, Drevnerusskoe oružie, 1, Meči i sabli IX–XIII vv., Archeologiâ SSSR. Svod arheologičeskih istočnikov, E1-36, B.A. Rybakov red., Moskva–Leningrad.
Kóčka-Krenz H . 1971, Esowate kabłączki skroniowe z terenów Polski północno-zachodniej, „Fontes Archaeologici Posnanienses”, 22, s. 97–143.
Kóčka-Krenz H . 1993, Biżuteria północno-zachodnio-słowiańska we wczesnym średniowieczu, Poznań.
Kopernicki I . 1883, Czaszki i kości z trzech starożytnych cmentarzysk zdobione kółkami kąbłączkowémi (Hackenringe), „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowéj”, 7, s. 3–40.
Kordala T. 1992, Cmentarzysko z XI–XII wieku w Płocku-Podolszycach, „Rocznik Muzeum Mazowieckiego w Płocku”, 15, s. 3–96.
Kordala T. 2003, Podstawy chronologii wczesnośredniowiecznych cmentarzysk szkieletowych na Północnym Mazowszu, [w:] Słowianie i ich sąsiedzi we wczesnym średniowieczu, M. Dulinicz red., Lublin–Warszawa, 303–310.
Kordala T. 2006, Wczesnośredniowieczne cmentarzyska szkieletowe na północnym Mazowszu, Łódź.
Kościelecki P. 2000, Topografia wyposażenia grobów męskich na staromazowieckich cmentarzyskach z grobami w obudowach kamiennych z XI–XIII wieku, „Studia i Materiały Archeologiczne”, 10, s. 55–88.
Kotańska A . 1997, Ilustratorzy i drzeworytnicy czasopism ilustrowanych drugiej połowy XIX w.: na marginesie katalogu drzeworytów o tematyce warszawskiej, „Almanach Muzealny”, 1, s. 85–116.
Kotyšev D .M. 2001, K voprosu o datirovke odnogo fragmenta „Poučeniâ” Vladimira Monomaha, „Vestnik Čelâbinskogo gosudarstvennogo universiteta”, seriâ 1, Istoriâ, 1, s. 6–12.
Kowalczyk-Heyman E . 2007a, Cmentarzysko w Jedwabnem, gm. loco, czyli o tym, jak nie należy korzystać ze źródeł i opracowań z drugiej ręki, „Rocznik Mazowiecki”, 19, s. 295–297.
Kowalczyk-Heyman E . 2007b, Cmentarzysko w Karwowie: przyczynek do współpracy archeologiczno-toponomastyczno-historycznej, „Rocznik Mazowiecki”, 19, s. 298–304.
Kowalczyk-Heyman E . 2013, Dzieje granicy mazowiecko-krzyżackiej (między Pisą a Biebrzą), Warszawa.
Kučkin V. A . 1971, „Poučenie” Vladimira Monomaha i russko-pol’sko-nemeckie otnošeniâ 60–70-h gg. XI veka, „Sovetskoe slavânovedenie”, 2, s. 21–34.
Kufel-Dzierzgowska A . 1975, Wczesnośredniowieczne cmentarzyska szkieletowe w Polsce środkowej, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna”, 22, s. 374–390.
Kurasiński T. 2016, Stave vessels as part of post mortem furnishings in Early Medieval Poland – a problem outline and research perspectives, „Fasciculi Archaeologiae Historicae”, 29, s. 65–74.
Kvâtkovskaâ A . V. 1998, Âtvâžskie mogil’niki Belarusi (k. XI–XVII vv.), Vilnius.
Linničenko I . A . 1884, Vzaimnye otnošeniâ Rusi i Polši do poloviny XIV stoletiâ, 1, Kiev.
Liste… 1895, Liste des associés correspondants nationaux et étrangers. Au 2 Mai 1894, „Bulletin de la Société Nationale des Antiquaries de France”, 1894, s. 16–35.
Łęga W. 1930, Kultura Pomorza we wczesnem średniowieczu na podstawie wykopalisk, 1, Toruń.
Łuniewski T. 1882, Cmentarzysko starożytne w Żarnówce, „Wiadomości Archeologiczne”, 4, s. 109–126.
