Zwierzęta w życiu mieszkańców wczesnośredniowiecznego grodu na Zawodziu w Kaliszu w świetle dawnych i aktualnych wyników badań archeozoologicznych
DOI:
https://doi.org/10.23858/APol68.2023.009Słowa kluczowe:
Polska, Kalisz-Zawodzie, wczesne średniowiecze, hodowla, łowiectwo, ssaki, ptakiAbstrakt
Autorka przedstawia wyniki analizy archeozoologicznej pokonsumpcyjnego zbioru szczątków kostnych z majdanu grodziska na Zawodziu w Kaliszu, datowanego na okres wczesnego średniowiecza. Na ich podstawie, wraz z uwzględnieniem efektów badań dawnych, z przełomu lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX w., odtworzono konsumpcję mięsa i zasady gospodarowania zwierzętami wśród ludności zamieszkującej gród w czasie jego największego rozkwitu w połowie XI i w XII w. W jadłospisie dominowała wołowina i wieprzowina, uzupełniana mięsem owcy i kozy, sporadycznie również drobiem (kura i być może gęś) oraz dziczyzną. Polowano na jelenia, sarnę i dzika, a także zwierzęta futerkowe – zająca i wiewiórkę. Gatunki hodowlane dostarczały przede wszystkim mięsa i tłuszczu do konsumpcji, a zwierzęta przeżuwające były również użytkowane przyżyciowo jako źródło mleka, wełny (owca) oraz siła transportowa.
Pobrania
Bibliografia
A d a m c z y k J. 2004, Płacidła w Europie Środkowej i Wschodniej w średniowieczu: formy, funkcjonowanie, ewolucja, Warszawa.
B a c h e r A. 1967, Vergleichend morphologische Untersuchungen an Einzelknochen des postcranialen Skeletts in Mitteleuropa vorkommender Schwäne und Gänse, München.
B a r a n o w s k i T. 1998, Gród w Kaliszu – badania, odkrycia, interpretacje, [w:] Kalisz wczesnośredniowieczny. Materiały z Sesji Kalisz 15 czerwca 1998, T. Baranowski red., Kalisz, s. 39–64.
B a r a n o w s k i T. 2023a, Historia badań grodziska na Zawodziu, [w:] Gród Kalisz-Zawodzie we wczesnym średniowieczu, T. Baranowski, D. Cyngot red., Origines Polonorum, 17, Warszawa, s. 19–25.
B a r a n o w s k i T. 2023b, Etapy prac wykopaliskowych oraz stosowane metody badawcze i dokumentacyjne, [w:] Gród Kalisz-Zawodzie we wczesnym średniowieczu, T. Baranowski, D. Cyngot red., Origines Polonorum, 17, Warszawa, s. 27–32.
B a r a n o w s k i T. 2023c, Fazy rozwoju grodu. Zmiany zachodzące w przestrzeni grodu ujęte w fazy na podstawie analizy stratygrafii grodziska w Kaliszu na Zawodziu, [w:] Gród Kalisz-Zawodzie we wczesnym średniowieczu, T. Baranowski, D. Cyngot red., Origines Polonorum, 17, Warszawa, s. 99–104.
B a r a n o w s k i T. 2023d, Środowisko naturalne w rejonie grodu na Zawodziu w Kaliszu, [w:] Gród Kalisz-Zawodzie we wczesnym średniowieczu, T. Baranowski, D. Cyngot red., Origines Polonorum, 17, Warszawa, s. 65–72.
B a r a n o w s k i T. 2023e, Kaliski ośrodek grodowy w państwie Piastów, [w:] Gród Kalisz-Zawodzie we wczesnym średniowieczu, T. Baranowski, D. Cyngot red., Origines Polonorum,17, Warszawa, s. 81–86.
B a r a n o w s k i T., C y n g o t D. red. 2023, Gród Kalisz-Zawodzie we wczesnym średniowieczu, Origines Polonorum, 17, Warszawa.
B i a ł ę c k a F., D ą b r o w s c y I. i K. 1961, Badania archeologiczne na Zawodziu w Kaliszu w 1959 r., „Sprawozdania Archeologiczne”, 13, s. 153–165.
B o c h e ń s k i Z., B o c h e ń s k i Z. M., T o m e k T. 2012, A history of Polish birds, Kraków.
B u k o A. 2011, Archeologia Polski wczesnośredniowiecznej, Warszawa.
