Wahania klimatyczne w III w. p.n.e. - V w. n.e. i ich wpływ na relacje człowiek-środowisko na wybranych przykładach z południowej Polski
DOI:
https://doi.org/10.23858/APol69.2024.006Słowa kluczowe:
wahania klimatyczne, Polska południowa, kultura przeworska, okres rzymski, relacja człowiek-środowiskoAbstrakt
Na tle wahań klimatycznych w Europie przedstawiono cztery przykłady szczegółowych studiów z południowej Polski, które dokumentują bardzo wyraźny, wielokierunkowy wpływ zmian klimatycznych w okresie rzymskim na osadnictwo i charakter aktywności społeczności kultury przeworskiej. Istotną rolę odgrywały też uwarunkowania lokalne. Omawiana ekumena nie była jednolita, co powodowało regionalne zróżnicowanie antropopresji, zapisane w formach i osadach. Składały się na nią „centra” produkcji pozarolniczej, tj. metalurgiczne w regionie świętokrzyskim i ośrodki garncarskie w dolinie Wisły, na wschód od Krakowa, relatywnie gęsto zaludnione i znacząco oddziałujące na środowisko przyrodnicze. Pomiędzy tymi centrami, zajmującymi stosunkowo niewielki obszar, rozciągały się tereny użytkowane rolniczo, stanowiące mozaikę gruntów ornych, pastwisk i obszarów leśnych, co powodowało niewielką intensywność procesów erozyjno-akumulacyjnych.
Niezależnie od wielkich ruchów migracyjnych ludności kultury przeworskiej na południe, heterogeniczność ekumeny mogła powodować również lokalne przemieszczenia do obu centrów produkcyjnych (odpowiednik współczesnych migracji „wieś→miasto”). Może to ilustrować spadek gęstości zaludnienia niektórych obszarów rolniczych, np. doliny Nidy i jej lewobrzeżnej, krasowej części zlewni po rzymskim optimum klimatycznym (po 150 r. n.e.).
Pobrania
Bibliografia
Armand D. 1980. Nauka o krajobrazie, Warszawa.
Atlas. 1979. Atlas miejskiego województwa krakowskiego, Kraków.
Bielenin K. 1992. Starożytne górnictwo i hutnictwo w Górach Świętokrzyskich, Kielce.
Biesaga P. 2023. „Ewolucja dna doliny Nidy między Stawami a ujściem w późnym glacjale i holocenie”, Kielce, maszynopis rozprawy doktorskiej, Archiwum Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach.
Byrska-Fudali M., Przybyła M.M. 2010. Bog deposit of burnt human remains from site 2 in Modlniczka, dist. Cracow / Depozyt bagienny przepalonych szczątków ludzkich ze stanowiska 2 w Modlniczce, pow. krakowski, „Sprawozdania Archeologiczne”, 62, s. 439–448.
Byrska-Fudali M., Przybyła M.M. 2012. Badania ratownicze na stanowisku 2 w Modlniczce, gm. Wielka Wieś, „Raport 2007–2008”, s. 509–553.
Byrska-Fudali M., Przybyła M.M. 2015. Wooden artefacts from site no. 2 in Modlniczka, distr. Cracow, „Recherches Archéologiques NS”, 7, s. 61–76.
Cowie J. 2009. Zmiany klimatyczne. Przyczyny, przebieg i skutki dla człowieka, Warszawa. DOI: https://doi.org/10.31338/uw.9788323528968
Dobrzańska H. 1990. Osada z późnego okresu rzymskiego w Igołomi, woj. krakowskie. Część II, Kraków.
Dobrzańska H. 1997. Kultura przeworska w okresie rzymskim, [w:] K. Tunia (red.), Z archeologii Małopolski. Historia i stan badań zachodniomałopolskiej wyżyny lessowej, Kraków, s. 331–382.