Maleczyński K . 2010, Bolesław III Krzywousty, wyd. 2, Kraków.
Marciniak J . 1959, Cmentarzysko szkieletowe z okresu wczesnośredniowiecznego znalezione w miejscowości Kościesze, pow. Pułtusk, „Wiadomości Archeologiczne”, 26/1–2, s. 63–67.
Marczak J . 2015, Ludwik de Fleury (1828–1909) właściciel majątku Kępa n/Biebrzą (https://www.grajewiak.pl/index.php/biogramy/548-fleury-ludwik, dostęp 6.02.2020).
Miśkiewiczowa M . 1981, Mazowsze wschodnie we wczesnym średniowieczu, Warszawa.
Miśkiewiczowa M . 1982, Mazowsze płockie we wczesnym średniowieczu, Płock.
Miśkiewiczowa M . 1996, Wczesnośredniowieczny kompleks osadniczy w Niewiadomej w województwie siedleckim, Warszawa.
Musianowicz K . [ 1948] 1949, Kabłączki skroniowe – próba typologii i chronologii, „Światowit”, 20, s. 115–232.
Musianowicz K . [1951–1952] 1952, Mazowieckie naczynia z cylindryczną szyjką na tle słowiańskiego materiału porównawczego, „Wiadomości Archeologiczne”, 18/3–4, s. 345–384.
Musianowicz K . 1960, Granica mazowiecko-drehowicka na Podlasiu we wczesnym średniowieczu, Materiały Wczesnośredniowieczne, 5, Warszawa, s. 187–230.
Musin A . , Dzik M . , w druku, Archeologia archiwalna. Materiały Cesarskiej Komisji Archeologicznej do badań nad dziedzictwem materialnym wschodniej Polski, Rzeszów.
Musin A . , Medvedeva M . red . 2019, Imperatorskaâ Arheologičeskaâ Komissiâ (1859–1917). Istoriâ pervogo gosudarstvennogo učreždeniâ rossijskoj arheologii od osnovaniâ do reformy, 1–2, wyd. 2, Sankt-Peterburg.
Musin A . , Nosov E . red . 2009, Imperatorskaâ Arheologičeskaâ Komissiâ (1859–1917). K 150-letiû co dnâ osnovaniâ. U istokov otečestvennoj archeologii i ohrany kul’turnogo naslediâ, 1–2, Sankt-Peterburg.
Müller U. 2011, Hochmittelalterliche Bronzeschalen in Ostmitteleuropa, [w:] Ekskluzywne życie – dostojny pochówek. W kręgu kultury elitarnej wieków średnich, M. Rębkowski red., Wolińskie Spotkania Mediewistyczne, I, Wolin, s. 233–260.
Nadolski A . 1954, Studia nad uzbrojeniem polskim w X, XI i XII wieku, Acta Archaeologica Universitatis Lodziensis, 3, Łódź.
Nazarenko A . V. [ 2007] 2009, Drevnââ Rus’ i slavâne (istoriko-filologičeskie issledovaniâ), Drevnejšie gosudarstva Vostočnoj Evropy, Moskva.
Notice 1910, Notice sur le Comte Louis Eugène de Fleury – Associé correspondant national de la Société des Antiquaires de France – Membre correspondant de la Société archéologique et historique de la Charente – 1827–1909, „Bulletin et mémoires de la Société archéologique et historique de la Charentes”, 1910, s. LXII–LXVIII.
Odoj R . 1958, Sprawozdanie z prac wykopaliskowych, przeprowadzonych w Równinie Dolnej, pow. Kętrzyn w 1956 i 1957 r., „Rocznik Olsztyński”, 1, s. 117–156.
Olczak H . , Krasnodębski D . 2019, Wschodniosłowiańskie szkieletowe cmentarzysko kurhanowe w Uroczysku Jelonka w Puszczy Białowieskiej, [w:] Początki chrześcijaństwa na pograniczu mazowiecko-ruskim w świetle wyników badań wybranych cmentarzysk, A. Buko red., Warszawa, s. 67–72.
