Maski z Opola w kontekście obrzędowości średniowiecznych Słowian
DOI:
https://doi.org/10.23858/APol66.2021.010Słowa kluczowe:
wczesne średniowiecze, Słowianie, Śląsk, Opole, maski, obrzędowośćAbstrakt
Nadrzędnym celem artykułu jest analiza podstaw źródłowych oraz interpretacyjnych dotyczących tzw. masek z Opola. Przedmioty te na stałe weszły do studiów nad religią przedchrześcijańską Słowian Zachodnich, szybko osiągając status ikonicznych. Tym, co wzbudza zaskoczenie, jest widoczna w literaturze, w zasadzie bezkrytyczna akceptacja identyfikacji obu omawianych przedmiotów, jaką ponad półwiecze temu zaproponowała Helena Cehak-Hołubowiczowa. Żaden z późniejszych autorów nie podjął się polemiki z tymi ustaleniami, co w konsekwencji doprowadziło do ugruntowania badawczego paradygmatu. Maski z Opola stały się również podstawą do rozwijania rozmaitych hipotez dotyczących pogańskich form obrzędowości na ziemiach polskich we wczesnym średniowieczu. W prezentowanym tekście podjęto próbę rewizji dotychczasowych interpretacji oraz krytyki budowanych na jej fundamencie hipotez.
Pobrania
Bibliografia
C o d e x – Codex Diplomaticus Maioris Poloniae documenta, et jam typis descripta, et adhuc inedita complectens, annum 1400 attigentia. Editus cura Societatis Literariae Posnaniensis. T. 2, Poznaniae 1878.
K o s m a s – Kronika Czechów, wyd. M. Wojciechowska, Wrocław 2006.
M i k o ł a j z B ł o n i a – Tractatus sacerdotalis de sacramentis deque divinis officiis et eorum administrationibus, Cracoviae 1519.
M i c h a ł z J a n o w c a – Kazania wielkopostne (rok 1490), [w:] Glosy polskie w łacińskich kazaniach średniowiecznych, 1, E. Balcarzowa wyd., Wrocław 1981.
V P – Żywot z Prüfening Ottona z Bambergu, [w:] Pomorze zachodnie w żywotach Ottona, J. Wikarjak wyd., Warszawa 1979.
Aannestad H . L . 2018, Charisma, violence and weapons. The broken swords of the Vikings, [w:] Charismatic objects. From roman times to middle ages, M. Vedeler, I.M. Røstad, E. Siv Kristoffersen, Z.T. Glørstad red., Oslo, s. 147–166.
Alcorta C . A . Sosis R . 2005, Ritual, emotion, and sacred symbols. The evolution of religion as an adaptive complex, „Human Nature” 16/4, s. 323–359.
Aldhouse Green M . 2005, An archaeology of images. Iconology and cosmology in Iron Age and Roman Europe, London–New York.
Avierincev S . 1994, Bachtin, śmiech i kultura chrześcijańska, „Znak” 9, s. 86–99.
Back Danielsson I . - M . , 2007. Masking moments. The transitions of bodies and beings in late Iron Age Scandinavia, Stockholm.
Bańkowski A . 2000, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 2, Warszawa.
Berwiński R . 1862, Studia o gusłach, czarach, zabobonach i przesądach ludowych. Tom I, Poznań.
Biermann F. 2020, Osady otwarte, miejsca handlowe i grody – osadnictwo Słowian w północno-wschodnich Niemczech, [w:] Słowianie połabscy, Collectio Cathalogorum Gnesnensium 2, Ł. Kaczmarek, P. Szczepanik red., Gniezno–Szczecin, s. 25–48.
Boholm Å . 2010, Weneckie widowiska karnawałowe w maskach, [w:] Antropologia widowisk. Zagadnienia i wybór tekstów, L. Kolankiewicz red., Warszawa, s. 694–703.
Bregenhøj C . 2012, The masks of Hedeby in historic and ethnological perspective, [w:] Masken der Vorzeit in Europa (II). Internationale Tagung vom 19. bis 21. November 2010 in Halle (Saale), H. Meller, R. Maraszek red., Halle, s. 111–120.
Brett G . , Macaulay W. J . , Stevenson R . B . 1947, The Great Palace of the Byzantine emperors. Being a first report on the excavations carried out in Istanbul on behalf of the Walker Trust (The University of St. Andrews) 1935–1938, Oxford.
Brückner A . 1985, Słownik etymologiczny języka polskiego (wyd. IV), Warszawa.
Bukowska-Gedigowa J. , Gediga B . 1986, Wczesnośredniowieczny gród na Ostrówku w Opolu, Wrocław.
Bukowski Z . 1960, Puste kabłączki skroniowe typu pomorskiego, Szczecin.
