Analiza funkcji tzw. chaty z beczką (obiekt 1/62) z grodziska w Kaliszu na Zawodziu. Perspektywa etnolingwistyczna
DOI:
https://doi.org/10.23858/APol68.2023.002Słowa kluczowe:
Polska, wczesne średniowiecze, grodzisko Kalisz-Zawodzie, tzw. chata z beczką, perspektywa etnolingwistyczna, językowy obraz świata (JOS), koncept dom, analiza funkcjonalna, studnia, obiekt kultowyAbstrakt
W artykule przedstawiono próbę zastosowania metod etnolingwistycznego projektu badań językowego obrazu świata (JOS) w archeologii na przykładzie analizy funkcji obiektu 1/62 z wczesnośredniowiecznego grodziska Kalisz-Zawodzie. Obiekt ten, o rozmiarach 4,2×3,9 m, z belek sosny (pozyskanych w okresie 990–1050 A.D.), wypełniony był kostnymi szczątkami zwierzęcymi, fragmentami ceramiki oraz licznymi przedmiotami z drewna, metalu, skóry i szkła, często uszkodzonymi. Za użyteczną w jego interpretacji uznano etnolingwistyczną rekonstrukcję konceptu dom, ze względu na odniesienia do jednego z zasadniczych, będącego zarazem uniwersalną wartością, elementów kultury materialnej, jaki stanowi siedziba ludzka. Przesłanką takiego użycia konceptu dom są przyjęte w literaturze archeologicznej interpretacje obiektu 1/62 z Zawodzia jako „chaty z beczką” lub „chaty komesa”, konfrontowane z przypisywaniem mu funkcji studni bądź obiektu kultowego.
Pobrania
Bibliografia
A n u s i e w i c z J. 1999, Problematyka językowego obrazu świata w poglądach niektórych językoznawców i filozofów niemieckich XX wieku, [w:] Językowy obraz świata, J. Bartmiński red., Lublin, s. 261–289.
B a j b u r i n A. K. 1983, Žiliŝe v obrâdah i predstavleniâh vostočnyh slavân, Leningrad.
B a j b u r i n A. K. 1990, W sprawie opisu struktury słowiańskiego rytuału budowniczego, „Polska Sztuka Ludowa”, 44/3, s. 62–69.
B a r a n o w s k i T. 1990, Krzysztof Dąbrowski – archeolog Kalisza, „Rocznik Kaliski”, 22, s. 47–57.
B a r a n o w s k i T. 1998, Gród w Kaliszu – Badania, odkrycia, interpretacje, [w:] Kalisz wczesnośredniowieczny. Materiały sesji Kalisz, 15 czerwca 1998, T. Baranowski red., Kalisz, s. 39–64.
B a r a n o w s k i T. 2023a, Cmentarzysko pogańskie i cmentarz przykościelny na grodzisku Kalisz-Zawodzie, [w:] Gród Kalisz-Zawodzie we wczesnym średniowieczu, T. Baranowski, D. Cyngot red., Origines Polonorum, 17, Warszawa, s. 183–187.
B a r a n o w s k i T. 2023b, Etapy prac wykopaliskowych oraz stosowane metody badawcze i dokumentacyjne, [w:] Gród Kalisz-Zawodzie we wczesnym średniowieczu, T. Baranowski, D. Cyngot red., Origines Polonorum, 17, Warszawa, s. 27–31.
B a r a n o w s k i T., C a l d e r o n i G., Ż u k o w s k i R. 2023, Gród na Zawodziu w Kaliszu w świetle nowych wyników datowań 14C, [w:] Gród Kalisz-Zawodzie we wczesnym średniowieczu, T. Baranowski, D. Cyngot red., Origines Polonorum, 17, Warszawa, s. 107–112.
B a r a n o w s k i T., C y n g o t D. red. 2023, Gród Kalisz-Zawodzie we wczesnym średniowieczu, Origines Polonorum, 17, Warszawa.
B a r a n o w s k i T., K r ą p i e c M. 1998, Ausgrabungen auf dem frühmittelalterlichen Burgwall von Kalisz (Dendrodaten), [w:] Frühmittelalterlicher Burgenbau in Mittel- und Osteuropa, J. Henning, A. Ruttkay red., Bonn, s. 249–256.
