Znaczenie odkryć w Chotyńcu (południowo-wschodnia Polska) dla interpretacji procesów kulturowo-historycznych na zachodnim Wołyniu i Podolu (Ukraina) we wczesnej epoce żelaza
DOI:
https://doi.org/10.23858/APol65.2020.002Słowa kluczowe:
wczesna epoka żelaza, Wołyń, Podole, Scytia, Chotyniec, relacje kulturoweAbstrakt
W latach 2016–2019 przeprowadzono pierwszy etap wykopalisk na grodzisku w Chotyńcu (południowo-wschodnia Polska, 8 km od obecnej granicy polsko-ukraińskiej). Odkryte materiały pozwalają łączyć je z leśnostepowym wariantem scytyjskiego kręgu kulturowego. Na grodzisku zbadano zolnik, w warstwach którego znaleziono pokaźny zespół przedmiotów. Na plan pierwszy wysuwają się fragmenty greckich amfor na wino, liczne militaria i ozdoby metalowe o scytyjskiej proweniencji. W okolicy grodziska zidentyfikowano także osady z podobnymi przedmiotami. Można już mówić o całym mikroregionie – aglomeracji, której identyfikacja ma kluczowe znaczenie dla interpretacji sytuacji kulturowej we wczesnej epoce żelaza na obszarze południowo-wschodniej Polski oraz przyległych terenów Ukrainy – Wołynia i zachodniego Podola. W artykule rozpatrywane są „wschodnie” grupy: leżnicka, czerepińsko łagodowska i zachodniopodolska w kontekście odkryć w Chotyńcu.
Pobrania
Bibliografia
Adamik-Proksa J . , Ocadryga-Tokarczyk E . 2020, Problem chronologii zolnika z grodziska w Chotyńcu i tworzących go poziomów użytkowych w świetle badań nad klasyfikacją i datowaniem szpil, „Przegląd Archeologiczny” (in print).
Alekseev A . Û. 2003, Hronografiâ Evropejskoj Skifii VII–IV vekov do n.è., Sum.: The Chronography of European Scythia (7th–4th centuries BC), Sankt-Peterburg.
Bandrivs’kij M . 2002, Mogil’nik v Petrikovì bìlâ Ternopolâ v kontekstì pohoval’nogo obrâdu visoc’koï kul’turi, Zusamm.: Das Gräberfeld in Petrykiw bei Ternopil im Kontext des Begräbnisritus der Wysotsko-Kultur, L’vìv.
Bandrivs’kij M . 2005, Visoc’ka kul’tura ta ìï shìdnì zv’âzki, [in:] Na pošanu Sofìï Stanìslavìvni Berezanskoï, V.V. Otroŝenko ed., Кìїv, pp. 241–252.
Bandrivs’kij M . 2014, Kul’turno-ìstoričnì procesi na Prikarpattì ì Zahìdnomu Podìllì v pìznìj period epohi bronzi – na počatku dobi rann’ogo zalìza, Sum.: Cultural and historical processes in Sub-Carpathian and West Podolian regions during the Late Bronze Age – the beginning of Early Iron Age, L’vìv.
Bandrivs’kij M . , Bilik M . , Zubik R . 2012, Kìns’ka uprâž zì skarbu z Bìrok Velikih âk ìndikator postvisoc’kogo gorizontu na ternopìls’komu plato, Sum.: Horse tack from the hoard in Birky Velyki as an identificator of Post-Vysotska culture’s horizon on Ternopil plateau, „Materìali i doslìdžennâ z arheologìï Prikarpattâ ì Volinì”, 16, pp. 463–474.
Bandrivs’kij M . , Krušel’nic’ka L . Ì . 1998, Ossnovnì periody rozvìtku visoc’koï kul’turi (za materialami pohoval’nih pam’âtok), „Zapiski NTŠ. Pracì arheologìčnoï komìsìï”, 235, pp. 193–247.
Bandrivs’kij M . , Krušel’nic’ka L . Ì . 2012, Zolotì Mihalkìvs’kì skarbi ta ïh dola, Sum.: Gold Mykhalkiv hoards and their history, L’vìv.