Burchardt J . 1986, Dlaczego pogańscy Polanie w XI w. nie zniszczyli katedry gnieźnieńskiej? „Literatura Ludowa”, 1, s. 31–42.
Bylina S . 1992, Człowiek i zaświaty. Wizje kar pośmiertnych w Polsce średniowiecznej, Warszawa.
Bylina S . 2009, Religijność późnego średniowiecza. Chrześcijaństwo a kultura tradycyjna w Europie środkowo-wschodniej w XIV–XV w., Warszawa.
Cehak-Hołubowiczowa H . 1965, Drewniane maski z grodu-miasta na Ostrówku w Opolu, „Archeologia Polski”, 10/1, 305–317.
Cetwiński M . , Derwich M . 1987, Herby, legendy, dawne mity, Wrocław.
Dekan J . 1979, Wielkie Morawy. Epoka i sztuka, Bratysława.
Dorka G . 1939, Urgeschichte des Weizackerkreises Pyritz, Stettin.
Duluare J . A . 2009, O bóstwach płodności albo o kultach fallicznych dawnych i współczesnych, Kęty.
Filipowiak W. 1988, Źródła archeologiczne, archeozoologiczne i onomastyczne w problematyce kultowej Pomorza Zachodniego, [w:] Myśl przez pryzmat rzeczy, Scripta Archaeologica III, Z. Kobyliński, B. Lichy, P. Urbańczyk red., Warszawa, s. 88–96.
Filipowiak W. 1993, Słowiańskie wierzenia pogańskie u ujścia Odry, [w:] Wierzenia przedchrześcijańskie na ziemiach polskich. Materiały z Sesji Archeologicznej zorganizowanej przez Muzeum Archeologiczne w Gdańsku w dniach 15–16 10 1987 roku, M. Kwapiński, H. Paner red., Gdańsk, s. 19–46.
Filipowiak W. , Szydłowski M . 2019, Stone artefacts, [w:] Wolin – the Old Town. Vol. II. Studies on finds, M. Rębkowski, red., Szczecin, s. 221–244.
Gardeła L . 2106, (Magic) Staffs in the Viking Age, Wien.
Gardeła L . , Kajkowski K . , Ratajczyk Z . 2019, Ostrogi zoomorficzne z Ciepłego. Zachodniosłowiański model kosmosu?, „Pomorania Antiqua”, 28, s. 65–152.
Gediga B . 1996, Chrystianizacja i utrzymywanie się przedchrześcijańskich praktyk kultowych na Śląsku, [w:] Słowiańszczyzna w Europie, 1, Z. Kurnatowska, red., Wrocław, s. 159–167.
Gediga B . 2012, Frühmittelalterliche Holzmasken aus Opole-Ostrówek, [w:] Masken der Vorzeit in Europa (II). Internationale Tagung vom 19. bis 21. November 2010 in Halle (Saale), H. Meller, R. Maraszek red., Halle, s. 121–127.
Girard R . 1993, Sacrum i przemoc, Poznań.
Gloger Z . 1903, Encyklopedia staropolska. Ilustrowana, IV, Warszawa.
Grinsell L . V. 1961, The breaking of objects as a funerary rite, „Folklore”, 72/3, s. 475–491.
Gunnell T. 2007, Introduction, [w:] Mask and mumming in the Nordic area, T. Gunnell red., Uppsala, s. 27–43.
Gunnell T. 2012, Masks and performance in the early Nordic world, [w:] Masken der Vorzeit in Europa (II). Internationale Tagung vom 19. bis 21. November 2010 in Halle (Saale), H. Meller, R. Maraszek red., Halle, s. 183–196.
Harntoll P. red . 1967, The Oxford companion to the theatre, Oxford.
Hägg I . 1984, Die Textilfunde aus dem hafen von Haithabu, Berichte über die Ausgrabungen in Haithabu, Bericht 20, Neumünster.
Hedeager L . 2011, Iron Age myth and materiality. An archaeology of Scandinavia AD 400–1000, London–New York.
Hensel W. 1984, Skąd przybyli Słowianie, Wrocław.
Hołubowicz W. 1956, Opole w wiekach X–XII, Katowice.
Homer 2000, Odyseja, przekł. L. Siemieński, Gdańsk.
Kajkowski K . 2017, Mity, kult i rytuał. O duchowości nadbałtyckich Słowian, Szczecin.
Kaźmierczyk J . 1993, Ku początkom Wrocławia. Cz. 2, Warsztat budowlany i kultura mieszkalna Ostrowa Tumskiego od połowy XI do połowy XIII wieku, Wrocław.
Kerényi K . 2010, Człowiek i maska, [w:] Antropologia widowisk. Zagadnienia i wybór tekstów, L. Kolankiewicz red., Warszawa, s. 683–693.
Kiersnowski R . 1990, Niedźwiedzie i ludzie w dawnych i nowszych czasach, Warszawa.
