Źródła do poznania gospodarki w dobrach wiejskich klarysek gnieźnieńskich od końca XVI do schyłku XVII stulecia

Abstrakt

Celem artykułu jest prezentacja i analiza zawartości archiwaliów dotyczących spraw gospodarczych konwentu klarysek gnieźnieńskich, a w szczególności stanu i struktury gospodarstwa wiejskiego od końca XVI do końca XVII stulecia. Spuścizna, jaka trafiła po kasacie klasztoru do Archiwum Kapituły Metropolitalnej (obecnie Archidiecezji Gnieźnieńskiej), to akta luźne (kilkadziesiąt dokumentów, kilkaset kopii i wyciągów uwierzytelnionych z akt sądowych), rachunki (10 rękopisów), a przede wszystkim najważniejszy typ źródeł – inwentarze, które w nomenklaturze klasztornej nazywane są rewizjami. Sporządzali je wizytatorzy zakonni – franciszkanie, objeżdżający dobra klarysek, często w towarzystwie urzędników konwentu. Zawierają one dane o ludziach – poddanych Ubogich Pań, o liczebności i strukturze wsi, obciążeniach feudalnych, budynkach gospodarczych we wsiach i folwarkach, skali hodowli, produkcji rolnej oraz o samym klasztorze i o tym – jak to określiła przed laty Małgorzata Borkowska – „Jak się panny gospodarstwem bawiły”. Inwentarz najstarszy, z 1593 r., to osobny rękopis mający 15 kart. Pozostałe nie stanowią osobnych zabytków rękopiśmiennych, lecz zostały wciągnięte na karty jednego z najciekawszych rękopisów klarysek – kodeksu zatytułowanego: „Księgi wszystkich spraw Konwentu Gnieźnieńskiego zakonu S. Klary. To jest katalog wszystkich sióstr zakonnych w tym klasztorze od pamięci ludzkiej professowanych żywych i zmarłych. Przytem inwentarz wszystkich dóbr prowentów także i przywilejów tegoż klasztoru za urzędu Wielebnej w Chrystusie Panny, Panny Doroty Bromierskiej, na ten czas Ksienie […] uczynione i pilnie pisane w roku pańskim 1609”. Zachowało się w nim 16 inwentarzy – rewizji dóbr wiejskich klarysek oraz miasta należącego do sióstr – Kostrzyna z lat: 1610, 1615 (najbardziej szczegółowy), 1624, 1627, 1631, 1632, 1648, 1650, 1651, 1667, 1667-1670, 1673, 1676, 1682, 1686, 1689). Analiza informacji zawartych w tych archiwaliach wskazuje na rozwój gospodarstwa wiejskiego w dobrach zakonnic począwszy od końca XVI do drugiej dekady XVII w., oraz na regres spowodowany zniszczeniami wojennymi w połowie tego ostatniego stulecia. Odbudowa potencjału ludzkiego oraz hodowlanego w majątkach i dobrach klarysek trwała ponad 20 lat, choć nigdy nie uzyskał on poziomu z czasów prosperity na początku XVII stulecia.