Burghardt M . 2020, Classification and chronology of the collection of arrowheads from ash-hill found in hillfort of the Scythian cultural circle in Chotyniec, site 1, Jarosław district, „Sprawozdania Archeologiczne” (in print).
Bukowski Z . 1966, W sprawie genezy i rozwoju grupy wysockiej kultury łużyckiej, Sum.: On the origins and development of the Wysocko Group of Lusatian Culture, „Archeologia Polski”, 11, pp. 28–106.
Bukowski Z . 1977, The Scythian influence in the area of Lusatian Culture, Wrocław.
Chochorowski J . 1985, Die Vekerzug-Kultur. Charakteristik der Funde, Kraków.
Chochorowski J . 1993, Ekspansja kimmeryjska na tereny Europy Środkowej, Zusamm.: Die kimmerische Expansion in das mitteleuropäische Gebiet, Kraków.
Chochorowski J . 2014, Scytowie a Europa Środkowa – historyczna interpretacja archeologicznej rzeczywistości, Zusamm.: Die Skythen und Mitteleuropa – historische Deutung der archäologischen Wirklichkeit, „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego”, 35, pp. 9–58.
Czopek S . 2007, Uwagi o możliwościach archeologicznej identyfikacji Neurów, Sum.: Remarks on possibilities of archaeological identification of Neures, [in:] Heac mihi in animis vestris templa. Studia Classica in memory of Professor Lesław Morawiecki, P. Berdowski, B. Blahaczek eds., Rzeszów, pp. 407–422.
Czopek S . 2010a, Einfluss der äußeren Einwirkungen auf die Gestaltung des kleinpolnischen Kulturbildes in der frühen Eisenzeit, [in:] Rola głównych centrów kulturowych w kształtowaniu oblicza kulturowego Europy Środkowej we wczesnych okresach epoki żelaza, B. Gediga, W. Piotrowski eds., Biskupin–Wrocław, pp. 243–263.
Czopek S . 2010b, Naddniestrzańskie rubieże kulturowe w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza, Zusamm.: Kulturgrenzegebiete am Dnjestr in der Bronze- und Früheisenzeit, [in:] Mente et rutro. Studia archaeologica Johanni Machnik viro doctissimo octogesimo vitae anno ab amicis, collegis et discipulis oblata, S. Czopek, S. Kadrow eds., Rzeszów, pp. 357–368.
Czopek S . 2014, Meandry interpretacji w archeologii funeralnej, „Naukovi Studії”, 7, pp. 18–29.
Czopek S . 2018, Od środkowej epoki brązu do wczesnej epoki żelaza. Zmienność kulturowa w epoce brązu i we wczesnej epoce żelaza w dorzeczu Wiszni na tle przemian kulturowych w Europie środkowo-wschodniej, [in:] S. Czopek, K. Trybała-Zawiślak, N. Wojceszczuk, O. Osaulczuk, D. Bobak, P. Gębica, A. Jacyszyn, W. Pasterkiewicz, D. Pawliw, W. Petehyrycz, M. Połtowicz-Bobak, A. Wacnik, Przemiany kulturowo-osadnicze w dorzeczu rzeki Wiszni w epoce brązu i we wczesnej epoce żelaza w kontekście zmian prahistorycznej i wczesnohistorycznej ekumeny, Sum.: Cultural and settlement changes in the Wisznia river basin in the Bronze Age and the Early Iron Age in the context of transformations of prehistoric and early medieval ecumene, Rzeszów, pp. 156–185, 193–210.
Czopek S . 2019, Enklawa scytyjskiego kręgu kulturowego w południowo-wschodniej Polsce, Sum.: An enclave of the Scythian cultural circle in south-eastern Poland, „Przegląd Archeologiczny”, 67, pp. 119–148.
Czopek S . , Krąpiec M . 2020, The cult area (zolnik) from the hillfort of the Scythian cultural circle in Chotyniec near Radymno (south-eastern Poland) in the context of radiocarbon dating, „Radiocarbon” (in print).