C h a p l i n R. E. 1971, The study of animal bones from archaeological sites, London–New York.
C y n g o t D., W y c z ó ł k o w s k i D. 2023, Zabudowa mieszkalno-gospodarcza w obrębie grodu na Zawodziu, [w:] Gród Kalisz Zawodzie we wczesnym średniowieczu, T. Baranowski, D. Cyngot red., Origines Polonorum, 17, Warszawa, s. 141–152.
D a v i s S. J. M . 1995, The archaeology of animals, London.
D ą b r o w s k a I. 1965, Badania wykopaliskowe na Zawodziu w Kaliszu w 1963 roku, „Sprawozdania Archeologiczne”, 17, s. 175–180.
D ą b r o w s k a I. 1966, Wczesnośredniowieczny warsztat rogowiarsko-kamieniarski z Zawodzia w Kaliszu, „Archeologia Polski”, 10/2, s. 713–722.
D ą b r o w s k a I. 1968a, Badania archeologiczne na Zawodziu w Kaliszu w latach 1961–1964, „Rocznik Kaliski”, 1, s. 350–372, 426–427, 438–439.
D ą b r o w s k a I. 1968b, Badania archeologiczne na Zawodziu w Kaliszu w 1965 roku, „Sprawozdania Archeologiczne”, 19, s. 170–176.
D ą b r o w s c y I. i K., K o z ł o w s k a R. 1964, Badania archeologiczne na Zawodziu w Kaliszu w latach 1961 i 1962, „Sprawozdania Archeologiczne”, 16, s. 197–220.
D e m b i ń s k a M. 1963, Konsumpcja żywnościowa w Polsce średniowiecznej, Wrocław–Warszawa–Kraków.
D r i e s c h v o n d e n A. 1976, A guide to the measurement of animal bones from archaeological sites as developed by the Institut für Palaeoanatomie, Domestikationsforschung und Geschichte der Tiermedizin of the University of Munich, Peabody Museum Bulletin, 1, Harvard.
F e t n e r R. 2023, Szczątki ludzkie ze stanowiska Kalisz Zawodzie, [w:] Gród Kalisz-Zawodzie we wczesnym średniowieczu, T. Baranowski, D. Cyngot red., Origines Polonorum, 17, Warszawa, s. 187–198.
G i f f o r d - G o n z a l e s D. 2018, An Introduction to zooarchaeology, Santa Cruz.
G r ę z a k A., K u r a c h B. 1996, Konsumpcja mięsa w średniowieczu oraz w czasach nowożytnych na terenie obecnych ziem Polski w świetle danych archeologicznych, „Archeologia Polski”, 41/1–2, s. 139–167.
H a b e r m e h l K. H. 1975, Die Alterbestimmung bei Haus- und Labortieren, Berlin.
H o ł u b K. 1938, Studium nad użytkowością owcy polskiej, Kraków.
I w a s z c z u k U. 2014, Animal husbandry on the Polish territory in the Early Middle Ages, „Quaternary International”, 346, s. 69–101.
I w a s z c z u k U. 2015, Zwierzęta w gospodarce wczesnośredniowiecznych grodów i osad na ziemiach Polski, maszynopis pracy doktorskiej przechowywany w archiwum Katedry Bioarcheologii Wydziału Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego.
K a r a M. 2009, Najstarsze państwo Piastów – rezultat przełomu czy kontynuacji? Studium archeologiczne, Poznań.
K ę d z i e r s k i A. 2020, Gdzie ukrywano monety we wczesnośredniowiecznym Kaliszu i jego okolicach?, „Acta Archaeologica Lodziensia”, 66, s. 15–26.
K i e r s n o w s k i R. 1990, Niedźwiedzie i ludzie w dawnych i nowszych czasach, Warszawa.
K o b r y ń H. 1984, Zmiany niektórych cech morfologicznych konia w świetle badań kostnych materiałów wykopaliskowych z obszaru Polski, Warszawa.
K o b r y ń H. 1989, Zastosowanie metody punktowej w badaniach wykopaliskowych szczątków kostnych konia (Equus Przewalskii F. caballus), „Archeologia Polski”, 34/1, s. 7–12.
K o b r y ń H., S e r w a t k a S. 1984, Szczątki kostne świni domowej (Sus scrofa f domestica L., 1758) w materiale wykopaliskowym z średniowiecznego grodu w Kaliszu-Zawodziu, „Archeologia Polski”, 29/2, s. 415–425.
