Słowianie byli „produktem” przypadku historycznego!?
DOI:
https://doi.org/10.23858/APol68.2023.010Słowa kluczowe:
Słowianie, etnogeneza, wczesne średniowiecze, anomalie klimatyczneAbstrakt
Kulminacja w 2 ćw. VI w., trwającego od końca III w. pogarszania się warunków środowiskowych trochę przypadkowo wypromowała „słowiański” model życia. Słowianie nie wyłonili się z jakiejś jednej kolebki, lecz zostali „wyprodukowani” przez niezwykły zbieg przypadków historycznych, które wymusiły na dużych obszarach podobne uproszczenie systemu społeczno- gospodarczego, oparte na już posiadanej wiedzy. Zewnętrzni obserwatorzy nadali żyjącym tak ludziom zbiorcze nazwy „Słowian” na wschodzie i „Wenedów” na zachodzie. Rolę inicjującą odegrał w tym procesie globalny kryzys klimatyczny wzmocniony pandemią dżumy; ich nazwę zbiorczą wypromowała dyplomacja bizantyńska; czynnikiem proliferującym zasięg języków słowiańskich była imperialna polityka Awarów. Sami Słowianie zaakceptowali swoją pansłowiańską jedność dopiero w XIX w.
Pobrania
Bibliografia
ŹRÓDŁA
A n n a l e s B e r t i n i a n i — Monumenta Germaniae Historica, 5, G. Waitz red., Hannover 1883.
A n n a l s o f U l s t e r — Annals of Ulster, electronic edition compiled by P. Bambury, S. Beechinor, Cork 2020 [https://celt.ucc.ie/ published/T100001A/].
A n n a l s o f I n i s f a l l e n — Annals of Inisfallen, tłum. S. Mac Airt, electronic edition compiled by B. Färber, Cork 2008 [https://celt.ucc.ie/published/T100004/index.html].
E i n h a r d — Żywot Karola Wielkiego, tłum. J. Parandowski, Wrocław 1950.
F r e d e g a r — Chronicarum quae dicuntur Fredegarii Scholastici libri IV, cum continuationibus, MGH Scriptorum, II, Hannoverae 1888.
J o r d a n e s — Kasjodor i Jordanes. Historia gocka czyli scytyjska Europa, tłum. E. Zwolski, Lublin 1984.
K a s j o d o r — The letters of Cassiodorus, tłum. T. Hodgkin, London 1886.
P o w i e ś ć l a t m i n i o n y c h — Powieść lat minionych. Najstarsza kronika kijowska, tłum. i opracowanie F. Sielicki, Wrocław 1999.
P r o k o p i u s z — Prokopiusz z Cezarei, Historia wojen, przekład i opracowanie D. Brodka, Kraków 2013.
P s e u d o - M a u r y c y — Strategikon, [w:] M. Plezia, Greckie i łacińskie źródła do najstarszych dziejów Słowian, Poznań–Kraków 1952.
OPRACOWANIA
B a i l l i e M. G. L. 1991, Marking in marker dates: Towards an archaeology with historical precision, „World Archaeology”, 23, s. 233-243. DOI: https://doi.org/10.1080/00438243.1991.9980175
B a r f o r d P. 2001, The early Slavs. Culture and society in early medieval Eastern Europe, London–New York.
B a r f o r d P. 2006, Wiedzieć niewiadome. Jak możemy uprawiać archeologię rozprzestrzeniania się języków słowiańskich?, [w:] Nie -Słowianie o początkach Słowian, P. Urbańczyk red., Poznań, s. 89–131.
B r a t h e r S. 2001, Archäologie der westlichen Slawen. Siedlung, Wirtschaft und Gesellschaft im früh- und hochmittelalterlichen Ostmitteleuropa, Berlin–New York.
B r a t h e r S. 2006, Jednorodność przybyszów czy zróżnicowanie regionów?, [w:] Nie-Słowianie o początkach Słowian, P. Urbańczyk red., Poznań, s. 57–87.