Czopek S . , Pawliw D. , Petehyrycz W. 2016, Grób grupy zachodniopodolskiej z okresu wczesnoscytyjskiego, Sum.: Burial of the West Podolian Group from the Early Scythian period. Osada z późnej epoki brązu/wczesnej epoki żelaza, Sum.: Settlement from the Late Bronze and Early Iron Ages, [in:] S. Czopek, J. Machnik, W. Pasterkiewicz, D. Pawliw, W. Petehyrycz, Wielokulturowe stanowiska archeologiczne w Bykowie koło Drohobycza, Kraków, pp. 119–150, 451–551.
Czopek S . , Trybała-Zawiślak K . , Tokarczyk T. , Ocadryga-Tokarczyk E . , Burghardt M . , Adamik-Proksa J . , Rajpold W. 2017, Pierwsze sprawozdanie z weryfikacyjnych badań na grodzisku z wczesnej epoki żelaza w Chotyńcu, Zusamm.: Der erste Bericht aus den Verifikationsforschungen in dem früheisenzeitlichen Burgwall in Chotyniec, „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego”, 38, pp. 291–305.
Czopek S . , Trybała-Zawiślak K . , Wojceszczuk N . , Osaulczuk O. , Bobak D. , Gębica P. , Jacyszyn A . , Pasterkiewicz W. , Pawliw D. , Petehyrycz W. , Połtowicz-Bobak M . , Wacnik A . 2018, Przemiany kulturowo-osadnicze w dorzeczu rzeki Wiszni w epoce brązu i we wczesnej epoce żelaza w kontekście zmian prahistorycznej i wczesnohistorycznej ekumen, Sum.: Cultural and settlement changes in the Wisznia river basin in the Bronze Age and the Early Iron Age in the context of transformations of prehistoric and early medieval ecumene, Rzeszów.
Czopek S . , Wojceszczuk N . 2018, Charakterystyka bazy źródłowej, [in:] S. Czopek, K. Trybała-Zawiślak, N. Wojceszczuk, O. Osaulczuk, D. Bobak, P. Gębica, A. Jacyszyn, W. Pasterkiewicz, D. Pawliw, W. Petehyrycz, M. Połtowicz-Bobak, A. Wacnik, Przemiany kulturowo-osadnicze w dorzeczu rzeki Wiszni w epoce brązu i we wczesnej epoce żelaza w kontekście zmian prahistorycznej i wczesnohistorycznej ekumen, Sum.: Cultural and settlement changes in the Wisznia river basin in the Bronze Age and the Early Iron Age in the context of transformations of prehistoric and early medieval ecumene, Rzeszów, pp. 30–43.
Daragan M . N . 2004, Periodisierung und Chronologie der Siedlung Žabotin, „Eurasia Antiqua”, 10, pp. 55–146.
Dąbrowski J . 1972, Powiązania ziem polskich z terenami wschodnimi w epoce brązu, Sum.: Connections of Polish lands with eastern territories in the Bronze Age, Warszawa.
Dzięgielewski K . 2017, Late Bronze and Early Iron Age communities in the northern part of Polish Lowland (1000–500 BC), [in:] The Past Societies, 3, U. Bugaj ed., Warszawa, pp. 295–340.
Èberts H . 2012, Problema interpretacji pogrebal’nyh obrâdov Zapadno-Podol’skoj grupy ranneskifskoj kul’tury, [in:] Kul’tury stepnoj Evrazii i ih vzaimodejstvie s drevnimi civilizaciâmi, 2, V.A. Alëkšin, E.V. Bobrovskaâ, M.T. Kašuba, L.B. Kirčo, S.B. Krasnienko, V.P. Nikonorov, M.N. Pšenicyna, M.B. Ryspin, D.G. Savinov, L.A. Sokolova, V.Â. Stëganceva eds., Sankt-Peterburg, pp. 325–332.
Gawlik A . 2005, Znaleziska scytyjskie w zasięgu kultury wysockiej, Zusamm.: Die skythischen Funde aus dem Verbreitungsbereich der Wysocko-Kultur, [in:] Problemy kultury wysockiej, S. Czopek ed., Rzeszów, pp. 205–219.