B a r t m i ń s k i J. 2007, Językowe podstawy obrazu świata, Lublin.
B a r t m i ń s k i J. 2009, Stereotypy mieszkają w języku. Studia etnolingwistyczne, Lublin.
B a r t m i ń s k i J. 2015a, Leksykon aksjologiczny Słowian i ich sąsiadów – co zawiera, na jakich zasadach się opiera, dla kogo jest przeznaczony?, [w:] Leksykon aksjologiczny Słowian i ich sąsiadów, J. Bartmiński red., 1, J. Bartmiński, I. Bielińska-Gardziel, B. Żywicka, DOM, Lublin, s. 7–13.
B a r t m i ń s k i J. 2015b, DOM – koncept uniwersalny i specyficzny kulturowo, [w:] Leksykon aksjologiczny Słowian i ich sąsiadów, J. Bartmiński red., 1, J. Bartmiński, I. Bielińska-Gardziel, B. Żywicka, DOM, Lublin, s. 15–33.
B a r t m i ń s k i J., B i e l i ń s k a - G a r d z i e l I. 2015, Polski językowo-kulturowy obraz domu i jego profile, [w:] Leksykon aksjologiczny Słowian i ich sąsiadów, J. Bartmiński red., 1, J. Bartmiński, I. Bielińska-Gardziel, B. Żywicka, DOM, Lublin, s. 89–121.
B i e r m a n n F. 2006, Sypniewo. Ein frühmittelalterlicher Burg-Siedlungskomplex in Nordmasowien / Wczesnośredniowieczny kompleks osadniczy na północnym Mazowszu, Archeologia Mazowsza i Podlasia. Studia i Materiały, 4, Warszawa.
B ł o ń s k i M. 1998, Plomba ze znakiem „komesa Bronisza” znaleziona na grodzisku Kalisz-Zawodzie, [w:] Kalisz wczesnośredniowieczny. Materiały sesji Kalisz, 15 czerwca 1998, T. Baranowski red., Kalisz, s. 85–90.
B ł o ń s k i M. 2023, Wybrane zabytki metalowe z grodziska Kalisz-Zawodzie, [w:] Gród Kalisz-Zawodzie we wczesnym średniowieczu, T. Baranowski, D. Cyngot red., Origines Polonorum, 17, Warszawa, s. 235–261.
B ł o ń s k i M., B a r a n o w s k i T. 2023, Narzędzia złotnicze i inne ślady działalności złotniczej z grodziska na Zawodziu w Kaliszu, [w:] Gród Kalisz-Zawodzie we wczesnym średniowieczu, T. Baranowski, D. Cyngot red., Origines Polonorum, 17, Warszawa, s. 263–273.
B ł o ń s k i M., M a k u l s k i I. 2023, Broń oraz elementy oporządzenia jeździeckiego i rzędu końskiego z grodziska Kalisz-Zawodzie, [w:] Gród Kalisz-Zawodzie we wczesnym średniowieczu, T. Baranowski, D. Cyngot red., Origines Polonorum, 17, Warszawa, s. 275–301.
B u k o A. 2005, Archeologia Polski wczesnośredniowiecznej. Odkrycia – hipotezy – interpretacje, Warszawa.
C h r z a n K. 2014, Uwagi do studiów nad osadnictwem wschodniego dorzecza Baryczy od 2 poł. IX w. do poł. XI w., [w:] Funkcje grodów w państwach wczesnośredniowiecznej Europy Środkowej. Społeczeństwo, gospodarka, ideologia, K. Chrzan, S. Moździoch, K. Czapla red., Wrocław–Głogów, s. 191–225.
C h u d z i a k W. 2003, Wczesnośredniowieczna przestrzeń sakralna In Culmine na Pomorzu Nadwiślańskim, Toruń.
C i e s i e l s k a A. 1998, Archeolog – interpretator czy twórca źródła archeologicznego i minionej rzeczywistości, [w:] Interpretacja jako konstrukcja, J. Topolski red., Poznań, s. 63–70.
