Świat materii w testamentach szlachty czeskiej i polskiej z XVII wieku

Autor

DOI:

https://doi.org/10.23858/KHKM67.2019.4.004

Słowa kluczowe:

Polska, Czechy, szlachta, testament, wiek XVII

Abstrakt

Do podjęcia tytułowego tematu skłoniły autora dwie kwestie. Po pierwsze zróżnicowanie opinii w historiografii co do przydatności aktów ostatniej woli w badaniach nad szlachecką kulturą materialną, światem rzeczy. Wśród badaczy polskich, czeskich i z krajów niemieckiego obszaru językowego część należy do entuzjastów testamentów, inni oceniają je sceptycznie, podkreślając, że w odróżnieniu np. od inwentarzy (spisów) majątku, kwestie rzeczy (ruchomości) odgrywają w aktach ostatniej woli rolę drugoplanową. Większość tych opinii była formułowana na marginesie innych rozważań. Impulsem drugim były podjęte w ostatnim dwudziestoleciu na skalę dotąd niespotykaną edycje testamentów szlacheckich z archiwów polskich. Wydano m.in. kilkaset testamentów szlachty z dwóch zachodnich prowincji Królestwa Polskiego – Wielkopolski (ok. 600 aktów) i Prus Królewskich (ok. 100 aktów). Schyłek ubiegłego stulecia przyniósł też wyraźny wzrost zainteresowania problematyką szlachty wśród badaczy czeskich. Jego efektem była m.in. monografia testamentów szlachty z lat 1550-1650 wraz z edycją 100 aktów ostatniej woli z tego okresu (Král P. 2002). Powstała możliwość szerszego porównania przydatności testamentów dla badań szlacheckiego świata rzeczy w obu krajach. Możliwość wyjątkowo nęcąca, jako że struktura społeczno-gospodarcza obu prowincji (Wielkopolska, Prusy Królewskie) nie różniła się od Czech tak głęboko jak w przypadku wschodnich regionów Rzeczpospolitej. Analizę zawartych w testamentach danych o ruchomościach (świecie rzeczy) poprzedzono przeglądem literatury prawniczej, w przypadku Polski i Czech (z XVII – początku XIX w.), zawierającej niewiele zaleceń dotyczących opisu ruchomości, jeszcze mniej wzorcowych dokumentów. Bardziej pod tym względem pomocne są wydawnictwa niemieckie, głównie z południa i zachodu Rzeszy, wykorzystywane także w testamentalnej praktyce w Czechach i zapewne w Koronie. Na podstawie analizy samych aktów ostatniej woli szlachty z Korony Polskiej i Czech sformułowano następujące wnioski. W obu krajach przedmiotem dyspozycji majątkowych były definiowane szeroko ruchomości, od gotówki i lokat na dobrach ziemskich, poprzez weksle, kosztowności, odzież, meble, zastawę stołową, sprzęty i naczynia domowe, obicia, książki, obrazy, zegary, dewocjonalia, rynsztunek wojenny, sprzęt myśliwski (w tym psy), powozy, konie oraz pozostały żywy inwentarz, w końcu zarówno zebrane i pozostające na polach płody rolne, a nawet zdatne do rozbiórki i odtworzenia na innym miejscu budynki. Niekiedy ruchomości dzielono ze względu na surowiec, z którego je wykonano (np. złoto, srebro, cyna, miedz, mosiądz). Najczęściej analizowane dokumenty enigmatycznie wspominają o ofiarowanych spadkobiorcom mobiliach („rzeczy wszystkie, „statek […] movity”). Rzadziej zamieszczane są informacje o strukturze przekazywanego majątku ruchomego, ze wskazaniem wspomnianych wyżej kategorii dóbr. Najwięcej testamentów (prawie wszystkie z Czech, ok. połowa z Prus Królewskich i ok. 1/3 z Wielkopolski) zawiera legaty pieniężne. Mniej testatorów rozporządzało konkretnymi przedmiotami, głównie o dużej wartości materialnej, prestiżowej, czasami emocjonalnej. Informacje o nich znajdują się wśród legatów dla członków rodziny, przyjaciół, klientów, służby. Odrębną grupę stanowią zapisy na rzecz instytucji kościelnych. W nich oraz w dyspozycjach dotyczących długów, wierzytelności bądź zastawów