Źródła dochodów klasztoru klarysek w Gnieźnie pod koniec XVI wieku na podstawie rękopisu „Regestrum 1593”
DOI:
https://doi.org/10.23858/KHKM68.2020.2.003Słowa kluczowe:
nowożytność, monastycyzm, gospodarka, klaryski, GnieznoAbstrakt
W artykule zestawiono czynsze i naturalia oraz inne grupy dochodów, które otrzymywał klasztor klarysek w Gnieźnie z dóbr wiejskich i miejskich pod koniec XVI wieku. Analizę przeprowadzono na podstawie najstarszego tego typu źródła powstałego w tym konwencie, zachowanego w formie rękopisu, zatytułowanego „Regestrum censuum de bonis de bonis Monialium S[anctae] Clarae Gnesnensis 1593”.
Zawiera on szczegółowe dane o należnościach przekazywanych przez poddanych z dóbr wiejskich, które klasztor otrzymał jako uposażenie w pierwszym okresie fundacji od księcia wielkopolskiego Przemysła II, tj. w dwóch ostatnich dekadach XIII w., oraz z kilku innych wsi, uzyskanych na mocy nadania Zygmunta Starego w 1546 r. Analizowany rejestr obejmuje również zobowiązania mieszkańców Kostrzyna, które było własnością konwentu od końca XIII stulecia, na mocy łaski księcia Władysława Łokietka, a ponadto dochody czerpane przez wspólnotę z miasta Gniezna. Na podstawie zebranych danych nie sposób jednak określić, jaki był poziom życia zakonnic i realne dochody konwentu, gdyż liczby podane w tabelach (1-4), prezentujące świadczenia pieniężne i w naturaliach, stanowiły tylko jedno ze źródeł utrzymania klasztoru. Być może było to źródło najważniejsze, ale były też inne, tworzące budżet każdej wspólnoty, tj. zapisy, legaty, fundusze mszalne, darowizny i posagi. Wydaje się, że dochody z dóbr wiejskich i miejskich klarysek gnieźnieńskich przeznaczane były na potrzeby własne, na utrzymanie zakonnic i całej wspólnoty klasztornej. Jedynie rozmiar hodowli owiec w folwarkach może wskazywać na czerpanie przez klaryski zysków z tej gałęzi gospodarki, tym bardziej, że w Wielkopolsce od drugiej połowy XVI stulecia rosło zapotrzebowanie na wełnę. Brak rachunków z tego okresu nie pozwala jednak na określenie skali dochodów z tego tytułu. Podobnie niemożliwe jest stwierdzenie, w jakim stopniu czynsze i naturalia z dóbr wiejskich oraz dochody miejskie wystarczały na zabezpieczenie bytu wspólnoty. Wydaje się, m.in. na podstawie analogii do modelu funkcjonowania klasztorów innych zgromadzeń w tej epoce, że to właśnie dochody z dóbr ziemskich były podstawą utrzymania omawianego konwentu. Z powodu jednak braku innych rodzajów źródeł z drugiej połowy XVI stulecia nie można nakreślić struktury całości dochodów oraz kosztów ponoszonych przez wspólnotę, która wraz z familią w badanym okresie mogła liczyć ok. 30-40 osób.
Pobrania
Bibliografia
Akta kościoła św. Trójcy. 1835–1871. „Akta kościoła św. Trójcy tyczące się zniesienia Klasztoru XX Franciszkanów i Panien Zakonnych w Gnieźnie 1835–1871”, Biblioteka Prowincji Franciszkanów w Gnieźnie, sygn. 31, s. 15–16.
Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie [AAG]. Zakon Klarysek Gniezno, sygn. 1, Reguła i Konstytucje 1583–1603.
Zakon Klarysek Gniezno, sygn. 3, Księgi 1609 — „Księgi wszystkich spraw konwentu gnieźnieńskiego zakonu S. Klary. To jest katalog wszystkich sióstr zakonnych w tym klasztorze od pa-mięci ludzkiej professowanych żywych i zmarłych. Przytem inwentarz wszystkich dóbr pro-wentów także i przywilejów tegoż klasztoru za urzędu Wielebnej w Chrystusie Panny, Panny Doroty Bromierskiej, na ten czas Księniej tegoż klasztoru (acz niegodnej) uczynione, i pilnie pisane w roku pańskim 1609”.