Dobrzańska H. 2006. Jura Ojcowska od okresu rzymskiego do początków wczesnego średniowiecza, [w:] J. Lech, J. Partyka (red.), Jura Ojcowska w pradziejach i w początkach państwa polskiego, Ojców, s. 507–546.
Dobrzańska H. 2015. Ośrodki wytwórczości ceramiki kultury przeworskiej w dolinie Wisły na wschód od Krakowa i nad Rabą w kontekście geograficznym i kulturowym, [w:] L. Tyszler, E. Droberjar (red.), Barbari Superiores et Inferiores. Archeologia Barbarzyńców 2014, Łódź–Wieluń, s. 389–407.
Dobrzańska H. 2018. Osadnictwo okolic Giebułtowa w okresie rzymskim, [w:] B. Niezabitowska-Wiśniewska, P. Łuczkiewicz, S. Sadowska, M. Stasiak-Cyran, M. Erdrich (red.), Studia Barbarica. Profesorowi Andrzejowi Kokowskiemu w 65. rocznicę urodzin, 1, Lublin, s. 238–250.
Dobrzańska H., Kalicki T. 2003. Człowiek i środowisko w dolinie Wisły koło Krakowa w okresie od I do VII w. n.e., „Archeologia Polski”, 48(1–2), s. 25–55.
Dobrzańska H., Kalicki T. 2004. Man and environment in the Vistula river valley near Cracow from the 1st to the 7th century AD, [w:] H. Dobrzańska, E. Jerem, T. Kalicki (red.), The geoarchaeology of river valleys, Archaeolingua. Series Minor, 18, Budapest, s. 105–141.
Dobrzańska H., Kalicki T. 2015. Morphology and land use of floodplains in the western part of Sandomierz Basin (southern Poland, Central Europe) in the Roman period, „Quaternary International”, 370, s. 100–112, http://dx.doi.org/10.1016/j.quaint.2014.12.060 DOI: https://doi.org/10.1016/j.quaint.2014.12.060
Dobrzańska H., Kalicki T. 2018. Osadnictwo ludności kultury przeworskiej na równinach zalewowych w zachodniej części Kotliny Sandomierskiej, „Archeologia Polski”, 63, s. 119–143.
Dulęba P. 2009. Przemiany kulturowe w zachodniej Małopolsce w okresie od III do I wieku przed Chr. Przyczynek do kontaktów między Celtami a Germanami, [w:] M. Karwowski, E. Droberjar (red.), Archeologia Barbarzyńców 2008. Powiązania i kontakty w świecie barbarzyńskim, Collectio Archaeologica Ressoviensis, 13, Rzeszów, s. 11–35.
Elliott C. 2016. The Antonine plague, climate change and local violence in Roman Egypt, „Past & Present”, 231, s. 3–31, https://doi.org/10.1093/pastj/gtv058 DOI: https://doi.org/10.1093/pastj/gtv058
Frenzel B. 2000. Datiert der klimawirksame Eingriff des Menschen in den Haushalt der Natur erst aus dem beginnenden Industriezeitalter?, [w:] Entwicklung der Umwelt seit der letzten Eiszeit. Rundgespräch am 19. April 1999 in München, Rungespräche der Kommission für Ökologie, 18, München, s. 33–46.
Gębica P. 1995. Ewolucja doliny Wisły pomiędzy Nowym Brzeskiem a Opatowcem w vistulianie i holocenie, Dokumentacja Geograficzna, 2, Warszawa.
Grygiel M. 2022. Osadnictwo celtyckie w zachodniej Małopolsce. Ze studiów nad grupą tyniecką, Kraków.
Harper K. 2021. Los Rzymu. Klimat, choroby i koniec imperium, Oświęcim.
Hirschfeld Y. 2006. The crisis of the sixth century: climatic change, natural disasters and the plague, „Mediterranean Archaeology and Archaeometry”, 6, s. 19–32.
Kaczanowski P., Kozłowski J.K. 1998. Wielka Historia Polski, 1, Najdawniejsze dzieje ziem polskich (do VII w.), Kraków.