C y n g o t D., W y c z ó ł k o w s k i D. 2023, Zabudowa mieszkalno-gospodarcza w obrębie grodu na Zawodziu, [w:] Gród Kalisz-Zawodzie we wczesnym średniowieczu, T. Baranowski, D. Cyngot red., Origines Polonorum, 17, Warszawa, s. 143–153.
D ą b r o w s k a I. 1962, Kalisz-Zawodzie grodzisko. Dziennik naukowy 1962-1965, rękopis ze zdjęciami przechowywany w Archiwum IAE PAN w Warszawie.
D ą b r o w s k a I. 1968, Badania archeologiczne na Zawodziu w Kaliszu w latach 1961-1964, „Rocznik Kaliski”, 1, s. 350–372.
D e m e t r y k i e w i c z W. 1904, Wystąpienie Włodzimierza Demetrykiewicza na posiedzeniu 27 stycznia 1904, między innymi na temat wykopalisk na Zawodziu, „Materiały Antropologiczne, Archeologiczne i Etnograficzne Komisji Antropologicznej Akademii Umiejętności w Krakowie”, 8, s. xi.
G ł o s e k M. 1989, Studnie, [w:] Łęczyca wczesnośredniowieczna, 2, A. Abramowicz, A. Nadolski, T. Poklewski, J. Wieczorek red., Polskie Badania Archeologiczne, 27, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź, s. 30–35.
G ó r s k a I. 1968, Sprawozdanie z prac wykopaliskowych w Sypniewie, pow. Maków Mazowiecki, w latach 1964 i 1965, „Sprawozdania Archeologiczne”, 19, s. 184–189.
G r a l a k T. 2012, „Użył jak pies w studni”, czyli o pochówkach zwierzęcych z osady w Polwicy-Skrzypniku, pow. Oława, z późnego okresu wpływów rzymskich i początku okresu wędrówek ludów, „Przegląd Archeologiczny”, 60, s. 107–132.
G r z e g o r c z y k o w a R. 2011, Jeszcze o rozumieniu JOS-u w perspektywie badań porównawczych, „Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury”, 23, s. 217–225.
G r z e s z c z a k M. 2015, Dom (Haus i Heim) w języku niemieckim, [w:] Leksykon aksjologiczny Słowian i ich sąsiadów, J. Bartmiński red., 1, J. Bartmiński, I. Bielińska-Gardziel, B. Żywicka, DOM, Lublin, s. 311–342.
H e n s e l W. 1959, Kalisz (Zawodzie), Studia i materiały do osadnictwa Wielkopolski wczesnohistorycznej, 3, Warszawa, s. 21–26.
H e r b i c h T. 2016, Krzysztof Dąbrowski w Kaliszu: o początkach polskiej geofizyki, [w:] Wokół początków Kalisza. 60 lat Stacji Archeologicznej Instytutu Archeologii i Etnologii PAN w Kaliszu, A. Kędzierski red., Warszawa–Kalisz, s. 37–45.
I n n y s ł o w n i k… 2000, Inny słownik języka polskiego, 1–2, M. Bańko red. nacz., oprac. haseł M. Bańko i in., Warszawa.
I v a n o v V. V., G a m k r e l i d z e T. V. 1984, Indoevropejskij âzyk i indoevropejcy, Tbilisi.
K a r a M. 2009, Najstarsze państwo Piastów – rezultat przełomu czy kontynuacji? Studium archeologiczne, Poznań.
K ę d z i e r s k i A. 2023a, Ceramika z grodziska na Zawodziu. Wstępna charakterystyka na przykładzie zabytków z „budynku z beczką” i wykopu 9C na majdanie, [w:] Gród Kalisz-Zawodzie we wczesnym średniowieczu, T. Baranowski, D. Cyngot red., Origines Polonorum, 17, Warszawa, s. 201–233.
K ę d z i e r s k i A. 2023b, Monety średniowieczne z grodziska w Kaliszu-Zawodziu, [w:] Gród Kalisz-Zawodzie we wczesnym średniowieczu, T. Baranowski, D. Cyngot red., Origines Polonorum, 17, Warszawa, s. 303–312.
K ę d z i e r s k i A., W y c z ó ł k o w s k i D. 2016, Stare Miasto Kalisz. 60 lat badań Instytutu Archeologii i Etnologii PAN, [w:] Wokół początków Kalisza. 60 lat Stacji Archeologicznej Instytutu Archeologii i Etnologii w Kaliszu, A. Kędzierski red., Warszawa–Kalisz, s. 81–103.