Gawlik A . , Przybyła M . S . 2005, Początki wczesnej epoki żelaza w Kotlinie Sandomierskiej, Zusamm.: Der Beginn der frühen Eisenzeit im Sandomierz-Becken, [in:] Archeologia Kotliny Sandomierskiej, M. Kuraś ed., Stalowa Wola, pp. 313–352.
Gejko A . 2011, Gončarstvo naselennâ skifs’kogo času Dnìprovskogo Lìsostepnovogo Lìvoberežžâ, Poltava.
Godlewski P. 2005, O nowych możliwościach datowania początków kultury wysockiej, Zusamm.: Über die neuen Datierungsmöglichkeiten der Anfänge von Wysocko-Kultur, [in:] Problemy kultury wysockiej, S. Czopek ed., Rzeszów, pp. 33–44.
Gucal A . 2000, Rudkovec’ke gorodiŝe ì peršij pohìd skìfìv u pridnìstrovs’kij lìsostep, [in] Davna i sredn’ovična ìstorìâ Ukraïni, L. Baženov ed., Kam’ânec’Podìl’s’kij, pp. 69–79.
Hozer M . 2005a, Historia badań kultury wysockiej, Zusamm.: Geschichte der Forschungen an der Wysocko-Kultur, [in:] Problemy kultury wysockiej, S. Czopek ed., Rzeszów, pp. 21–31.
Hozer M . 2005b, Stan badań nad kulturą wysocką, Zusamm.: Stand der Forschungen an der Wysocko-Kultur, [in:] Problemy kultury wysockiej, S. Czopek ed., Rzeszów, pp. 220–250.
Ignaczak M . 2016, Elementy kulturowe lasostepu pontyjskiego we wczesnej epoce żelaza na Niżu Polskim w świetle materiałów ceramicznych (650–520/470 BC), Sum.: Ceramic material as cultural elements of the Pontic forest-steppe in Early Iron Age on the Polish Lowland (650–520/470 BC), Poznań.
Il’čišin V. , Grečko D. 2018, Doslìdžennâ bronzolivarnoï majsternì rann’oskìfs’kogo času bìla sela Gončarìvka Zoločìvs’kogo rajonu na L’vìvŝinnì, „Arheologìčnì Doslìdžennâ v Ukraìnì 2016”, Kïiv, pp. 127–129.
Kłosińska E . 2005, Na południowo-wschodnich peryferiach popielnicowego świata – sytuacja kulturowa i osadnicza w młodszej epoce brązu i we wczesnej epoce żelaza w dorzeczu Huczwy i górnego Bugu, Zusamm.: Auf den südöstlichen Grenzgebieten der Urnenfelderwelt – kulturelle und Besiedlungssituation in der jüngeren Bronzezeit und frühen Eisenzeit im Einzugsgebiet von der Huczwa und dem oberen Bug, [in:] Problemy kultury wysockiej, S. Czopek ed., Rzeszów, pp. 161–192.
Kłosińska E . M . 2007, Lubelszczyzna i Ukraina w młodszych odcinkach epoki brązu i we wczesnej epoce żelaza – pytania o losy wspólne i niewspólne, Sum.: The Lublin Region and the Ukraine in the younger stages of the Bronze Age and in the Early Iron Age – inquiries into the common and not so common history, [in:] Wspólnota dziedzictwa archeologicznego ziem Ukrainy i Polski, L. Bakalarska ed., Warszawa, pp. 226–249.
Kłosińska E . M . 2013, Research problems of the Lusatian culture in the Early Iron Age in the Lublin region in the light of new archaeological findings, [in:] Z badań nad kulturą społeczeństw pradziejowych i wczesnośredniowiecznych. Księga Jubileuszowa dedykowana Profesorowi Bogusławowi Gedidze w osiemdziesiątą rocznicę urodzin przez przyjaciół, kolegów i uczniów, J. Kolenda, A. Mierzwiński, S. Moździoch, L. Żygadło eds., Wrocław, pp. 349–364.