Kalicki T. 1991. The evolution of the Vistula river valley between Cracow and Niepołomice in late Vistulian and Holocene times, [w:] L. Starkel (red.), Evolution of the Vistula river valley during the last 15 000 years, part IV, Geographical Studies, Special Issue, 6, Wrocław, s. 11–37.
Kalicki T. 2006. Zapis zmian klimatu oraz działalności człowieka i ich rola w holoceńskiej ewolucji dolin środkowoeuropejskich, Prace Geograficzne IGiPZ PAN, 204, Warszawa.
Kalicki T., Biesaga P. 2022. Alluvial fans as indicator of human impact: case study of Mozgawka and Nida river valleys (Polish Uplands),[w:] T. Kalicki (red.), The environment as an archive of past human activities, Kielce–Białystok, s. 13–16.
Kalicki T., Biesaga P., Przepióra P., Grys M., Maturlak M., Biegalska I. 2024a. A record of human activity and cultural changes in the Nida river valley (central Poland) during the Roman period, [w:] 18. Konference environmentální archeologie 2024 / 18th Conference of environmental archaeology 2024. Environment a kultura / Environment and culture. Sborník abstraktů / Abstract book, Hradec Králové, s. 32–33.
Kalicki T., Biesaga P., Przepióra P., Grys M., Maturlak M., Biegalska I. 2024b. Zapis działalności człowieka i zmian kulturowych w dolinie Nidy (środkowa Polska) w okresie wpływów rzymskich, [w:] A. Bucała-Hrabia i in. (red.), I Ogólnopolska konferencja naukowa „Geośrodowisko – Klimat, Przyroda, Człowiek”. Książka abstraktów, Kraków, s. 26–27.
Kalicki T., Krąpiec M. 1991. Black oaks and Subatlantic alluvia of the Vistula in the Branice-Stryjów near Cracow, [w:] L. Starkel (red.), Evolution of the Vistula river valley during the last 15 000 years, part IV, Geographical Studies, Special Issue, 6, Wrocław, s. 39–61.
Kaplan S.L. 1982. The famine plot persuasion in eighteenth-century France, Transaction of the American Philosophical Society, 73(3), Philadelphia. DOI: https://doi.org/10.70249/9798893982701
Kordecki J., Okoński J. 1999. Mikroregion osadniczy na prawobrzeżu dolnego biegu Raby, [w:] S. Czopek, A. Kokowski (red.), Na granicach antycznego świata. Sytuacja kulturowa w południowo-wschodniej Polsce i regionach sąsiednich w młodszym okresie przedrzymskim i okresie rzymskim, Rzeszów, s. 181–215.
Madyda-Legutko R., Rodzińska Nowak J. 2021. Przemiany środowiska naturalnego i jego związki z przemianami osadnictwa na ziemiach polskich w młodszym okresie przedrzymskim i wczesnej fazie okresu wędrówek ludów (III w. przed Chr.–pierwsza połowa V w. po Chr.), [w:] J. Garncarski (red.), Zmiany środowiska i warunków klimatycznych w okresie od schyłkowego paleolitu do końca średniowiecza i ich wpływ na warunki życia człowieka w północnej części Europy Środkowej, Krosno, s. 423–452.
Michałowski A. 2011. Budownictwo kultury przeworskiej, Poznań.
Moskal-del Hoyo M., Wacnik A., Alexandrowicz P., Stachowicz-Rybka R., Wilczyński J., Pospuła-Wędzicha S., Szwarczewski P., Korczyńska M., Cappenberg K., Nowak M. 2018. Open country species persisted in loess regions during the Atlantic and early Subboreal phases: New multidisciplinary data from southern Poland, „Review of Palaeobotany and Palynology”, 253, s. 49–69, https://doi.org/10.1016/j.revpalbo.2018.03.005 DOI: https://doi.org/10.1016/j.revpalbo.2018.03.005
Muzolf B., Muzolf P. 2015. Bieniądzice, stan. 5, gm. Wieluń, woj. łódzkie – największe „pole paleniskowe” kultury przeworskiej w Polsce. Zagadnienia funkcji i chronologii, [w:] L. Tyszler, E. Droberjar (red.), Barbari Superiores et Inferiores. Archeologia Barbarzyńców 2014, Łódź–Wieluń, s. 409–432.