Olczak H . , Krasnodębski D . 2020, Suraż na tle osadnictwa pogranicza mazowiecko-rusko-litewskiego w okresie od XI do XVI w., [w:] Suraż – średniowieczny gród na pograniczu mazowiecko-rusko-litewskim, Warszawa, s. 469–506.
Ościłowski J . [ 2004–2005] 2006, Sieć grodowa na Wysoczyźnie Kolneńskiej we wczesnym średniowieczu. Ze studiów nad pograniczem mazowiecko-prusko-jaćwieskim, „Światowit”, 6 (47)/B, s. 81–105.
Ościłowski J . 2011, Uwarunkowania geograficzne lokalizacji grodów na północnym Mazowszu (X – pocz. XIII w.). Problematyka badań interdyscyplinarnych, „Rocznik Muzeum Mazowieckiego w Płocku”, 19, s. 7–40.
Ościłowski J . 2013, Wysoczyzna Kolneńska we wczesnym średniowieczu. Nowe dane do dziejów osadnictwa, „Studia Łomżyńskie”, 24, s. 99–109.
Pacuski K . 2019, Wschodnia granica Mazowsza w średniowieczu w świetle danych historycznych (X–XV w.), [w:] Początki chrześcijaństwa na pograniczu mazowiecko-ruskim w świetle wyników badań wybranych cmentarzysk, A. Buko red., Warszawa, s. 15–32.
Pavlenko S . 2010, Ovruc’ka seredn’ovìčna pìrofìlìtova ìndustrìâ: rezul’tati, problemi ta perspektivi doslìdžennâ, [w:] Problemi davn’orus’koï ta seredn’ovìčnoï arheologìï, G.Û. Ìvakìn red., Arheologìâ ì davnâ ìstorìâ Ukraïni, 1, Kiïv, s. 157–166.
Pela W. , Skrok Z . 1987, Wykopaliska na rubieżach Mazowsza, „Ziemia Łomżyńska”, 3, s. 119–124.
Płocha J . 1969, Najdawniejsze dzieje opactwa benedyktynów w Mogilnie, Wrocław.
Poklewski T. 1961, Misy brązowe z XI, XII i XIII wieku, Acta Archaeologica Universitatis Lodziensis, 9, Łódź.
Procès-verbaux [ 1890–1891] 1892, Procès-verbaux, „Bulletin et mémoires de la Société archéologique et historique de la Charentes”, s. XXV–LXXIII.
Protokol’’ 1893, Protokol’’ zasědaniâ I-go otděleniâ (pervobytnyâ drevnosti) v’’ 1 čast’’ dnâ, [w:] Izvěstiâ IX arheologičeskago s’’ězda v’’ g. Vil’ně, 12, s. 3–5.
Protokoly 1897a, Protokoly, [w:] Trudy devâtago arheologičeskago s’’ězda v’’ Vil’ně 1893, P.S. Uvarova, S.S. Sluckij red., II, Moskva, s. 1–126.
Protokoly 1897b, Protokoly zasědanij VIII Arheologičeskago S’’ězda, [w:] Trudy vos’mago arheologičeskago s’’ězda v’’ Moskvě 1890, P.S. Uvarova red., IV, Moskva, s. 49–204.
Radzikowska M . 2019, Birytualizm na cmentarzysku „Tureckie Mogiły” w Czekanowie – zjawisko jednostkowe czy świadectwo przeżywającej się tradycji?, [w:] Początki chrześcijaństwa na pograniczu mazowiecko-ruskim w świetle wyników badań wybranych cmentarzysk, A. Buko red., Warszawa, s. 129–139.
Ramotowski J . 2013, Ludwik de Fleury – pasjonat z Kępy Giełczyńskiej, „Studia Łomżyńskie”, 24, s. 281–294.
Rauhut L . 1971, Wczesnośredniowieczne cmentarzyska w obudowie kamiennej na Mazowszu i Podlasiu, Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne, I, Warszawa, s. 435–656.
Rauhut L . 1973, Nowe odkrycia grobów ciałopalnych na cmentarzyskach wczesnośredniowiecznych w obudowach kamiennych na Mazowszu i Podlasiu, „Wiadomości Archeologiczne”, 38/2, s. 361–364.