AAG Regestrum. 1593. „Regestrum censuum de bonis Monialium S[anctae] Clarae Gnesnensis 1593”, AAG, Acta Capituli, sygn. B 811.
Archiwum Franciszkanów w Krakowie [AFKrak.].
Visitatio. 1596. „Visitatio tocius provinciae Maioris et Minoris Poloniae, Magni Ducatus Littuaniae Russiae etc. per Reverendum Patrem Magistrum Joannem Donatum Caputum a Cupertino Artium et Sacrae Theologiae Doctorem, eiusdem Provinciae Provincialem et Commissarium Generalem, Anno Domini 1596 die 5 Decembris, usque ad annum 1598”, sygn. B-2.
Percepta 1602–1604. „Percepta 1602–1604”, Archiwum Klasztoru Klarysek w Starym Sączu, sygn. D.W. 1a.
Borkowska Małgorzata. 1992. Źródła do badań nad stanem majątkowym klasztorów żeńskich w Polsce w XVII–XVIII w., „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. XL, nr 1, s. 33–39.
Borkowska Małgorzata. 2004. Leksykon zakonnic polskich epoki przedrozbiorowej, t. 1: Polska Zachodnia i Północna, Warszawa.
Burdzy Dominika. 2013. „Percepta i expensa”. Budżety obu klasztorów dominikańskich w Sandomierzu w XVII w., [w:] Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytnej, red. M. Derwich, Wrocław, s. 319–332.
Charvátová Kateřina. 2013. Ekonomika cisterckých klášterů 12.–14. století, [w:] Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytnej,red. M. Derwich, Wrocław, s. 334–345.
Dochody i wydatki. 2002–2004. Dochody i wydatki Konwentu Braci Eremitów św. Augustyna przy kościele św. Katarzyny w Kazimierzu. Ze zbiorów Archiwum Państwowego w Krakowie, t. 1: 1502–1505; t. 2: 1506–1508, wyd. K. Jelonek-Litewka i in., Kraków.
Dobosz Józef, Wyrwa Andrzej Marek. 1999. Działalność gospodarcza cystersów na ziemiach polskich — zarys problematyki, [w:] Monasticon Cisterciense Poloniae, t. 1–2, red. A.M. Wyrwa, J. Strzelczyk, K. Kaczmarek, Poznań, s. 189–212.
Dzieje Gniezna. 1965. Dzieje Gniezna, red. J. Topolski, Warszawa.
FelskauChristian-Frederik. 2013. Economy-related written sources of the Franciscans (and partially of the Poore Clare’s) in Bohemia and Moravia, ca. 1230–ca.1450, „Hereditas Monasteriorum”, t. 3, s. 27–54.
Gąsiorowska Patrycja. 2010. Kuchnia i infirmeria w klasztorze klarysek krakowskich do końca XVIII wieku, [w:] Sanctimoniales. Zakony żeńskie w Polsce i Europie Środkowej (do przełomu XVIII i XIX wieku), red. D. Karczewski, A. Radzimiński, Z. Zyglewski, Bydgoszcz–Toruń, s. 394–406.
Gąsiorowska Patrycja. 2011. Rola ksień klarysek krakowskich w zarządzie majątkiem ziemskim do końca XVIII w., [w:] Inter oeconomiam coelestem et terrenam. Mendykanci a zagadnienia ekonomiczne, Studia i Źródła Dominikańskiego Instytutu Historycznego w Krakowie, t. 9, red. W. Długokęcki i in., Kraków, s. 537–557.
Gąsiorowska Patrycja. 2013. Obrót gotówką w klasztorze żeńskim na przykładzie osiemnastowiecznych ksiąg rachunkowych wybranych klasztorów krakowskich i lwowskich, [w:] Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytnej, red. M. Derwich, Wrocław, s. 303–318.