K o b r y ń H., S e r w a t k a S. 1984, Szczątki kostne świni domowej (Sus scrofa f. domestica L. 1758) w materiale wykopaliskowym z średniowiecznego grodu w Kaliszu-Zawodziu, „Archeologia Polski”, 29/2, s. 415–425.
K o b r y ń H., S e r w a t k a S., Ś w i e ż y ń s k i K. 1984, Charakterystyka morfologiczna szczątków bydła z wykopalisk archeologicznych na terenie średniowiecznego grodu w Kaliszu-Zawodziu, „Archeologia Polski”, 29/2, s. 399–413.
K o b y l i ń s k i Z. 2012, Etnoarcheologia, [w:] Przeszłość społeczna. Próba konceptualizacji, S. Tabaczyński, A. Marciniak, D. Cyngot, A. Zalewska red., Poznań, s. 721–731.
K r ą p i e c M. 2008, Datowanie bezwzględne prób drewna z Kalisza-Zawodzia, maszynopis przechowywany w Archiwum IAE PAN w Warszawie.
K r ą p i e c M. 2009, Datowanie bezwzględne próbki drewna z tzw. chałupy „Komesa” z Kalisza-Zawodzia, maszynopis przechowywany w Archiwum IAE PAN w Warszawie.
K u r n a t o w s k i S. 2015, Ogólne omówienie wyników badań, [w:] Międzyrzecz. Gród i zamek w wiekach IX–XIV, S. Kurnatowski red., Origines Polonorum, 8, Warszawa, s. 465–499.
L e k s y k o n… 2015, Leksykon aksjologiczny Słowian i ich sąsiadów, J. Bartmiński red., 1, J. Bartmiński, I. Bielińska-Gardziel, B. Żywicka, DOM, Lublin.
M a k i e w i c z T., P r i n k e A. 1981, Teoretyczne możliwości identyfikacji miejsc sakralnych, „Przegląd Archeologiczny”, 28, s. 57–90.
M a k o w i e c k i D., C h u d z i a k W., S z c z e p a n i k P., J a n e c z e k M., P a s i c k a E. 2022, Horses in the Early Medieval (10th–13th c.). Religious rituals of Slavs in Polish areas – an archaeozoological, archaeological and historical overview, „Animals”, 12/17, s. 2282 [https://doi.org/10.3390/ani12172282].
M a r c i n i a k A. 2012, Teoria w archeologii, [w:] Przeszłość społeczna. Próba konceptualizacji, S. Tabaczyński, A. Marciniak, D. Cyngot, A. Zalewska red., Poznań, s. 84–116.
M o ź d z i o c h S. 2004, Wrocław-Ostrów Tumski in the Early Middle Ages, [w:] Polish Lands at the turn of the first and the second Millennia, P. Urbańczyk red., Warszawa, s. 319–338.
N a r o d o w y… 2008–2012, Narodowy Korpus Języka Polskiego, nkjp, dostęp 30.06.2023.
P i ą t k o w s k a - M a ł e c k a J. 2023a, Średniowieczne wyroby z surowca kościanego z grodziska w Kaliszu-Zawodziu, [w:] Gród Kalisz-Zawodzie we wczesnym średniowieczu, T. Baranowski, D. Cyngot red., Origines Polonorum, 17, Warszawa, s. 315–333.
P i ą t k o w s k a - M a ł e c k a J. 2023b, Zwierzęta w życiu mieszkańców wczesnośredniowiecznego grodu na Zawodziu w Kaliszu w świetle dawnych i aktualnych wyników badań archeozoologicznych, „Archeologia Polski”, 68, s. 251–284.
P i e k u t - B r o d z k a D. 2006, Bezdomność. Warszawa.
P o k r o p e k M. 2019, Etnografia. Materialna kultura ludowa Polski na tle porównawczym, Warszawa.