K o b r y ń H., S e r w a t k a S., Ś w i e ż y ń s k i K. 1984, Charakterystyka morfologiczna szczątków bydła z wykopalisk archeologicznych na terenie średniowiecznego grodu w Kaliszu-Zawodziu, „Archeologia Polski”, 29/2, s. 399–413.
K o l d a J. 1936, Srovnávaci anatomie zviřat domácich sezřetelem k anatomii člověka, Brno.
K r y s i a k K., K o b r y ń H., K o b r y ń c z u k F. 2007, Anatomia zwierząt. Aparat ruchowy, Warszawa.
K u r n a t o w s k a Z. 1998, Gród w Kaliszu na tle grodów piastowskich, [w:] Kalisz wczesnośredniowieczny. Materiały z sesji Kalisz 15 czerwca 1998, T. Baranowski red., Kalisz, s. 5–12.
K u r n a t o w s k a Z. 2000, Wczesnopiastowskie grody centralne. Podobieństwa i różnice, [w:] Gniezno i Poznań w państwie pierwszych Piastów, Poznań, s. 9–31.
L a s o t a - M o s k a l e w s k a A. 1980, Morphotic changes of domestic cattle skeleton from the Neolithic Age to the beginning of the Iron Age, „Wiadomości Archeologiczne”, 65/2, s. 119–163.
L a s o t a - M o s k a l e w s k a A. 2008, Archeozoologia. Ssaki, Warszawa.
L a s o t a - M o s k a l e w s k a A., K o b r y ń H., Ś w i e ż y ń s k i K. 1987, Changes in the size of the domestic and wild pig from the Neolithic to the Middle Ages, „Acta Theriologica”, 32/5, s. 51–81.
L a s o t a - M o s k a l e w s k a A., K o b r y ń H., Ś w i e ż y ń s k i K. 1998, The size of domestic sheep (Ovis aries L.) in Europe and Asia from the Neolithic to the Middle Ages, „Światowit”, 41/B, s. 323–348.
L u t n i c k i W. 1972, Uzębienie zwierząt domowych, Warszawa–Kraków.
M a k o w i e c k a M . , M a k o w i e c k i D. 2006, Studia nad średniowieczną gospodarką zwierzętami w strefie środkowej Odry na podstawie analiz archeozoologicznych materiałów z Krosna Odrzańskiego, [w:] Archeologia w studiach nad najstarszymi dziejami Krosna Odrzańskiego, M. Nawrocka, A. Nawojska, L. Szymczak red., Krosno Odrzańskie, s. 133–174.
M a k o w i e c k a M., M a k o w i e c k i D. 2015, Gospodarka zwierzętami w czasach rozwoju grodu i zamku w Międzyrzeczu na podstawie badań archeozoologicznych średniowiecznych szczątków ze stan. nr 1, [w:] Międzyrzecz. Gród i zamek w wiekach IX–XIV. Wyniki prac wykopaliskowych z lat 1954–1961, S. Kurnatowski red., Origines Polonorum, 7, Warszawa, s. 393–409.
M a k o w i e c k i D. 2001, Hodowla oraz użytkowanie zwierząt na Ostrowie Lednickim w średniowieczu. Studium archeozoologiczne, Poznań.
M a k o w i e c k i D. 2003, Z badań nad gospodarką zwierzętami na ziemi chełmińskiej we wczesnym średniowieczu. Studia nad osadnictwem średniowiecznym ziemi chełmińskiej, V, Toruń, s. 109–128.
M a k o w i e c k i D. 2006, Wybrane zagadnienia ze studiów nad gospodarką zwierzętami we wczesnośredniowiecznych kompleksach grodowych Pomorza, Wielkopolski i Śląska, [w:] Stan i potrzeby badań nad wczesnym średniowieczem w Polsce – 15 lat później, W. Chudziak, S. Moździoch red., Toruń–Wrocław–Warszawa, s. 123–150.
M a k o w i e c k i D. 2008, Badania archeozoologiczne w studiach nad paleośrodowiskiem człowieka, [w:] Człowiek i środowisko przyrodnicze we wczesnym średniowieczu w świetle badań interdyscyplinarnych, W. Chudziak red., Toruń, s. 123–137.