zamieszczano najwięcej danych o wartości danego przedmiotu, jego wielkości, technice zdobienia, o miejscu produkcji. Brak natomiast opisu całego majątku ruchomego. Temu służyły inwentarze mienia, tylko wyjątkowo stanowiące integralną część lub załącznik do testamentu. Wobec takich ograniczeń, obraz świata rzeczy tworzony na podstawie testamentów musi być niepełny. Analiza testamentów pod kątem obecności w majątku szlacheckim rzeczy luksusowych wzmiankowanych (w różnych okresach badanego stulecia, od 1/5 do niespełna połowy testamentów z Prus Królewskich i Wielkopolski oraz od 1/4 do 1/3 aktów ostatniej woli z Czech) potwierdziła oczywiste domniemanie o większych ich zasobach u magnaterii i arystokracji niż u szeregowej szlachty. Pozwoliła także na bliższe poznanie asortymentu kosztownej biżuterii, odzieży, zastawy stołowej. Wskazała m.in. na specyficzna rolę guzów – guzików podnoszących wartość zdobionej nimi odzieży, bądź po odpruciu traktowanych jak biżuteria lub drogie kamienie. Podobną, podwójna rolę – dewocjonaliów i biżuterii, odgrywały wykonane ze szlachetnych kruszców, zdobione kamieniami albo perłami krzyżyki lub różańce. Potwierdziła też znaczącą rolę sreber, zwłaszcza łyżek jako wygodnego zabezpieczenia na przyszłość (legat, zastaw). Wśród zapisywanych elementów srebrnej zastawy stołowej z reguły wymieniano: konwie, kubki, puchary, natomiast rzadko talerze i misy. Trudno jednak tylko na tej podstawie stwierdzić np. że ich nie używano. Z niektórych testamentów wynika, że zastępowała je cyna, przekazywana w całych kompletach, opatrzona znakami herbowymi , a więc ceniona jako majątek rodowy. W obu krajach atrybutem luksusu były ubiory szyte z różnych rodzajów jedwabiu, z dodatkiem kosztownych futer, np. soboli. W dziedzinie ubioru męskiego w testamentach polskich znajduje wyraźne odbicie rewolucja w modzie. Królujące w pierwszej połowie XVII w. ubiory wierzchnie – delie, ferezje, dołowany w drugiej zostają wyparte przez kontusze i żupany. W całym badanym okresie tylko pojedyncze testamenty zawierają informacje o ubiorach według mody zachodniej (niemieckiej, francuskiej). Testamenty czeskie zawierają zbyt mało danych o ubiorach, by można było określić ich ewentualną specyfikę w stosunku do mody zachodnioeuropejskiej lub zmian dokonujące się w półwieczu 1600-1650. W obu krajach darzono przywiązaniem broń oraz niektóre przedmioty codziennego, osobistego użytku. W Czechach był to być ojcowski rapier, w Polsce – szabla. Srebrny kufel średniego szlachcica z Prus Królewskich był materialnym świadkiem jego związków z rodami senatorskimi. Przedmiotem szczególnej troski czeskiego magnata Jana Litvina z Řičan, była czara, własnoręczne dzieło jednego z przodków. Skonstruowanie na podstawie testamentów w miarę pełnego obrazu materialnego otoczenia szlachty polskiej, a tym bardziej czeskiej, nie wydaje się możliwe. Testatorzy z obu krajów stopniowo ograniczali dyspozycje majątkowe do zapisów zasobów gotówki, eliminując w ten sposób z dokumentu opis rzeczy. Testamenty mogą natomiast stanowić cenne uzupełnienie źródła w tej mierze podstawowego – inwentarza mienia. Nieliczne akty ostatniej woli zawierają bardziej szczegółowe informacje o najbardziej wartościowych pod względem materialnym, prestiżowym lub emocjonalnym przedmiotach. To wiadomości o ich pochodzeniu, wytwórcach, cenie, funkcjach, kształcie estetycznym (przedmioty darowane, zastawione). Dane o podobnym charakterze może też przynieść kwerenda w słabiej dotychczas pod kątem wykorzystywanych, pokrewnych źródłach – aktach działów majątkowych, intercyzach ślubnych, rejestrach posagów i wypraw.