P o p i e l s k a - G r z y b o w s k a J., H a r p e r J. B. 2015, Językowo-kulturowy obraz Domu (Home) we współczesnym angielskim brytyjskim, [w:] Leksykon aksjologiczny Słowian i ich sąsiadów, J. Bartmiński red., 1, J. Bartmiński, I. Bielińska-Gardziel, B. Żywicka, DOM, Lublin, s. 343–372.
R y g i e l P. 2023a, Przedmioty z drewna i kory z grodziska Kalisz-Zawodzie, [w:] Gród Kalisz-Zawodzie we wczesnym średniowieczu, T. Baranowski, D. Cyngot red., Origines Polonorum, 17, Warszawa, s. 335–349.
R y g i e l P. 2023b, Przedmioty z gliny, kamienia i szkła z grodziska Kalisz-Zawodzie, [w:] Gród Kalisz-Zawodzie we wczesnym średniowieczu, T. Baranowski, D. Cyngot red., Origines Polonorum, 17, Warszawa, s. 351–367.
S a w i c k i T. 2018, Wyniki badań nieinwazyjnych i wykopaliskowych przy kościele św. Jerzego, [w:] Gniezno. Wczesnośredniowieczny zespół grodowy, T. Sawicki, M. Bis red., Origines Polonorum, 11, Warszawa, s. 147–162.
S i k o r s k i D. A. 2007, Świątynie pogańskich Słowian – czyli o tym, jak je stworzono, „Acta Universitatis Wratislaviensis”, 3049, s. 377–406.
S k i b i ń s k a E., Vi v i and A. 2015, Dom à la française: w poszukiwaniu pojęcia bazowego, [w:] Leksykon aksjologiczny Słowian i ich sąsiadów, J. Bartmiński red., 1, J. Bartmiński, I. Bielińska-Gardziel, B. Żywicka, DOM, Lublin, s. 373–399.
S ł u p e c k i L. P. 2006, Miejsca kultu pogańskiego w Polsce na tle badań nad wierzeniami Słowian, [w:] Stan i potrzeby badań nad wczesnym średniowieczem w Polsce – 15 lat później, W. Chudziak, S. Moździoch red., Toruń–Wrocław–Warszawa, s. 63–82.
Ś w i e ż y ń s k i K., S e r w a t k a S., K o b r y ń H. 1989, Szczątki konia, Equus Przewalskii F. Caballus (Pallas 1811), w materiałach wykopaliskowych z średniowiecznego grodu w Kaliszu-Zawodziu, „Archeologia Polski”, 34/2, s. 391–427.
T o p o l s k i J. 1998, Zamiast przedmowy: interpretacja jako konstrukcja, [w:] Interpretacja jako konstrukcja, J. Topolski red., Poznań, s. 7–14.
T r i g g e r B. 2006, A history of archaeological thought, Cambridge.
W i ś l a ń s k i T. 1960, Badania wykopaliskowe w Poznaniu na posesji Ostrów Tumski 11 w roku 1948, [w:] Poznań we wczesnym średniowieczu, II, W. Hensel red., Wrocław–Warszawa, s. 7–65.
W o r o n i e c k a G. 2007, Wstęp, [w:] Co znaczy mieszkać. Szkice antropologiczne, G. Woroniecka red., Warszawa, s. 13–27.
W y c z ó ł k o w s k i D. 2023, System obrony stałej grodu Kalisz-Zawodzie, [w:] Gród Kalisz-Zawodzie we wczesnym średniowieczu, T. Baranowski, D. Cyngot red., Origines Polonorum, 17, Warszawa, s. 115–141.
W y c z ó ł k o w s k i M., M a k owi e c k i D. 2009, Horse sacrifices in Prussia in the Early Middle Age period. Ritual area Poganowo site IV, Olsztyn province (Poland), „Archaeologia Baltica”, 11, s. 295–304.
Z a l e w s k a A. 2011, Archeologiczny „palimpsest” jako specyficzna postać interakcji teraźniejszości z…, [w:] Współczesne oblicza przeszłości, A. Marciniak, D. Minta-Tworzowska, M. Pawleta red., Poznań, s. 115–130.
Z i ó ł k o w s k i M. 1987, Etnolingwistyka, [w:] Słownik etnologiczny. Terminy ogólne, Z. Staszczak red., Warszawa–Poznań, s. 94–97.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2023 Archeologia Polski
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