Graczyk Waldemar, Marszalska Jolanta M. 2014. Klasztor karmelitów bosych w Czernej od pierwszej połowy XVII do końca XIX wieku. Dzieje — kultura — ludzie, Warszawa.
Jasiński Kazimierz. 1984–1985. Przemysł, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XXVIII, Kraków–Warszawa, s. 730–733.
Kaczmarek Krzysztof. 2013. Źródła do badań nad gospodarką klasztoru dominikanów we Wronkach, [w:] Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytnej, red. M. Derwich, Wrocław, s. 91–100.
KDW. 1877. Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, wyd. I. Zakrzewski, t. I, Poznań.
Kubicki Rafał. 2013. Sources for the history of mendicant economy in Royal Prussia from 15th till the begining of the 16th century, „Hereditas Monasteriorum”, t. 3, s. 55–65.
Liber beneficiorum. 1880–1881. Jana Łaskiego Liber beneficiorum archidiecezji gnieźnieńskiej, wyd. J. Łukowski, t. I–II, Gniezno.
Little Lester K. 1978. Religious poverty and the profit economy in medieval Europe, London.
Lustracja województwa krakowskiego. 1964. Lustracja województwa krakowskiego 1564, cz. II, wyd. J. Małecki, Warszawa.
Mäkinen Virpi. 2001. Property rights in the late medieval discussion on Franciscan poverty, Leuven.
Manikowska Halina. 2002. Klasztor żeński w mieście średniowiecznym, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych”, t. LXII, s. 7–50.
Manikowska Halina. 2006. Klasztor żeński w mieście średniowiecznym. Model funkcjonowania w Polsce i na Śląsku i weryfikacja tego modelu na przykładzie Wrocławia, [w:] Sociální svět středověkého města, red. M. Nodl, Praha, s. 207–223.
Marszalska Jolanta. 2011. Opactwo cystersów w Szczyrzycu od XIII do końca XX wieku. Dzieje — gos-podarka — kultura, Kraków.
Marszalska Jolanta. 2013. Folwarki klasztoru cystersów w Szczyrzycu od XVII do XX w. w świetle zachowanych inwentarzy, „Architectus”, 3 (35), s. 27–45.
Michalski Maciej. 2006. Błogosławiona Jolenta — refleksja historyczno-hagiograficzno-historiozoficzna, [w:] Franciszkanie konwentualni i klaryski w Wielkopolsce od XIII do XIX wieku, red. T. Janiak, D. Stryniak, Gniezno, s. 71–82.
Ney Karol. 1843. Żywot błogosławionej Jolenty i kronika zakonnic Ś. Klary w Gnieźnie, Leszno.
Oliński Piotr. 2013. Atrakcyjność modlitewna a nadania i legaty na rzecz klasztorów funkcjonujących w późnośredniowiecznych miastach na przykładzie Chełmna i Torunia, [w:] Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytnej, red. M. Derwich, Wrocław, s. 197–228.
Piwowarczyk Elżbieta. 2013. Pobożne legaty jako źródło dochodu klasztoru bernardynów w Krakowie w latach 1453–1530, [w:] Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytnej, red. M. Derwich, Wrocław, s. 209–228.
Przybyłowicz Olga Miriam. 2006. Wizytacje klasztoru klarysek w Gnieźnie z lat 1595–1598, [w:] O rzeczach minionych. Scripta rerum historicarum Annae Rutkowska-Płachcińska oblata, red. M. Młynarska-Kaletynowa, J. Kruppé, Studia i materiały z Historii Kultury Materialnej, t. 71, Warszawa, s. 247–280.
Przybyłowicz Olga Miriam. 2011. Rachunki klasztorne jako źródło do poznania realiów życia klasztornego. Najstarsza księga rachunkowa klarysek ze Starego Sącza, [w:] Realia życia codzien-nego w Europie Środkowej ze szczególnym uwzględnieniem Śląska, red. A. Barciak, Katowice–Zabrze, s. 107–130.