Kowalski-Biłokryłyy J . 2012, Chronologia grupy zachodniopodolskiej scytyjskiego kręgu kulturowego, Sum.: Chronology of the West-Podolian group of Scythian cultural circle „Materìali i doslìdžennâ z arheologìï Prikarpattâ ì Volinì”, 16, pp. 160–189.
Kozak D . 2012, Poselennâ Nevrìv, Slov`ân ta Germancìv na Stirì, Kìïv.
Krąpiec M . 2014, Datowanie bezwzględne próbek drewna ze stanowisk: Grabowiec stan. 1 i Hruszowice-Gaje stan. 2, woj. podkarpackie, Sum.: Absolute dating of wood samples from sites: Grabowiec site 1 and Hruszowice-Gaje site 2, the Podkarpackie Voivodeship, „Raport”, 9, pp. 165–167.
Krušelnicka L . 1979, Studien zur Besiedlung der ukrainischen Karpaten und des Karpatenvorlandes zu Beginn der Eisenzeit, „Acta Archaeologica Carpathica”, 19, pp. 73–97.
Krušel’nic’ka L . Ì . 1976, Pìvnìčne Prikarpattâ ì zahìdna Volin’za dobi rann’ogo zalìza, Kiïv.
Krušel’nic’ka L . Ì . 1990, Vysockaâ kul’tura. Kul’tury ranneskifskogo perioda verhnego Poddnestrov`â i zapadnoj Volyni. Ranneskifska kul’tura v zapadnom Podol’e, [in:] Arheologiâ Prikarpat`â, Volyni i Zakarpat`â (èneolit, bronza i rannee železo), A. P. Černyš ed., Kiev, pp. 115–122, 143–157.
Krušel’nic’ka L . Ì . 1993, Ležnic’ka grupa pam’âtok Volinì. Čerepins’ko-lagodìvs’ka grupa pam’âtok, [in:] Pam’âtki gal’štats’kogo periodu v mežirìččì Vìsli, Dnìstra i Prip`âti, L. Krušel’nic’ka ed., Kiïv, pp. 143–239.
Krušel’nic’ka L . Ì . 1998, Čornolìs’ka kul’tura Seredn’ogo Pridnìstrov’â, Zusamm.: Die Tscharnoless-Kultur des mittleren Dnister-Raumes, L’vìv.
Krušel’nic’ka L . Ì . , Maleev Û. N . 1990, Plemena kul’tury frakijskogo gal’štata (Gava-Goligrady), [in:] Arheologiâ Prikarpat`â, Volyni i Zakarpat`â (èneolit, bronza i rannee železo), A.P. Černyš ed., Kiev, pp. 123–135.
Ławniczak M . , Ignaczak M . 2016, Macrospatial analysis of early Scythian fortified settlements in the right-bank of Ukraine, „Baltic-Pontic Studies”, 21, pp. 7–26.
Ławniczak M . , Ignaczak M . , Makohonienko M . , Boltryk J . 2019, Grodziska z czasów scytyjskich na prawobrzeżnej Ukrainie. Analiza makroprzestrzenna, [in:] Vir Bimaris. Od kujawskiego matecznika do stepów nadczarnomorskich. Studia z dziejów międzymorza bałtycko-pontyjskiego ofiarowane Profesorowi Aleksandrowi Kośko, M. Szmyt, P. Chachlikowski, J. Czebreszuk, M. Ignaczak, P. Makarowicz eds., Poznań, pp. 861–872.
Medvedskaâ I . N . 1992, Periodizaciâ skifskoj arhaiki i derevnij Vostok, Sum.: The periodisation of the Scythian archaic period and the Ancient Orient, „Rossijska Arheologiâ”, 3/1993, pp. 86–107.
Melûkova A . I . 1989, Geografiâ i etnogeografâ Skifii v trudah sovetskih učenyh. Skifskie pamâtniki stepi Severnogo Pričernomor’â, [in:] Stepi evropejskoj časti SSSR v skifo-sarmatskoe vremâ, A.I. Melûkova ed., Moskva, pp. 40–67.