M a k o w i e c k i D. 2010, Wczesnośredniowieczna gospodarka zwierzętami i socjotopografia in Culmine na Pomorzu Nadwiślańskim. Studium archeozoologiczne, Mons Santi Laurentii, VI, Toruń.
M a k o w i e c k i D. 2012, Wyniki badań archeozoologicznych szczątków kostnych z wykopalisk w Gnieźnie stanowisko 22, [w:] Wyniki analiz specjalistycznych materiałów wczesnośredniowiecznych z gnieźnieńskiego zespołu osadniczego, M. Kara red., Gniezno, s. 153-252.
M a k o w i e c k i D. 2014, Studia archeozoologiczne nad znaczeniem wczesnośredniowiecznej i średniowiecznej fauny łęczyckiego grodu, [w:] Początki Łęczycy. Archeologia środowiskowa średniowiecznej Łęczycy. Przyroda – społeczeństwo – gospodarka, R. Grygiel, T. Jurek red., Łódź, s. 261–437.
M a k o w i e c k i D. 2016, Zwierzęta średniowiecznego i nowożytnego Poznania i okolic. Podstawy archeozoologiczne, Poznań.
M a k o w i e c k i D., M a k o w i e c k a M. 1999, Gospodarka hodowlano-łowiecka w dorzeczu środkowej Drwęcy we wczesnym średniowieczu. Studium archeozoologiczne, [w:] Studia nad osadnictwem średniowiecznym ziemi chełmińskiej, W. Chudziak red., Toruń, s. 27–60.
M a k o w i e c k i D., M a k o w i e c k a M. 2018, Zwierzęta gnieźnieńskiego zespołu grodowego we wczesnym średniowieczu, [w:] Gniezno – wczesnośredniowieczny zespół grodowy, T. Sawicki, M. Bis red., Origines Polonorum, 11, Warszawa, s. 365–401.
M o l e n d a O. 1985, Szczątki kostne świni (Sus scrofa f. domestica) z wczesnośredniowiecznych stanowisk archeologicznych we Wrocławiu, „Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu”, 154, „Archeozoologia”, 10, s. 25–42.
N o g a l s k i S. 1984, Szczątki ptaków z wczesnośredniowiecznego Pomorza, Szczecin.
O s y p i ń s k a M. 2019, Gospodarka zwierzętami we wczesnośredniowiecznym Santoku. Studium archeozoologiczne, [w:] Santok: strażnica i klucz Królestwa Polskiego. Wyniki badań z lat 1958–65, K. Zamelska-Monczak red., Origines Polonorum, 13, Warszawa, s. 326–346.
P i ą t k o w s k a - Ma ł e c k a J. 2023, Średniowieczne wyroby z surowca kościanego z grodziska w Kaliszu Zawodziu, [w:] Gród Kalisz-Zawodzie we wczesnym średniowieczu, T. Baranowski, D. Cyngot red., Origines Polonorum, 17, Warszawa, s. 313–332.
P i ą t k o w s k a - M a ł e c k a J., K o t o w i c z P. 2022, Struktura spożycia mięsa w późnośredniowiecznym zamku w Sanoku (stan. 1, pow. sanocki, woj. podkarpackie), „Archeologia Polski”, 67, s. 199–234.
P r o s t E. 1983, Higiena zwierząt rzeźniczych i mięsa, Lublin.
P r u s k i W. 1967, Hodowla zwierząt gospodarskich w Królestwie Polskim w latach 1815–1918, Warszawa.
P r z e s p o l e w s k a H. 2000, Cechy morfologiczne owcy domowej (Ovis ammon f. aries) z Europy Środkowej w świetle badań materiałów wykopaliskowych, maszynopis pracy doktorskiej przechowywany w archiwum Katedry Bioarcheologii Wydziału Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego.
R e i t z E. J., W i n g E. S. 1999, Zooarchaeology, Cambridge–New York–Melbourne.
S a m s o n o w i c z A. 2011, Łowiectwo w Polsce Piastów i Jagiellonów, Warszawa.
S c h r a m m Z. 1967, Różnice morfologiczne niektórych kości kozy i owcy, „Roczniki Wyższej Szkoły Rolniczej w Poznaniu”, 36, s. 107–133.
S c h r a m m Z. 1974, Szczątki kostne zwierząt wczesnośredniowiecznych z wykopalisk w Gnieźnie, „Acta Universitatis Nicolai Copernici, Archeologia”, 4, s. 259–274.