Rauhut L . , Długopolska L . 1971, Wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe w obudowie kamiennej w Pokrzywnicy Wielkiej, pow. Nidzica, „Wiadomości Archeologiczne”, 36/3, s. 292–353.
Rauhut L . , Długopolska L . 1972, Wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe w obudowie kamiennej w Łączynie Starym, pow. Przasnysz, „Wiadomości Archeologiczne”, 37/3, s. 320–393.
Rauhut L . , Długopolska L . 1973, Wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe w obudowie kamiennej w Tańsku-Przedborach, pow. Przasnysz, „Wiadomości Archeologiczne”, 38/3–4, s. 383–441.
Rauhut L . , Długopolska L . 1974, Cmentarzysko z XII–XIII w. w obudowie kamiennej w Rybałtach, pow. Siemiatycze, „Wiadomości Archeologiczne”, 39/3, s. 339–372.
Rutkowski L . [ 1906] 1907, Cmentarzyska rzędowe w Rostkowie, Strzeszewie, Wierzbicy, Żachowie, Blichowie i Rogowie badane przez ś. p. Franciszka Tarczyńskiego, „Światowit”, 7, s. 39–43.
Sawicki J . 2015, Kultura materialna w świetle znalezisk z grobów na cmentarzu Salwatora we Wrocławiu, [w:] Cmentarz Salwatora. Pierwsza nekropolia wrocławskich protestantów, K. Wachowski red., Wratislavia Antiqua, 21, Wrocław, s. 59–137.
Sawicki T. 2016, Przedmioty żelazne, [w:] Bodzia. Elitarny cmentarz z początków państwa polskiego, A. Buko red., Warszawa.
Schätze… 2011, Schätze des Mittelalters. Schmuck aus dem Staatlichen Archäologischen Museum Warschau. Katalog zur Ausstellung, W. Brzeziński red., Bönen.
Sianko P. 2019, Granica mazowiecko-litewska do 1569 roku. Kształtowanie się, rola społeczna, maszynopis pracy doktorskiej przechowywany w archiwum Instytutu Historii i Nauk Politycznych Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok.
Sidorovič V.M., Râbceva S.S., Plavinskij N.A. 2015, Degtânskij klad serediny XI veka: sostav i kontekst, „Stratum Plus”, 6, s. 143–180.
Smorodskij A . P. 1893, Devâtyj arheologičeskij s’’ezd v’’ Vil’ně i ego značenie dlâ Minskoj gubernii, Minsk.
Solecki R . 2018, Cmentarzysko wilanowskie w okresie od średniowiecza po nowożytność, Warszawa.
Solon J., Borzykowski J., Bidłasik M., Richling A., Badora K., Balon J., Brzezińska-Wójcik T., Chabudziński Ł., Dobrowolski R., Grzegorczyk I., Jodłowski M., Kistowski M., Kot R., Krąż P., Lechnio J., Macias A., Majchrowska A., Malinowska E., Migoń P., Myga-Piątek U., Nita J., Papińska E., Rodzik J., Strzyż M., Terpiłowski S., Ziaja W. 2018, Physico-geographical mesoregions of Poland: verification and adjustment of boundaries on the basis of contemporary spatial data, „Geographia Polonica”, 91/2, s. 143–170.
Solov’iev S . M . 1988, Sočineniâ v 18 tomah, 1, Istoriâ Rossii s drevnejših vremën, 1–2, Moskva.
Spicyn A . 1925, Litovskiâ drevnosti, „Tauta ir Žodis”, 3, s. 112–171.
Storožev V. N . 1894, IX arheologičeskij s’’ezd v g. Vil’no, Sankt-Peterburg.
Szczerba A . 2010, Rola Carskiej Komisji Archeologicznej w ochronie zabytków archeologicznych na obszarze Imperium Rosyjskiego, „Analecta. Studia i Materiały z Dziejów Nauki”, 19/1–2, s. 7–21.
Szczerba A . 2012, Problem ochrony zabytków archeologicznych na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej pod panowaniem rosyjskim, Monografie Instytutu Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, IX, Łódź.
Szewczuk U. 2004, Misa brązowa z Blichowa w woj. mazowieckim, [w:] Hereditatem cognoscere. Studia i szkice dedykowane Profesor Marii Miśkiewicz, Z. Kobyliński red., Warszawa, s. 225–228.