Przybyłowicz Olga Miriam. 2012. Archiwalia klarysek gnieźnieńskich w Archiwum Archidiecezji Gnieźnieńskiej, cz. 1: Sprawozdanie z kwerendy w dniach 29–31 VIII 2012 r., „Hereditas Monasteriorum”, t. 1, s. 456–462.
Przybyłowicz Olga Miriam. 2013a. Jak panny zakonne rozliczały się? Księgi rachunkowe jako źródło do badań nad polskimi klasztorami żeńskimi w XVI–XVIII w., [w:] Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytnej, red. M. Derwich, Wrocław, s. 101–114.
Przybyłowicz Miriam Olga. 2013b. „Pamięć obłóczyn kożdy probantki”. Ceremonia obłóczyn w świetle rękopisu Modus suscipiendi novitias ad habitum S. Clarae z 1600 r. z klasztoru klarysek gnieźnieńskich, „Hereditas Monasteriorum”, t. 2, s. 179–194.
Przybyłowicz Olga Miriam. 2013c. Archiwalia klarysek gnieźnieńskich w Archiwum Archidiecezji Gnieźnieńskiej, cz. 2: Sprawozdanie z kwerendy w dniach 9–12 VII 2013 r., „Hereditas Monasteriorum”, t. 3, s. 552–569.
Przybyłowicz Miriam Olga. 2014. Zając, dwa złote na pieprz i kary za gry hazardowe, Dwa przywileje klarysek dla miasta Kostrzyna z 1477 i 1615 r., [w:] Ecclesia Regnum Fontes. Studia z dziejów średniowiecza. Prace ofiarowane Profesor Marii Koczerskiej, red. zb., Warszawa, s. 138–149.
Przybyłowicz Miriam Olga. 2016a. Reguła zakonna jest wozem do nieba. Realia życia w klasztorach klarysek w Małopolsce, Wielkopolsce i na Śląsku, Warszawa.
Przybyłowicz Miriam Olga. 2016b. Rękopis Księgi wszystkich spraw Konwentu Gnieźnieńskiego zakonu S. Klary [...] pilnie pisane w roku pańskim 1609 i jego zawartość, „Hereditas Monasteriorum”, t. 7, s. 247–263.
Przybyłowicz Olga Miriam. 2016c. Klasztor klarysek w Strzelinie — uposażenie, darowizny i dochody. Przyczynek do standardu życia wspólnoty w świetle prawa zakonnego i dokumentów, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, R. LXXI, nr 2, s. 20–46.
Przybyłowicz Olga Miriam. 2017a. Źródła do poznania gospodarki w dobrach wiejskich klarysek gnieźnieńskich od końca XVI do schyłku XVII stulecia, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. LXV, nr 4, s. 446–460.
Przybyłowicz Olga Miriam. 2017b. „Wolno będzie Żydom mieć okna szklane, w tych domach jednak żeby nieotworzyste...”. O współistnieniu konwentu klarysek z gminążydowską w Gnieźnie w XVI–XVII wieku, [w:] Cum gratia et amicitia.Studia z dziejów osadnictwa dedykowane Pani Profesor Marcie Młynarskiej-Kaletynowej z okazji 65-lecia działalności naukowej, red. D. Adamska, K. Chrzan, A. Pankiewicz, Wrocław, s. 313–326.
Przybyłowicz Olga Miriam. 2019a. Źródła rękopiśmienne z klasztoru klarysek gnieźnieńskich w Archiwum Archidiecezjalnym Gnieźnie. Stan wiedzy, prezentacja spuścizny i możliwości badawcze, „Archiwa, Biblioteki, Muzea Kościelne”, R. 112, s. 317–336.
Przybyłowicz Olga Miriam. 2019b. Documents of the Polish Kings Issued for the Monastery of the Poor Clares in Gniezno (16th–18th centuries). Kings as the Protectors of the Convent, [w:] Orden und Stadt, Orden und ihre Wohltäter. Monastica historia 4, red. J.M. Havlík, J. Hlaváčková, K. Kollermann, Prag–St. Pölten, s. 463–483.