Kinkeldey T. 2008, Figürliche Darstellungen auf mittelslawischer Keramik vom Burgwall Repten bei Calau, [w:] „Die Dinge beobachten…“. Archäologische und historische Forschungen zur frühen Geschichte Mittel- und Nordeuropas. Festschrift für Günter Mangelsdorf zum 60. Geburtstag, F. Biermann, U. Müller, T. Terberger red., Rahden, s. 497–501.
Kolankiewicz L . 2020, Dziady. Teatr święta zmarłych, Gdańsk.
Kolčin B . A . red . 1985, Drevnij Novgorod: prikladnoe iskusstvo i arheologiâ. Raskopy, gramoty, pismennost’, muzykalnye instrumenty, maski, šahmaty, vislye pečati, cvetnoj metal, kost’, derevo, steklo, ântar’, kamen’, glina, koža, železo, Moskva.
Korolenko C . P. 2006, The revival of pagan traditions and their influence on the content of mental disorders in contemporary Russia, „World Cultural Psychiatry Research Review” 2006, s. 1–20.
Kowalik A . 2004, Kosmologia dawnych Słowian. Prolegomena do teologii politycznej dawnych Słowian, Kraków.
Kucharska J . 1991, Puste noce jako zespół ludowych rytuałów, obyczajów, zwyczajów w procesie zmian współczesnych, „Łódzkie Studia Etnograficzne” 30, s. 5–23.
Kurasiński T. 2011, Łamanie, zginanie, wbijanie. O kilku nietypowych zabiegach dotyczących uzbrojenia na wczesnośredniowiecznych cmentarzyskach szkieletowych z ziem polskich, [w:] Non sensistis gladios. Studia ofiarowane Marianowi Głoskowi w 70. rocznicę urodzin, O. Ławrynowicz, J. Maik, P.A. Nowakowski red., Łódź, s. 219–236.
Larson F. 2017, Historia świata przez ścięcie głowy opisana, Warszawa.
Van der Leeuw G . 1978, Fenomenologia religii, Warszawa.
Lemm T. 2007, Maskendarstellungen der Wikingerzeit, „Offa“ 61/62, s. 309–352.
Lévi-Strauss C . 1985, Drogi masek, Łódź.
Lissauer A . 1892, Über einige westpreußische Bronzeringe und deren Verbreitung, „Verhandlungen der Berliner Gesellschaft für Anthropologie, Ethnologie und Urgeschichte“, s. 469–476.
Łęga W. 1929, Kultura Pomorza we wczesnem średniowieczu na podstawie wykopalisk, cz. I, „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu” 35, s. 153–446.
Maertens J . - T. 2010, Maska i lustro. Esej z antropologii okrycia twarzy, [w:] Antropologia widowisk. Zagadnienia i wybór tekstów, L. Kolankiewicz red, Warszawa, s. 704–718.
Małachowski R . 2018, Rygoryzm religijny w Czechach i Polsce w początkowym okresie chrystianizacji, [w:] Animos labor nutrit. Studia ofiarowane Profesorowi Andrzejowi Buko w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, T. Nowakiewicz, M. Trzeciecki, D. Błaszczyk red., Warszawa, s. 65–72.
Matla M . 2017, Czeskie wpływy w życiu religijnym i piśmiennictwie państwa piastowskiego w X–XI wieku. Poznań.
Moszyński K . 1968, Kultura ludowa Słowian, 2. Kultura duchowa, 2, Warszawa. O d y n i e c W. 1985, Kaszubskie obrzędy i obyczaje, Gdańsk.
Olszewska-Dyoniziak B . 2001, Człowiek – kultura – osobowość. Wstęp do klasycznej antropologii kulturowej, Wrocław.
Olszewski M . 2002, Świat zabobonów w średniowieczu. Studium kazania O zabobonach Stanisława ze Skarbimierza, Warszawa.
Otto R . 1993, Świętość. Elementy racjonalne i irracjonalne w pojęciu bóstwa, Wrocław.
Ovčinnikova B . B . 2013, Licevye maski v srednevekovoj kul’ture Rusi (po materialam Novgorodskoj arheologičeskoj èkspedicii, [w:] Arheologiâ severa Rossii. Ot èpohi železa do Rossijskoj imperii. Materialy Vserossijskoj naučnoj arheologičeskoj konferencji, V.A. Borzunov red., Ekaterynburg-Surgut, s. 227–232.
Ovčinnikova B . B . , Kopnina E . V. 2000, Maski i ih rol’ v srednevekovoj kul’ture Novgoroda, [w:] Problemy istorii Rossii. 3. Novgorodskaâ Rus’. Istoričeskoe prostranstvo i kul’turnoe nasledie, A.T. Šaškov red., Ekaterynburg, s. 118–134.