B r i f f a K. R ., B a r t h o l i n T. S ., E c k s t e i n D., J o n e s P. D., K a r l é n W., S c h w e i n g r u b e r F. H., Z e t t e r b e r g P. 1990, A 1,400-year tree-ring record of summer temperatures in Fennoscandia, „Nature”, 346, s. 434–439 DOI: https://doi.org/10.1038/346434a0
B ü n t g e n U., M y g l a n V. S., L j u n g q v i s t F. C., M c C o r m i c k M., D i C o s m o N., S i g l M., J u n g c l a u s J., W a g n e r S. , K r u s i c P. J. , E s - p e r J., K a p l a n J. O., d e V a a n M. A. C., L u t e r b a c h e r J., W a c k e r L T e g e l W., K i r d y a n o v A. V. 2016, Cooling and societal change during the Late Antique Little Ice Age from 536 to around 660 AD, „Nature Geoscience”, 9/3, s. 231–236. DOI: https://doi.org/10.1038/ngeo2652
C i e s i e l s k a A. 2022, Cmentarzyska przełomu starożytności i średniowiecza jako materialny wyraz kryzysu społecznego, [w:] Interpretacje kultury symbolicznej w badaniach archeologicznych, J. Wawrzeniuk, J. Woźny red., Warszawa, s. 97–102.
C u r t a F. 2001, The making of Slavs. History and archaeology of the lower Danube region, c. 500–700, Cambridge–New York.
C u r t a F. 2004, The Slavic lingua franca (Linguistic notes of an archaeologist turned historian), „East Central Europe”, 31/1, s. 125–148. DOI: https://doi.org/10.1163/187633004X00134
C u r t a F. 2006, Tworzenie Słowian. Powrót do słowiańskiej etnogenezy, [w:] Nie-Słowianie o początkach Słowian, P. Urbańczyk red., Poznań, s. 27–55.
D a h l i n B., C h a s e A. 2014, A tale of three cities: effects of the AD 536 event in the lowland Maya heartland, [w:] The great Maya droughts in cultural context: case studies in resilience and vulnerability, G. Iannone red., Boulder, s. 127–155.
D’A r r i g o R., J a c o b y G., F r a n k D., P e d e r s o n N., C o o k E., B u c k - l e y B., N a c h i n B., M i j i d d o r j R., D u g a r j a v C. 2001, 1738 years of Mongolian temperature variability inferred from a tree-ring width chronology of Siberian pine, „Geophysical Research Letters”, 28/3, s. 543–546. DOI: https://doi.org/10.1029/2000GL011845
D o l u k h a n o v P. 1996, The early Slavs. Eastern Europe from the initial settlement to the Kievan Rus, London.
D u l l R. A. 2007, Evidence for forest clearance, agriculture, and human-induced erosion in Precolumbian El Salvador, „Annals of the Association of American Geographers”, 97, s. 127–141. DOI: https://doi.org/10.1111/j.1467-8306.2007.00527.x
D u l l R . A . , S o u t h o n J . R . , K u t t e r o l f S . , A n c h u k a i t i s K . J . , F r e u n d t A . , W a h l D. B . , S h e e t s P . , A m a r o l i P . , H e r n a n d e z W., W i e m a n n M. C., O p p e n h e i m e r C. 2019, Radiocarbon and geologic evidence reveal Ilopango volcano as a source of the colossal ‘mystery’ eruption of 539/40 CE, „Quarternary Science Reviews”, 222 [artykuł nr 105855]. DOI: https://doi.org/10.1016/j.quascirev.2019.07.037
F e l d m a n M . , H a r b e c k M . , K e l l e r M . , S p y r o u M . A . , R o t t A . , T r a u t m a n n B., S c h o l z H . C., P a e f f g e n B., P e t e r s J., M c C o r - m i c k M., B o s K., H e r b i g A., K r a u s e J. 2016, A high-coverage Yersinia pestis genome from a sixth-century Justinianic Plague victim, „Molecular Biology and Evolution”, 33/11, s. 2911–2923. DOI: https://doi.org/10.1093/molbev/msw170
G i b b o n s A. 2018, Why 536 was ‘the worst year to be alive’? Glacier cores reveal Icelandic volcano that plunged Europe into darkness,„Science”, 15 Nov 2018 [doi.org/10.1126/science.aaw0632].