Niebylski J.M., Dobrzańska H., Szczepanek A., Krzewińska M., Gan P., Barszcz M., Rodríguez-Varela R., Pochon Z., Lityńska-Zając M., Makowicz-Poliszot D., Pankowska A., Rauba-Bukowska A., Wasilewski M., Kozerska M., Urbanik A., Włodarczak P., Popović D., Baca M., Götherström A. 2024. Unveiling Hunnic legacy: decoding elite presence in Poland through a unique child’s burial with modified cranium, „Journal of Archaeological Science: Reports”, 56, https://doi.org/10.1016/j.jasrep.2024.104563 DOI: https://doi.org/10.1016/j.jasrep.2024.104563
Okoński J. 1999–2000. Osada na stanowisku 3 w Besowie, gm. Bochnia, na tle nadrabskiego mikroregionu osadniczego, „Acta Archaeologica Carpathica”, 35, s. 113–167.
Okońska-Bulas M., Bulas J., Przybyła M.M. 2022a. Roman Period pottery kilns from site 13, Strzelce Małe, Bochnia commune, Lesser Poland province. Latest research results from a Przeworsk culture site, „Recherches Archeologiques NS”, 11, s. 85–106, https://10.33547/RechACrac.NS11.05
Okońska-Bulas M., Bulas J., Przybyła M.M. 2022b. Rediscovery of a known site: the results of magnetic and field-walking survey at the Roman period pottery production site in Wrzępia, Lesser Poland, „Archeologické rozhledy”, 74(1), s. 67–83, https://doi.org/10.35686/AR.2022.2 DOI: https://doi.org/10.35686/AR.2022.2
Orzechowski S. 2007. Zaplecze osadnicze i podstawy surowcowe starożytnego hutnictwa świętokrzyskiego, Kielce.
Parker G. 2019. Globalny kryzys. Wojna, zmiany klimatyczne i katastrofa w XVII wieku, Oświęcim.
Poleska P. 2006. Celtycki mikroregion osadniczy w rejonie podkrakowskim, Biblioteka Muzeum Archeologicznego w Krakowie, 2, Kraków.
Przepióra P., Kalicki T., Grys M., Maturlak M., Biegalska I., Zubek K., Podrzycki Ł. 2023. Microscale iron spherules as a trace of former metallurgical activity in Biała Nida and Czarna Nida River valleys (Holy Cross Mts., Poland) – preliminary results, [w:] N. Dubjelová, M. Ivanov (red.), Seminář 28. Kvartér / 28th Quaternary Seminar. Sborník abstraktů / Book of Abstracts. 1. prosince 2023 / December 1st 2023, Brno, s. 25.
Przychodni A. 2002. Ośrodek starożytnej metalurgii żelaza nad Nidą, [w:] S. Orzechowski (red.), Hutnictwo świętokrzyskie oraz inne centra i ośrodki starożytnego hutnictwa żelaza na ziemiach polskich, Kielce, s. 45–60.
Przychodni A. 2006. Starożytne hutnictwo nad Nidą jako potencjalna enklawa świętokrzyskiego centrum dymarskiego, [w:] S. Orzechowski, I. Suliga (red.), 50 lat badań nad starożytnym hutnictwem świętokrzyskim, Archeologia – Metalurgia – Edukacja, Kielce, s. 103–123.