S e r j e a n t s o n D. 2009, Birds, Cambridge.
S o b o c i ń s k i M. 1963, Materiał kostny zwierzęcy z wykopalisk z wczesnośredniowiecznego grodziska w Bonikowie, Prace Komisji Archeologicznej, VI/2, Poznań.
S o b o c i ń s k i M. 1983, Materiał kostny zwierzęcy z wykopalisk w Santoku, „Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu”, 145, „Archeozoologia”, 8, s. 119–144.
S o b o c i ń s k i M. 1985, Szczątki kostne ssaków domowych z wykopalisk w Gieczu, „Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu”, 154, „Archeozoologia”, 10, s. 59–86.
S o b o c i ń s k i M. 1992, Materiał kostny zwierząt z wykopalisk w Gnieźnie, „Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu”, 237, „Archeozoologia”, 17, s. 101–117.
S o b o c i ń s k i M., S c h r a m m Z. 1972, Zwierzęcy materiał kostny z wykopalisk w Gnieźnie, „Zeszyty Naukowe UMK Toruń, Nauki Humanistyczno-Społeczne”, 45, „Archeologia”, 3, s. 163–221.
S t u p n i c k a E. 1998, Grodzisko na Zawodziu na tle rozwoju koryta Prosny, [w:] Kalisz wczesnośredniowieczny. Materiały sesji, Kalisz 15 czerwca 1998, T. Baranowski red., Kalisz, s. 29–38.
S t u p n i c k a E., B a r a n o w s k i T., B e n d e r W. 2006, Wpływ czynników klimatycznych na procesy osadnicze w dolinach rzek środkowej Polski w okresie rzymskim i we wczesnym średniowieczu, „Archeologia Polski”, 51/1–2, s. 93–120.
Ś w i e ż y ń s k i K., S e r w a t k a S., K o b r y ń H. 1989, Szczątki konia Equus Przewalskii f. caballus (Pallas 1811), w materiałach wykopaliskowych z średniowiecznego grodu w Kaliszu-Zawodziu, „Archeologia Polski”, 34/2, s. 391–428.
T e i c h e r t M. 1969, Osteometrische Untersuchungen zur Berechnung der Widerristhöhe bei vor- und frühgeschichtlichen Schweinen, „Kühn-Archiv”, 83, s. 237–292.
W a l u s z e w s k a - B u b i e ń A. 1979, The avifauna of the Early Middle Ages against a background of archaeozoological materials from a number of Polish settlement sites, [w:] Archaeozoology. Proceeding of the IIIrd International Archaeozoological Conference held
–26th April at The Agricultural Academy Szczecin – Poland, M. Kubasiewicz red., Szczecin, s. 243–255.
W ą s o w i c z ó w n a T. 1960, Kalisz na tle wczesnośredniowiecznej sieci drogowej, [w:] Osiemnaście wieków Kalisza. Studia i materiały do dziejów miasta Kalisza i regionu kaliskiego, A. Gieysztor red., Kalisz, s. 69–101, 367–368, 381–382.
W i e j a c k a M ., M a k o w i e c k i D. 2018, Gęsi i gęsina na ziemiach polskich w świetle badań archeoornitologicznych. Ze studiów nad znaczeniem ptactwa w czasach prahistorycznych i historycznych, „Fontes Archaeologici Posnanienses”, 54, s. 75–87.
W y c z ó ł k o w s k i D., K ę d z i e r s k i A. 2016, Przez Kalisz droga na północ, [w:] Wokół początków Kalisza. 60 lat Stacji Archeologicznej Instytutu Archeologii i Etnologii PAN w Kaliszu, A. Kędzierski red., Warszawa–Kalisz, s. 121–133.
W y r o s t P. 1994, Dawna fauna Polski w świetle badań dawnych kostnych materiałów archeologicznych. Rozmieszczenie w czasie i przestrzeni, „Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu”, 259, „Archeozoologia”, 19, s. 75–176.
Z e d e r M., L a p h a m H. 2010, Assessing the reliability of criteria used to identify postcranial bones in sheep, Ovis, and goats, Capra, „Journal of Archaeological Science”, 37/11, s. 2887–2905.
Z i e t z s c h m a n n O., K r ö l l i n g O. 1955, Lehrbuch der Entwicklungsgeschichte der Haustiere, Berlin–Hamburg.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2023 Archeologia Polski
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