G o d ł o w s k i K. 1979, Z badań nad rozprzestrzenianiem się Słowian w V–VII w. n.e., Kraków.
G o d ł o w s k i K. 2000, Pierwotne siedziby Słowian: wybór pism, Kraków.
G o ł ą b Z. 2004, O pochodzeniu Słowian w świetle faktów językowych, Kraków.
H a n A. 2022, Epizod 1,5 ka BP w świetle wybranych danych paleoklimatycznych z obszaru Europy Środkowej, praca magisterska przechowywana w Uniwersyteckim Centrum Badań nad Środowiskiem Przyrodniczym i Zrównoważonym Rozwojem, Uniwersytet Warszawski.
H a r b e c k M., S e i f e r t L., H ä n s c h S., W a g n e r D. M., B i r d s e l l D., P a r i s e K. L . , W i e c h m a n n I. , G r u p e G . , T h o m a s A . , K e i m P. , Z ö l l e r L., B r a m a n t i B., R i e h m J. M., S c h o l z H. C. 2013, Yersinia pestis DNA from skeletal remains from the 6(th) century AD reveals insights into Justinianic Plague, „PLoS Pathogenes”, 9(5), e1003349 [doi.org/10.1371/journal.ppat.1003349]. DOI: https://doi.org/10.1371/journal.ppat.1003349
H e a t h e r P. 2010, Imperia i barbarzyńcy. Migracje i narodziny Europy, Poznań.
H o d d e r I. 1982, Symbols in action, Cambridge.
J a s i ń s k i T. 2020, Betrachtungen zur Urheimat der Slawen, „Questiones Medii Aevi Novae”, 25, s. 5–45.
K a z a n s k i M. 1999, Les Slaves. Les origines, Ier–VIIe siècle après J.-C., Paris.
K ó č k a W. 1958, Zagadnienia etnogenezy ludów Europy, Wrocław.
K o k o w s k i A. 2022, Gothic migrations: In search of the truth, „Praehistorische Zeitschrift”, 97/1, s. 313–323. DOI: https://doi.org/10.1515/pz-2021-2014
K o z a k - Z y c h m a n W. 1996, Charakterystyka antropologiczna ludności Lubelszczyzny z młodszego okresu rzymskiego, Lublin.
K u n s t m a n n H . 1996, Die Slawen. Ihr Name, ihre Wanderung nach Europa und die Anfänge der russischen Geschichte in historisch onomastischer Sicht, Stuttgart.
L a M a r c h e V. C. 1974, Paleoclimatic inferences from long tree-ring records, „Science”, 183, s. 1043–1048. DOI: https://doi.org/10.1126/science.183.4129.1043
L a b u d a G . 1998, Słowiańszczyzna starożytna i wczesnośredniowieczna, Poznań.
L o v e l u c k C . P., M c C o r m i c k M., S p a u l d i n g N. E ., C l i f f o r d H. , H a n d l e y M. J . , H a r t m a n L . , H o f f m a n n H . , K o r o t k i k h E . V . , K u r b a t o v A . V., M o r e A. F., S n e e d S. B., M a y e w s k i P. A. 2018, Alpine ice-core evidence for the transformation of the European monetary system, AD 640–670, „Antiquity”, 92(366), s. 1571–1585. DOI: https://doi.org/10.15184/aqy.2018.110
M a l i n o w s k i T. 1975, Problem pogranicza prasłowiańsko-prailiryjskiego, „Slavia Antiqua”, 21, s. 5–46.