Pobrania

Download data is not yet available.

Bibliografia

Aristokratické 1999. Aristokratické rezidence a dvory v ranem novověku, Opera historica, t. 7, red. V. Bůžek, P. Král, České Budějovice.

Auer Leopold. 2011. Reichshofrätliche Testamente, Sperr — und Verlassenschaftsabhandlungen im Haus- Hof- und Staatsarchiv, „Beiträge zur Rechtsgeschichte Österreichs”, 1, 2011.

Bůžek Vaclav. 1995. Rytíři renesančních Čech, Praha.

Bůžek Vaclav. 2001. Tendencje rozwu życia codziennego w południowo-czeskich mieszczańskich gospodarstwach domowych we wczesnej nowożytności, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. XLIX, nr 1–2, s. 13–40.

Bůžek Vaclav, Král Pavel. 2007. Človek českeho raneho novoveku, Praha.

Ciara Stefan. 1980. Kariera rodu Wejherów 1560–1657, Warszawa.

Cui contingit nasci. 2005. Cui contingit nasci, restat mori. Wybór testamentów staropolskich z województwa sandomierskiego 2005, oprac. M. Lubczyński, J. Pielas, H. Suchojad, Warszawa.

Czerwiński Ignacy. 1810. Przewodnik testatora, czyli ważne uwagi z dwóch części złożone. Jak ? i o czym ? testamenta pisać się powinny, Lwów.

Dąbkowski Przemysław. 1911. Prawo prywatne polskie, t. II, Lwów.

Dygdała Jerzy. 2014. Testamenty szlachty Prus Królewskich z XVII wieku, rec. w: „Zapiski Historyczne”, t. LXXIX, z. 1, s. 137–140.

Fauknar Šebastian z Fonkenštejna. 1589. Tytulař. Formy listů rozličných, Staré Město Pražske.

Gołembiowski Maciej. 1988. Kilka uwag o testamentach z XVII i XVIII wieku w księgach biskupstwa Chełmińskiego, [w:] W kręgu stanowych i kulturowych przeobrażeń Europy Północnej w XIV–XVIII wieku, red. Z.H. Nowak, Toruń, s. 159–177.

Górny Marek. 2002. Testament Macieja Grochowickiego łowczego kaliskiego z 1675 roku, „Genealogia”, t. 14.

Grzegorz Gdański. 1996. O. Grzegorza Gdańskiego Kronika Klasztoru Franciszkanów Ściślejszej obserwancji w Wejherowie w latach 1633–1676, wyd. G. Labuda, Wejherowo.

Hrubá Michaela. 2001. Renesansowe rezydencje szlachty w północno-zachodnich Czechach w świetle inwentarzy majątkowych, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. XLIX, nr 1–2, s. 59–80.

Hrubá Michaela. 2002. „Nedávej statku žádnému dokud duše v téle”. Pozůstalostní praxe a agenda královských měst severozáapdních Čech v předbělohorské době, Ústí nad Labem.

Hrubá Michaela. 2015. Testament jako źródło do studium pamięci o zmarłych w miastach północno-zachodnich Czech w dobie nowożytnej, [w:] Nie wszystek umrę. Pamięć o zmarłych w kulturze staropolskiej, red. A. Jankowski, A. Klonder, Bydgoszcz, s. 58–69.

Kalinowska B[arbara]. 2000. Testament Tomasza Gocłowskiego sędziego ziemi nurskiej, „Mazowsze”, 13, s. 125–128.

Král Pavel. 1998. Pohřby poślednich pánů z Hradce, Opera Historica, t. 6, red. V. Bůžek, České Budéjovice, s. 401–512.