Paluch A . 1995, Etnograficzny atlas ciała ludzkiego i chorób, Wrocław.
Perszon J . 1999, Na brzegu życia i śmierci. Zwyczaje, obrzędy oraz wierzenia pogrzebowe i zaduszkowe na Kaszubach, Lublin.
Pluskowski A . , Patrick P. 2003, ‘How do you pray God?’ Fragmentation and variety in Early Medieval Christianity, [w:] The cross goes North. Processes of conversion in northern Europe, AD 300–1300, M. Carver red., York, s. 29–57.
Pollington S . 2011, The elder gods. The Otherworld of early England, Little Downham.
Poraziński J . 2015, Staropolska kultura śmiechu. Ludzie – teksty – konteksty, Toruń.
Porębska-Kubik E . , Marcinkowska T. 1992, Maska w obrzędzie, Kraków.
Posselt N . , Szczepanik P. 2017, Zoomorphe Applikationen und Darstellungen auf slawischen Schläfenringen im nördlichen westslawischen Raum, [w:] Religion und Gesellschaft im nördlichen westslawischen Raum. Beiträge der Sektion zur slawischen Frühgeschichte der 22. Jahrestagung des Mittel- und Ostdeutschen Verbandes für Altertumsforschung in Chemnitz, 29.–31. März 2016, F. Biermann, T. Kersting and A. Klammt red., Langenweissbach, s. 193–220.
Price N . 2002, The Viking way. Religion and war in late Iron Age Scandinavia, Uppsala.
Schindler N . 2010, Aspekty historyczno-antropologicznej teorii karnawału, [w:] Antropologia widowisk. Zagadnienia i wybór tekstów, L. Kolankiewicz red., Warszawa, s. 43–437.
Schmitt J . C . 2006, Gest w średniowiecznej Europie, Warszawa.
Schumann P. 1897, Die Kultur Pommerns in vorgeschichtlicher Zeit, Berlin.
Semple S . 1998, A fear of the past: the place of the prehistoric burial mound in the ideology of middle and later Anglo-Saxon England, „World Archaeology”, 30/1, s. 109–126.
Słupecki L . P. 2016, “Til holtz ek gekk ok til hrás viðar, gambantein at geta…” Siła życiowa drzemiąca w drewnie i jak ją postrzegano w dawnych wierzeniach. Skąd brała się moc drewnianej różdżki, [w:] Gdy umiera człowiek, umiera świat cały, Funeralia Lednickie, spotkanie 18, W. Dzieduszycki, J. Wrzesiński, red. Poznań, s. 65–69.
Stanisławski B . 2013a, Jómswikingowie z Wolina-Jómsborga – studium archeologiczne przenikania kultury skandynawskiej na ziemie polskie, Wrocław.
Stanisławski B . 2013b, Norse culture in Wolin-Jómsborg, [w:] Scandinavian culture in Medieval Poland, Interdisciplinary Medieval Studies II, S. Moździoch, B. Stanisławski, P. Wiszewski red., Wrocław, s. 193–246.
Stanisławski B . 2013c, Wstęp do archeologii wczesnośredniowiecznego Wolina, [w:] Wolin wczesnośredniowieczny, część 1, Origines Polonorum, VI, B. Stanisławski, W. Filipowiak red., Warszawa, s. 13–42.
Stelmachowska B . 2016, Rok obrzędowy na Pomorzu, Gdynia.
Szafrański W. 1979, Pradzieje religii w Polsce, Warszawa.
Szczepanik P. 2020, Wczesnośredniowieczne maski Słowian. Obrazy zmarłych, bogów, czy rekwizyty rytualne? „Przegląd Archeologiczny”, 68, s. 163–186.
Szyjewski A . 2003, Religia Słowian, Kraków.
Toynbee A . , Mant A . K . , Smart N . , Hinton J . , Yudkin S . 1973, Człowiek wobec śmierci, Warszawa.
Urbańczyk P. 2020, Trudna historia zwłok, t. 1: „Wrócisz do ziemi”, Toruń.
Urbańczyk S . 1980, Ze studiów nad dawną religią Słowian (Komentarz do „Kroniki czeskiej” Kosmasa, ks. III, r. 1), „Slavia Antiqua”, 27, s. 191–195.
Vulcãnescu R . 1979, Kolumna niebios, Warszawa.
Walter P. 2006, Mitologia chrześcijańska. Święta, rytuały i mity średniowiecza, Warszawa.
Witelo 1979, List Witelona do Ludwika we Lwówku Śląskim. Problematyka teoriopoznawcza, kosmologiczna i medyczna, Studia Copernicana, 19, G. Burchardt wyd., Warszawa.
Wrzesiński J . 1989, „Koziołek Lednicki” – problemy z XIX-wiecznymi znaleziskami, „Studia Lednickie”, 1, s. 163–170.