M a l l o r y J. P. 1992, Migration and language change, [w:] Peregrinatio Gothica III, E. Straume, E. Skar red., Oslo, s. 145–53.
M a r k o w i c z K. M., Z a w a d z k a O., S t a c h l e w s k a I. S. 2010, Obserwacje pyłu wulkanicznego nad Polską w kwietniu 2010 r., „Przegląd Geofizyczny”, 55, s. 3–4.
M ü h l e E. 2020, Słowianie. Rzeczywistość i fikcja wspólnoty, Warszawa.
N o o r e n K., H o e k W. Z., v a n d e r P l i c ht H., S i g l M., v a n B e r g e n M. J., G a l o p D., To r r e s c a n o - V a l l e N., I s l e b e G., H u i z i n g a A., W i n k e l s T., M i d d e l k o o p H. 2016, Explosive eruption of El Chicón volcano (Mexico) disrupted 6th century Maya civilization and contributed to global cooling, „Geology”, 45/2: G38739.1 [doi.org/10.1130/G38739.1]. DOI: https://doi.org/10.1130/G38739.1
N o w a k o w s k i W. 1992, Barbarzyńcy nad wschodnim Bałtykiem. Konfrontacja tekstu Germanii Tacyta i danych archeologicznych, „Studia i Materiały Archeologiczne”, 9, s. 91–99.
O c h o a G., H o f f m a n J., T i n T. 2005, Climate. The force that shapes our world – and the future of life on Earth, London.
P a r c z e w s k i M. 2002, Praojczyzna Słowian w ujęciu źródłoznawczym, [w:] Cień Światowita, czyli pięć głosów w sprawie etnogenezy Słowian, A. Kokowski red., Lublin, s. 23–68.
P a r c z e w s k i M. 2004, Współczesne poglądy w sprawie etnogenezy oraz wielkiej wędrówki Słowian, [w:] Wędrówka i etnogeneza w starożytności i średniowieczu, M. Salamon, J. Strzelczyk red., Kraków, s. 195–202.
P i o n t e k J. 2006, Etnogeneza Słowian w świetle najnowszych badań antropologicznych, „Slavia Antiqua”, 47, s. 161–189.
P i o n t e k J. 2009, Etnogeneza Słowian: od mitów do faktów, „Archeologia Polski”, 54, s. 121–147.
P i o n t e k J. 2020, Etnogeneza Słowian jako problem badawczy w antropologii fizycznej, „Nauka”, 1/2020, s. 151–182. DOI: https://doi.org/10.24425/nauka.2020.132627
P l e t e r s k i A. 2013, The invisible Slavs. Župa Bled in the „prehistoric” early Middle Ages, Ljubljana.
P o h l W. 1988, Die Awaren. Ein Steppenvolk in Mitteleuropa 567–822 n. Chr., München.
P o h l W. 2000, Die Germanen, München.
P o h l W. 2006, Początki Słowian. Kilka spostrzeżeń historycznych, [w:] Nie-Słowianie o początkach Słowian, P. Urbańczyk red., Poznań, s. 11–25.
P o h l W. 2018, The Avars. A steppe empire in Central Europe, 567–822, Ithaca, New York.
P o p o w s k a - T a b o r s k a H. 1997, The Slavs in early Middle Ages from the viewpoint of the contemporary linguistics, [w:] Origins of Central Europe, P. Urbańczyk red., Warszawa, s. 91–96.
P r i c e N. 2020, Children of ash and elm. A history of the Vikings, New York.