Král Pavel. 2002. Mezi životem a smrtí. Testamenty české šlechty v letech 1550 až 1650, České Budějovice.

Král Pavel. 2004. Heiratsverträgeund Testamente in Bőhmen im 16. und 17. Jahrhundert, [w:] Quellenkunde der Habsburgermonarchie (16.–18. Jahrhundert), red. I. Pauser, München.

Kutrzeba Stanisław. 1921. Historia źródeł dawnego prawa polskiego, t. 1, Lwów.

Landes-Ordnung. 1678. Verneuerte Böhmische und Mährische Landes-Ordnung, Prag.

Malý Tomaš. 2011. Böhmische und mährische Bürgertestamente der frühen Neuzeit. Voraussetzungen, Praxis, Rezeption, „Beiträge zur Rechtsgeschichte Österreichs”, 1.

Nowak Tomasz A. 2013. Testament Wojciecha z Woli Wężykowej Wężyka z 1689 r., „Zeszyty Wiejskie”, z. 18, s. 293–302.

Ostrowski Teodor. 1787. Prawo cywilne polskie, t. II, Warszawa.

Parma Tomáš. 2015. Commendantes corpus nostrum examine terrae. Biskupské testamenty kardinála Dietrichsteina a jeho pohřeb v olomoucké katedrále, „Studia theologica”, t. 17, nr 2.

Peneder Andreas, Hunger Wolfgang. 1721. Institutiones Testamentariae, oder Vollständige Nachricht von Testamenten und Codicillen, Frankfuhrt–Leipzig.

Pešek J[aromir]. 1982. Pražské knihy kšaftů a inventářů. Příspěvek k jejich struktuře a vývoji v doběpředbělhorské, „Pražský sbornik historický”, 15, s. 63–93.

Pielas Jacek. 2004. Majątek ziemski i ruchomy zamożnej szlachcianki w końcu XVI wieku. Przyczynek do dziejów linii Tarłów herbu Topór, „Między Wisłą a Pilicą. Studia i materiały historyczne”, t. 5, s. 307–315.

Pielas Jacek. 2009. Wdowa — matka a kwestie majątkowe w rodzinach szlachty koronnej w XVII wieku, [w:] Społeczeństwo staropolskie, Seria Nowa, t. III, red. A. Karpiński, Warszawa, s. 171–193.

Pielas Jacek. 2013. Podziały majątkowe szlachty koronnej w XVII wieku, Kielce.

Pielas Jacek. 2015. Decyzje szlacheckich spadkodawców i ich respektowanie przez sukcesorów dóbr ziemskich w Koronie z XVII wieku, [w:] Nie wszystek umrę. Pamięć o zmarłych w kulturze staropolskiej, red. A. Jankowski, A. Klonder, Bydgoszcz.

Pielas Jacek. 2016. Dziedziczenie dóbr nieruchomych przez szlachcianki w Rzeczypospolitej XVI–XVIII w. na tle porównawczym, [w:] Od mistyczki do komediantki. Kobiety Europy epok dawnych — źródła i perspektywy, red. J. Godlewicz-Adamiec i in., Warszawa.

Popiołek Bożena. 2009. Woli mojej ostatniej testament ten... Testamenty staropolskie jako źródło do historii mentalności XVII i XVIII wieku, Kraków.

Rauscher Rudolf. 1922. Dědické právo podle českého práva zemskeho, Bratislava.

Sattler Johann Rudolph. 1619. Thesaurus notariorum, Basel.

Saur Abraham. 1607. Dives notariorum penus, Franckfort am Mayn.

Seitschek Stefan. 2011. „in der allen bessten formb”. Adlige Testamente der 1560er Jahre, „Beiträge zur Rechtsgeschichte Österreichs”, 1, s. 181–195.

Sulej Katarzyna. 2009. Mariaże magnackie w XVI–XVIII wieku na podstawie intercyz przedślubnych, [w:] Społeczeństwo Staropolskie, Seria Nowa, t. III, red. A. Karpiński, Warszawa, s. 63–97.