Przybyłowicz Olga Miriam. (w przygotowaniu). „Lista ksień konwentu gnieźnieńskiego i hierarchia urzędów w XVI–XIX w.”.
Rajman Jerzy. 2013. Gospodarka w dobrach klasztoru bożogrobców miechowskich XV–XVI w., [w:] Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytnej, red. M. Derwich, Wrocław, s. 413–431.
Röhrig F. 1980. Die materielle Kultur des Chorherrenstiftes Klosterneuburg unter besonderer Berücksichtigung der Aussage von Rechnungsbüchern, [w:] Klösterliche Sachkultur des Spätmittelalters, Internationaler Kongress Krems an der Donau18-21.9.1978, red. H. Appelt, Wien, s. 217–224.
Romhanyi Beatrix. 2013. Les sources comptables, documents de gestion et d’administration des couvents mendiants en Hongie médéviale, „Hereditas Monasteriorum”, t. 3, s. 77–96.
Słownik historyczno-geograficzny. 1991. Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańskiego w średniowieczu, t. II, z. 2, red. A. Gąsiorowski, Wrocław.
Słownik Staropolski. 1973–1980. Słownik Staropolski, t. III, IV, VII, IX, X, Wrocław.
Śliwiński Błażej. 2016. Mściwoj II (1224–1294): książę wschodniopomorski (gdański), Warszawa.
Szylar Anna. 2005. Działalność handlowa benedyktynek sandomierskich w XVIII i na początku XIX wieku, „Studia Historyczne”, R. 48, z. 2, s. 167–189.
Szylar Anna. 2008. Gospodarowanie benedyktynek sandomierskich, Tarnobrzeg.
Szylar Anna. 2013. „Sprawa o tym, jak benedyktynki gospodarstwo prowadziły”. Organizacja i funk-cjonowanie gospodarki benedyktynek w Sandomierzu w XVII i XVII w., [w:] Klasztor w gospo-darce średniowiecznej i nowożytnej, red. M. Derwich, Wrocław, s. 447–460.
Szymański Jan. 2001. Nauki pomocnicze historii, Warszawa.
Topolski Jerzy. 1958. Gospodarstwo wiejskie w dobrach arcybiskupstwa gnieźnieńskiego w XVI do XVIII wieku, Poznań.
Topolski Jerzy. 2010. Handel Poznania w XVI–XVIII wieku, [w:] Varia historyczne. Jerzy Topolski, wstęp i wybór W. Wrzosek, Poznań, s. 194–218.
Wyczański Andrzej. 1960. Studia nad folwarkiem szlacheckim w Polsce w latach 1500–1580, Warszawa.
Zdanek Maciej. 2005. Folwarki cystersów małopolskich w średniowieczu, „Studia i Materiały do Dziejów Żup Solnych w Polsce”, t. 24, s. 263–279.
Zdanek Maciej. 2009. Inwentarz dóbr i folwarków opactwa cystersów w Mogile, [w:] Folwark — Wieś— Latyfundium. Gospodarstwo wiejskie w Rzeczypospolitej w XVI–XVII wieku, red. J. Muszyńska, S. Kazusek, J. Pielas, Kielce, s. 173–185.
Zdanek Maciej. 2011. Dochody dominikanów krakowskich w 1. poł. XVI w., [w:] Inter oeconomiam coelestem et terrenam. Mendykanci a zagadnienia ekonomiczne, red. W. Długokęcki i in., Studia i Źródła Dominikańskiego Instytutu Historycznego w Krakowie, t. 9, Kraków, s. 259–271.
Zdanek Maciej. 2013. Dochodowość majątku klasztoru cystersów w Mogile w połowie XVI w. na podstawie inwentarza dóbr z lat 1560–1566, [w:] Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytnej, red. M. Derwich, Wrocław, s. 257–273.
Żytkowicz Leonid. 1962. Studia nad gospodarstwem wiejskim w dobrach kościelnych w XVI w., Warszawa.