R i g b y E., S y m m o n d s M., W a r d - T h o m p s o n D. 2004, A comet impact in 536?, „Astronomy and Geophysics”, 45/1, s. 1.23 1.26. DOI: https://doi.org/10.1046/j.1468-4004.2003.45123.x
S e e m a n o v a E., V a r o n R., J a r o l i m P., S e e m a n P., C h r z a n o w - s k a K. H. , D i g w e e d M. , R e s n i c k I . , K r e m e n t s k y I . , S a a r K. , H o f f m a n K., D u f r a n n o y V., K a r b a s i y a n M., G h a n i M., B a r i ć I., T e k i n M., K o v a c s P., K r a w c z a k M., R e i s A., S p e r l i n g K., N o r t h n a g e l M. 2016, The Slavic NBN founder mutation: a role for reproductive fitness?, „PLoS ONE”, December 9, 2016 [doi.org/10.1371/journal.pone.0167984].
S e n g u p t a D., C h o u d h u r y A., F o r t e s - L i m a C., A r o n S., W h i t e - l a w G . , B o s t o e n K . , G u n n i n k H . , C h o u s o u - Po l y d o u r i N . , D e l i u s P., T o l l m a n S., C a s a s F. G. - O., N o r r i s S., M a s h i n y a F., A l b e r t s M., Ha z e l h u r s t S., S c h l e b u s c h C. M., R a m s a y M. 2020, Genetic-substructure and complex demographic history of South African Bantu speakers, „bioRxiv” [https://doi.org/10.1101/2020.08.11.243840]. DOI: https://doi.org/10.1101/2020.08.11.243840
S i g l M., M c C o n n e l l J . R., L a y m a n L., M a s e l l i O., M c G w i r e K., P a s t e r i s D., D a h l - J e n s e n D . , S t e f f e n s e n J. P . , V i n t h e r B., E d w a r d s R., M u l v a n e y R., K i p f s t u h l S. 2013, A new bipolar ice core record of volcanism from WAIS Divide and NEEM and implications for climate forcing of the last 2000 years, „Journal of Geophysical Research: Atmospheres”, 118/3, s. 1151–1169 [doi.org/10.1029/2012JD018603]. DOI: https://doi.org/10.1029/2012JD018603
S i g l M. , W i n s t r u p M . , M c C o n n e l l J . R. , W e l t e n K . C . , P l u n - k e t t G. , Lu d l ow F. , B ü n t g e n U. , C a f f e e M. , C h e l l m a n N., Da h l - J e n s e n D., F i s c h e , H., K i p f s t u h l S., K o s t i c k C., M a s e l l i O. J., M e k h a l d i F., M u l v a n e y R., M u s c h e l e r R . , P a s t e r i s D . R . , P i l c h e r J. R., S a l z e M., S c h ü p b a c h S., S t e f f e n s e n J. P . , V i n - t h e r B. M., W o o d r u f f T. E. 2015, Timing and climate forcing of volcanic eruptions for the past 2,500 years, „Nature”, 523(7562), s. 543–549 [doi. org/10.1038/nature14565]. DOI: https://doi.org/10.1038/nature14565
S i w i c k a M. 2021, Człowiek w obliczu epidemii – relacja Tukidydesa i Prokopiusa z Cezarei, „Vox Patrum”, 78, s. 25–64 [doi.org/10.31743/vp.11846]. DOI: https://doi.org/10.31743/vp.11846
S m i t h V. C., C o s t a A., A g u i r r e - D i a z G., G u t i e r r e z E. 2020, The magnitude and impact of the 431 CE Tierra Blanca Joven eruption of Ilopango, El Salvador, „PNAS”, 117/42 [doi.org/10.1073/pnas.2003008117].
S t o t h e r s R. B . 1984, The great Tambora eruption in 1815 and its aftermath, „Science”, 224, s. 1191–1198 [doi.org/10.1126/science.224.4654.1191]. DOI: https://doi.org/10.1126/science.224.4654.1191
S t o t h e r s R. B. 1999, Volcanic dry fogs, climate cooling, and plague pandemics in Europe and the 326 Middle East, „Climatic Change”, 42, s. 713–723. DOI: https://doi.org/10.1023/A:1005480105370
T y s z k i e w i c z L. 1994, Słowianie w historiografii wczesnego średniowiecza od połowy VI do połowy VII wieku, Wrocław.