Michalski J . 1982, Pracownia odlewnictwa brązu w Zawadzie, woj. tarnobrzeskie, Zusamm.: Gießereiwerkstatt in Zawada, Wojew. Tarnobrzeg, „Pamiętnik Muzeum Miedzi”, 1, pp. 199–207.
Moskwa K . 1976, Kultura łużycka w południowo-wschodniej Polsce, Zusamm.: Die Lausitzer Kultur im südöstlichen Gebiet Polens, Rzeszów.
Moskwa K . 1982, Tendencje rozwoju grupy tarnobrzeskiej kultury łużyckiej, Zusamm.: Die Entwicklungstendenzen der Tarnobrzeg-Gruppe der Lausitzer Kultur, [in:] Południowa strefa kultury łużyckiej i powiązania tej kultury z Południem, M. Gedl ed., Kraków–Przemyśl, pp. 301–315.
Moszyński K . 1954, O Neurach Herodota, „Lud”, 41, pp. 134–152.
Mozolevskij B . M . 2013, Etnìčna geografìâ Skìfìï, Kiìv.
Murzìn V. Û. 1998, Naselennâ Ukraïni za skìfo-sarmats’koï dobi, [in:] Davnâ istorìâ Ukraïni v tr’oh tomach, 2, Skìfo-antična doba, S.D. Križickij, V.M. Zubar, S.S. Besonova, V.Û. Murzìn, A.S. Rusâèva, È.V. Černenko eds., Kiïv, pp. 34–153.
Otroŝenko V. V. 1998, Bronzovij vìk, [in:] Davnâ istorìâ Ukraïni v tr’oh tomach, 1, Pervìsne suspìl’stvo, V.N. Stanko, S.S. Berezans’ka, V.M. Gladilìn, M.I. Gladkih, V.V. Otroŝenko eds., Kiïv, pp. 384–529.
Petrenko V. G . 1978, Ukrašeniâ Skifii VII–III vv. do n.è, Arheologiâ SSSR, Svod Arheologičeskih Istočnikov, D4-5, Moskva.
Petrenko V. G . 1989, Lokal’nye grupy skifoobraznoj kul’tury lesostepi Vostočnoj Evropy, [in:] Stepi evropejskoj časti SSSR v skifo-sarmatskoe vremâ, A.I. Melûkowa ed., Moskva, pp. 67–80.
Rybakov B . A . 1979, Gerodotova Skifiâ, Moskva.
Shelekhan O. , Lifantii O . , Boltryk Y. , Ignaczak M . 2016, Research in the central part of Severynivka hillfort (Quadrats F80, F90, G71, G81), „Baltic-Pontic Studies”, 21, pp. 91–218.
Smirnova G . I . 2004, Sostoânie izučeniâ Zapadno-Podol’skoj grupy pamâtnikov ranneskifskogo vremeni v lesostepnoj Skifii v konce XX veka, [in:] Kimmerowie, Scytowie, Sarmaci. Księga poświęcona pamięci Profesora Tadeusza Sulimirskiego, J. Chochorowski ed., Kraków, pp. 409–429.
Sulimirski T. 1931, Kultura Wysocka, Kraków.
Sulimirski T. 1936, Scytowie na zachodnim Podolu, Lwów.
Trachsel M . 2004, Untersuchungen zur relativen und absoluten Chronologie der Hallstattzeit, Universitätsforschungen zur Prähistorischen Archäologie, 104, Bonn.
Trybała-Zawiślak K . 2019, Wczesna epoka żelaza na terenie Polski południowo-wschodniej – dynamika zmian i relacje kulturowe, Sum.: The Early Iron Age in south-eastern Poland – dynamics of changes and cultural relations, Rzeszów.
Węgrzynowicz T. 2001, Zabytki z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza z Ukrainy i Białorusi w zbiorach Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie, Sum.: Bronze and Early Iron Age artifacts from Ukraine and Belarus in the collections of PMA – State Archaeological Muzeum in Warszawa, Warszawa.