Sygański Jan. 1910. Z życia domowego szlachty sądeckiej w epoce Wazów, Lwów.

Śliż N[atalia]. 2007. Testament Piotra Kochlewskiego, sędziego ziemskiego brzeskiego z 1645 roku, „Zapiski Historyczne”, 77, z. 1, s. 91–103.

Testament. 1867. Testament des Cardinals olmützer Fürstbischofs und Mährischen Landeshauptmanns Franz Fürsten von Dietrichstein, wyd. Ch. d’Elvert, Brunn.

Testamenty. 1997. Testamenty szlachty krakowskiej XVII– XVIII w., oprac. A. Falniowska-Gradowska, Kraków.

Testamenty. 2007. Testamenty Jana, Tomasza i Jana „Sobiepana” Zamoyskich, oprac. W. Kaczorowski, Opole.

Testamenty. 2008. Testamentyszlacheckie z ksiąg grodzkich wielkopolskich z lat 1631–1655, wyd. P. Klint, Poznań–Wrocław.

Testamenty. 2011. Testamenty szlacheckie z ksiąg grodzkich wielkopolskich z lat 1657–1680, wyd. P. Klint, Wrocław.

Testamenty. 2013. Testamentyszlachty Prus Królewskich z XVII, wyd. J. Kowalkowski, W. Nowosad, Warszawa.

Testamenty. 2014. Testamenty z XVII i XVIII w. szlachty i duchowieństwa z Podlasia, wyd. J. Mamaj, Warszawa.

Testamenty. 2015. Testamenty szlacheckie z ksiąg grodzkich wielkopolskich z lat 1681–1700, wyd. P. Klint, Wrocław.

Testamenty. 2018. Testamenty szlacheckie z ksiąg grodzkich i ziemskich ziemi halickiej z XVII wieku, wyd. P. Klint, K. Rzemieniecki, J. Węglorz, Wrocław.

Testamenty Zygmunta III Wazy. 2013. Testamenty Zygmunta III Wazy, wyd. W. Kaczorowski i in., Opole.

Turnau Irena. 1999. Słownik ubiorów, Warszawa.

Vaněček Václav. 1964. Dějiny státu a práva v československe do roku 1945, Praha.

Volckmann Adam. 1655. Neu-verbesserte Notariat- Kunst, Leipzig.

Wilczek-Karczewska Magdalena. 2011. Testamenty szlachty wielkopolskiej z XVII w., „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. LIX, nr 3–4, s. 333–345.

Wróbel Elżbieta Elena. 2015. Istotne pytania związane z edycją testamentów duchownych okresu staropolskiego, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. LXIII, nr 4, s. 577–584.

Wróbel Elżbieta Elena. 2016. Kościołowi mojemu jako ukochanej oblubienicy moje. Wybór testamentów duchownych małopolskich z XVII wieku, Kraków.

Zalaszowski Mikołaj. 1702. Juris Regni Polonae, t. II, Posnaniae.

Zielecka-Mikołajczyk Wioletta. 2012. Prawosławni i unici w Rzeczypospolitej XVI–XVIII wieku wobec życia i śmierci w świetle testamentów, Warszawa.

Život. 1996. Život na dvorech barokní šlechty (1600–1750), Opera Historica 5, red. V. Bůžek, České Budějovice.

Żołądź-Strzelczyk Danuta. 2009. Sprawy rodzinne, oświatowe i obyczajowe w Aktach Synodu Braci Czeskich w Wielkopolsce w XVI–XVII wieku, [w:] Społeczeństwo Staropolskie. Seria Nowa, t. III, red. A. Karpiński, Warszawa, s. 99–129.

Pobrania

Opublikowane

2019-12-30

Jak cytować

Klonder, A. (2019). Świat materii w testamentach szlachty czeskiej i polskiej z XVII wieku. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 67(4), 449–488. https://doi.org/10.23858/KHKM67.2019.4.004

Numer

Dział

Studia i materiały

Inne teksty tego samego autora

<< < 1 2 3 4 5 > >>