Rossignol B., Durost S. 2007. Volcanisme global et variations climatique de courte durée dans l’histoire romaine (Ier s. av. J.-C.–IVème s. ap. J.-C.): leçons d’une archive glaciaire (GISP2), „Jahrbuch des römisch-germanischen Zentralmuseums Mainz”, 54, s. 395–438, https://shs.hal.science/halshs-00565588
Rudnicki M. 2009. Besiedlungs und Kulturveränderungen in Kleinpolen während der späten Latènezeit und zu Beginn der älteren Römischen Kaiserzeit, [w:] V. Salač, J. Bemmann (red.), Mitteleuropa zur Zeit Marbods, Praha–Bonn, s. 289–330.
Sigl M., Winstrup M., McConnell J.R., Welten K.C., Plunkett G., Ludlow F., Büntgen U., Caffee M., Chellman N., Dahl-Jensen D., Fischer H., Kipfstuhl S., Kostick C., Maselli O.J., Mekhaldi F., Mulvaney R., Muscheler R., Pasteris D.R., Pilcher J.R., Salzer M., Schüpbach S., Steffensen J.P., Vinther B.M., Woodruff T. E. 2015. Timing and Climate Forcing of Volcanic Eruptions for the Past 2,500 Years, „Nature”, 523, s. 543–562, https://doi.org/10.1038/nature14565 DOI: https://doi.org/10.1038/nature14565
Steinhilber F., Beer J., Fröhlich C. 2009. Total Solar Irradiance during the Holocene, „Geophysical Research Letters”, 36(19), s. 1–5, https://doi.org/10.1029/2009GL040142 DOI: https://doi.org/10.1029/2009GL040142
Steinhilber F., Abreu J.A., Beer J., Brunner I., Christl M., Fischer H., Heikkila U., Kubik P.W., Mann M., McCracken K.G., Miller H., Miyahara H., Oerter H., Wilhelms F. 2012. 9,400 Years of cosmic radiation and solar activity from ice cores and tree rings, „Proceedings of the National Academy of Sciences”, 109, s. 5967–5971, https://doi.org/10.1073/pnas.11189651 DOI: https://doi.org/10.1073/pnas.1118965109
Szczepanek A. 2010. The anthropological analysis of burnt human bones from object 2537 in Modlniczka, site 2, dist. Cracow/Analiza antropologiczna kości przepalonych z obiektu 2537 w Modlniczce, st. 2, pow. krakowski, „Sprawozdania Archeologiczne”, 62, s. 491–503.
Szwarczewski P. 2009. The formation of deluvial and alluvial cones as a consequence of human settlement on a loess plateau: an example from the Chroberz area (Poland), „Radiocarbon”, 51(2), s. 445–455, https://doi.org/10.1017/S0033822200055843 DOI: https://doi.org/10.1017/S0033822200055843
Śnieszko Z. 1978. „Holoceńskie zmiany w środowisku naturalnym dna doliny Czarnej i Białej Nidy na obszarze projektowanego zbiornika Chęciny rejon wsi Mosty-Żerniki”, maszynopis, Archiwum IA WUOZ Kielce.
Urban J. (red.), 2019. VII Warsztaty Geomorfologii Strukturalnej ,,Rzeźba strukturalna Gór Świętokrzyskich i Ponidzia – stan badań i perspektywy badawcze. Streszczenia referatów i posterów, przewodnik sesji terenowych, Kielce.
Urbańczyk P. 2023. Słowianie byli produktem przypadku historycznego!?, „Archeologia Polski”, 68, s. 285–315, https://10.23858/APol68.2023.010 DOI: https://doi.org/10.23858/APol68.2023.010
Wielowiejski J. 1970. Kontakty Noricum i Pannonii z ludami północnymi, Wrocław–Warszawa–Kraków.
Wilson E. O. 1998. Consilience: The unity of knowledge, New York.
Wirska-Parachoniak M. 1980. Produkcja ceramiczna Celtów na terenach Polski południowej, „Materiały Archeologiczne Nowej Huty”, 6, s. 29–158.
Woźniak Z. 1970. Osadnictwo celtyckie w Polsce, Wrocław–Warszawa–Kraków.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2024 Archeologia Polski
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