U r b a ń c z y k P. 1992, Medieval arctic Norway, Warszawa.
U r b a ń c z y k P. 1998, Obcy wśród Słowian, [w:] Słowianie w Europie wcześniejszego średniowiecza, M. Miśkiewicz red., Warszawa, s. 65–77.
U r b a ń c z y k P. 2000, Władza i polityka we wczesnym średniowieczu, Wrocław.
U r b a ń c z y k P. 2006, Polski węzeł słowiański, [w:] Nie-Słowianie o początkach Słowian, P. Urbańczyk red., Poznań, s. 133–153.
U r b a ń c z y k P. 2007, Słowianie a sprawa polska, [w:] Dawne kultury w ideologiach XIX i XX wieku, J. Olko red., Warszawa, s. 21–34.
U r b a ń c z y k P. 2008, Trudne początki Polski, Wrocław.
Ur b a ń c z y k P. 2009, Mediaeval archaeology in Polish historic-political discourse, [w:] Politik und Wissenschaft in der prähistorischen Archäologie. Perspektiven aus Sachsen, Böhmen und Schlesien, J. Schachtmann, M. Strobel, T. Widera red., Göttingen, s. 237–249.
U r b a ń c z y k P. red. 2006, Nie-Słowianie o początkach Słowian, Poznań.
W a g n e r D. M., K l u n k J., H a r b e c k M., D e v a u l t A., W a g l e c h n e r N., S a h l J. W., E n k J., B i r d s e l l D. N. , K u c h M ., L u m i b a o C., P o i - n a r D. , P e a r s o n T . , F o u r m e n t M . , G o l d i n g B . , R i e h m J. M . , E a r n D. J. D., D e w i t t e S . , R o u i l l a r d J. - M . , G r u p e G . , W i e c h - m a n n I . , B l i s k a J . B . , K e i m P. S . , S c h o l z H. C . , H o l m e s E. C., P o i n a r H. 2014, Yersinia pestis and the Plague of Justinian 541–543 AD: a genomic analysis, „Lancet Infectious Diseases”, 14, s. 319–326 [doi.org/10.1016/S1473-3099(13)70323-2].
W a n n e r H., S o l o m i n a O., G r o s j e a n M ., R i t z S. P., J e t e l M. 2011, Structure and origin of Holocene cold events, „Quaternary Science Reviews”, 30, s. 3109–3123. DOI: https://doi.org/10.1016/j.quascirev.2011.07.010
W o l f r a m H. 1997, The ethno-political entities in the region of upper and middle Danube in the 6th–9th centuries A.D., [w:] Origins of Central Europe, P. Urbańczyk red., Warszawa, s. 45–58.
W o ł e k A. 2012, Obraz Słowian w dziełach Prokopiusza z Cezarei, „Iuvenilia Philologorum Cracoviensium”, 5, s. 219–238.
Z a b e h l i c k y H. 1994, Kriegs- oder Klimafolgen in archäologischen Befunden, [w:] Markomannenkriege. Ursachen und Virkungen, H. Friesinger, J. Tejral, A. Stuppner red., Brno, s. 464–469.
Z h a n g Z., T i a n H., C a z e l l e s B. , K a u s r u d K . L. , B r a e u n i n g A. , G u o F., S t e n s e t h N. C. 2010, Periodic climate cooling enhanced natural disasters and wars in China 324 during AD 10–1900, „Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences”, 277, s. 3745–3753. DOI: https://doi.org/10.1098/rspb.2010.0890
Z i e l i n s k i S. 2015, Sixth-century misery tied to not one, but two, volcanic eruptions, „Anthropocene”, 8 lipca 2015.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2023 Archeologia Polski
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