Tabella 1827, Tabella Miast, Wsi, Osad Królestwa Polskiego z wyrażeniem ich położenia i ludności […], II, Warszawa.
Tarczyński F. 1900, Groby rzędowe kamienne w pow. Płockim, „Światowit”, 2, s. 19–27.
Tarczyński F. 1901, Groby rzędowe kamienne w pow. Płockim, „Światowit”, 3, s. 30–32.
Trigger B . G . 2007, A history of archaeological thought, wyd. 2, Cambridge.
Trzciński M . , Skowron J . 2006, Kotówek, st. 1, gm. Jedwabne, Informator Archeologiczny. Badania 1997, Warszawa, s. 197.
Uvarova P. S . , Borozdin I . N . red . 1915, Imperatorskoe Moskovskoe Arheologičeskoe Obŝestvo v pervoe 50-letie ego suŝestvovaniâ (1864–1914), 2, Moskva.
[ Virchow R . ] 1875, Sitzung vom 14. Mai 1875 – R. Virchow berichtet, unter Vorlegung der wichtigsten Fundstücke, über verschiedene deutsche Alterthümersammlungen, sowie neue Ausgrabungen bei Priment, Zahorowo und Wollstein, „Zeitschrift für Ethnologie”, 7, s. 95–112.
Volter È . 1889, Arheologičeskie kollekcii častnyh lic v severo-zapadnom krae, „Vilenskij Vestnik”, 269 (13 grudnia), s. 2–3.
Wadyl S . 2019, Narzędzia i przedmioty codziennego użytku, [w:], Ciepłe. Elitarna nekropola wczesnośredniowieczna na Pomorzu Wschodnim, S. Wadyl red., Gdańsk, s. 187–202.
Wieczorek-Kańczuta K . , Szajt J . 2018, Noże, pochewki i okucia pochewek na noże, [w:] Rytm rozwoju miasta na kulturowym pograniczu. Studium strefy placu Nowy Targ we Wrocławiu, 1, J. Piekalski, K. Wachowski red., Wratislavia Antiqua, 23, s. 296–322.
Włodarski B . [ 1958–1959] 1959, Problem jaćwiński w stosunkach polsko-ruskich, „Zapiski Historyczne”, 24/2–3, s. 7–36.
Włodarski B . 1966, Ruś w planach politycznych Bolesława Krzywoustego (1102–1238), „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Nauki Humanistyczno-Społeczne”, 20, Historia, II, s. 37–57.
Wojciechowski T. 1970, Szkice historyczne XI wieku, wyd. 4, Warszawa.
Wrzesiński J . 2000, Noże żelazne w grobach na wczesnośredniowiecznym cmentarzysku w Dziekanowicach, „Studia Lednickie”, 6, s. 91–124.
Zajkoŭskì È . 2018, Slavânskìâ pahavannì z draŭlânymì vëdramì: arèal raspaŭsûdžannâ, hranalogìâ, vytokì tradycyì, semantyka, „Materìali ì doslìdžennâ z arheologìï Prikarpattâ ì Volinì”, 22, s. 135–155.
Zasědanie 1893, Zasědanie IX Arheologičeskago s’’ězda v’’ Vil’ně. Zasědanie I-go otděleniâ (pervobytnyâ drevnosti) 12 avgusta, [w:] Arheologičeskiâ Izvěstiâ i Zamětki izdavaemyâ Imperatorskim’’ Moskovskim’’ arheologičeskim’’ obŝesvom’’, A.V. Orěšnikov red., I, Moskva, s. 365–368.
Zawadzka-Antosik B . 1973, Wczesnośredniowieczne cmentarzysko w obudowie kamiennej w Grzebsku, pow. Mława, „Wiadomości Archeologiczne”, 38/3–4, s. 461–492.
Zjazd 1893, Zjazd archeologiczny w Wilnie, „Gazeta Warszawska”, 120 (217), s. [3–4].
Żytyński L . 1893, IX. Zjazd archeologiczny w Wilnie, „Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne”, 5/1 (15), szp. 123–126.
